Ka Nupepa Kuokoa, Volume II, Number 23, 6 June 1863 — KA MOOLELO O Na Manu o Hawaii nei [ARTICLE]
KA MOOLELO O Na Manu o Hawaii nei
HELU 5. Manu Nene. O ka Nene ka manu o ka uka lipo, a he manu nui no hoi, ua like kona ano me ko ka Pelehu, a pela no kona kiekie, ua loloa kona mau wawae, a ua palahalaha kona manamana, ua panaiki maikai kona a-i, ua palanaiki kona poo, ua like kona onohi me he onohi Moa la, ua pokole kona nuku, ua nui maikai kona leo, a o kana kani, unele, unele, unele. Ua oleloia ma ko Hawaii nei moolelo kahiko, ua nele ka! ka Nene a me Nalo, i ka haawina waiwai o lakou, nolaila mai ka ko ka Nene kani ana pela, "unele, unele" a o Nalo hoi, koho ae la oia i kona wahi o Kapalapilau, a pela no o ia e hana nei.
Aole ai ka Nene i ka Iole, a me kekahi mau mea e ae, e like me ka I-o a me ka Pueo, o ka lau weuweu kana ai, a me ka pua o ka mamuu. He manu ono ka Nene, ua like loa me ka io o ka Moa a me ko ka Pelehu: he manu makanahelehele ka Nene, e holo no lakou ke ike mai i ke kanaka; aka, ina e malamaia, he mea e kona laka, e like me he Popoki la, e imi no oia i kona kahu me he Ilio la, ina e nalo kona kahu, he keu aku o kona pioloke, a me kona hele huli i o a ianei. He hauliuli lehu kona hulu, he onionio haulaula lehu kona eheu welelau, a he pauku ku me ka mea keokeo, e like me ka welelau o ka hulu pekeu o ka Pelehu. Ina e kani mai ka Nene, ala'e la kona poo a lou aku kona nuku, a wili iki ae la ke poo, a kani aku la oia, unele, unele. He hulu maikai ka hulu o ka ekeu o ka Nene, ke koliia i hulu kakau no ka pepa. He helelei wale a hemo ka hulu o ka Nene i ka Laamake, (e like me ka hao o ke poo o ke Dia, i kona manawa, a e like hoi me ka lau o ka Piku i kona wa.) Oia kona manawa momona loa, aole e hiki ia ia ke lele, aole no hoi e mama oia ke holo ia manawa e loaa'i i ke kono manu o ka uka, a o ka Laaulu, oia ka wa e ulu ai ka hulu, oia kona manawa e puhalahio ai. Nui na Nene ma na kuahiwi o Hualalai a me Maunakea, a me Maunaloa, e noho no lakou maloko o na lua, a maloko o na kumu Hinahina, a e hanau no hoi i ka lakou mau hua malaila. Manu Naio. Ua like loa na ano o ka Naio me he Nunu la, aka, he nui ae ke kino o ka Nunu, a he uuku iho ko ka Naio, he eleele kona hulu i ko ka Nunu, he peke wini pololei kona nuku, a he keokeo ka hulu o ka lae, he palaulau kona mau wawae e like me ko ka Uwau, a he hauliuli hoi kona mau onohi. He manu ai Aku o ka Naio, ina e ike ia ka nui o na Naio ma ka moana e akoakoa ana ma kahi hookahi, alaila, ua nui loa ke Aku malaila. O kea manu, he maka keia no ka auwaa pahoe Aku. E ai no keia manu i na I-a o ka moana, a me na I-a o loko o ka wai, ina e loaa ka I-a liilii, e ale okoa no oia pela. He manu io ono hoi keia, a ua ono maikai kona io, a me ka aala no hoi. Manu Olokele. Ua like loa keia manu me ka O-u lae oo, he liilii loloa na wahi wawae, a ua like no kona manamana me ko ka O-u, he palauli omaomao kona hulu me he Amakihi la, a he ko alapine kana kani, penei: pi! owau ta! He manu ai I-a no keia, e like me na manu ai I-a e ae. Manu Oo. Ua like no ka nui o ka Oo me ka Mamo, he eleele a kikiwi kona nuku, he poni kona mau maka, he eleele maikai kona hulu a puni, he mau hulu melemele maikai ma kon mau e-e, a me kekahi mau hulu o ka pupua, a me ka lihi puni o kona mau koo. He liilii loloa kona mau wawae, a mahaehae hoi kona mau manamana e like me ko ka Iiwi, ua hekeheke kupono ia ma kona ano, he manu noho huhu no hoi ka Oo i kona kumu laau. e like me ka Mamo, a ua like no hoi ka laua mau mea ai. He eko kana kani, a no kona noho mau i ka pili kuahiwi; nolaila, ua oleloia, "ka Oo kani kua mauna," Oo, he kipona ke ano, oia hoi, he mau hulu melemele i kiponaia mawaena o ka hulu eleele. Elua no ano o ka Oo, he A-a ka manu kane, he Pi-pi ka manu wahine: aka, hookahi o laua huina he Oo, aole like ke kani a ka Pi-pi me ka A-a, he eko ke kani a ka A-a, he pi-pi no ke kani a ka Pi-pi. He mea waiwai loa ka hulu o keia manu, oia ka hulu i hakuia'i no ka Ahuula, a me na mahiole haka, a kakali no hoi, a me ka lei hulu, a he mea kumukuai nui no hoi. O ke kia, a me ke kawili no hoi ka mea e loaa'i o ka Oo. Manu Akakane. He like no ka Akakane me ka Iiwi, he uuku nae kona wahi nuku, pokole a kiwikiwi hoi, ua like me ka nuku o ka Amakihi, a pela no ka eleele, he ula haekaeka ka nui o kona hulu, he onenanena kona hulu alo poli, me he lehu la, he kauila kona mau eheu a me ka pupua, he eleele hauliuli kona mau wawae a me na manamana. O ka wai o ka lehua kani ai, a me ke Poko, a me ka Huhuhu, a me na mea ano like e aku.
He wahi manu kani no hoi keia, aole nae like me ko ka Iiwi, aole hoi howehowene e like me ko ka Mamo, aole hoi koha e like me ko ka Oo, aka, he wahi howehowene iki no kona. He wahi manu hauohao no hoi keia, a he eleu no kona ano ke nana aku, ano like no hoi me ka Iiwi. Ina i kona wa e kiko ai i ka wai o ka lehua, e oleha e ae no kona onohi maka, a i ka pau ana o kona inu ana, ala mai la kona poo, a nana iho la i ka pua lehua ana i inu ai, a nana aku la iluna, oleha hou hou aku la. O ka Akakane, he kani halahalakau ole ke ano, aole e like aku me ka Iiwi, nolaila, ua kapaia kona inoa mamuli o ke ano o kana kani, a ua oleloia oia, he manu no ka wao. Manu Moho. Ua nui iki ae ka Moho mamua o ka O'u, he ula owena melemele maikai kona nuku, a hekeheke loloa maikai, a kiwi palamimo me he nuku Iiwi la, he e-a maikai kona onohi, he uliuli lipolipo a hinuhinu maikai kona hulu, me he lole Silika pahoehoe uliuli maikai la, pela no hoi kona hulu pupua a me na hulu koo. Palanaiki maikai kona poo, hoopunonohu maikai kona a-i, he eaea kona mau wawae a
me na manamana, he aheahe maikai kona leo ke lohe i aaku. He manu ano oluolu keia ke nana'ku, he hilu no na manu a pau, aole lele keia manu iluna o ka lewa, aole hoi maluna o na lala laau; aka, noho no oia iloko o ke opu weuweu a me ke o nahelehele, a imi no oia i kana mau mea ai ma ka ili o ka honua. Aole makemake keia manu i ka hoakoakoa me na manu e ae, o ka noho kaawale ka mea pono ia ia, he manu huna keia i kona nani hiwahiwa maloko o ka weuweu a me ka nahelehele. Ina i maikai loa na maka o kekahi kanaka ui paha, a wahine ui paha, ua kapaia kona mau maka, me he maka la no ka Moho-ea. He manu keia i laweia noloko o na oleloao a na makua i ka lakou poe keiki, a mau alii paha i hanai i na keiki alii, penei: "E kuu kaikamahine, i noho a i make au, mai hoi oe me ke alii, e hoi oe a huna i ke opu weuweu, me he Moho la, eo o hai ka pua o
ka mauu ia oe," wahi a Kalaniwahamana, i kana kaikamahine. Moho-ea, he ulaula maikai, a he maka onaona melemele maikai, a no ka mama loa o ka Moho i ka holo kolo pee, nolaila, ua kapaia ua keiki mama i ka heihei, he mau Moho, a pela no na mea heihei a pau. Aole noho ka Moho ma na aina kelekele a ua pinepine, e like me Hilo; aka, noho no ia ma na aina maloo, e like me Kona, Kau, a me Kohala, aia malaila ka nui o keia manu e noho ai. (Aole i pau.)