Ka Nupepa Kuokoa, Volume II, Number 36, 5 September 1863 — KA MOOLELO O ELEIO. [ARTICLE]

KA MOOLELO -OELEIO.

HELU 1. HE PONO PAHA KAKOU KE KAmailio maanei no Eleio, ke kahu o Kakaalaneo kekahi o na 'Lii o Maui. a mahope aku e kamailio kakou no Kaululaau, ke keiki ponoi a Kakaalaneo, ame Kelekeleiokaula, kekahi alii wahine o Hawaii, ke kaikuahine o Kaleihaohia kekahi alii o Hawaii. Ua olelo ia o Eleio, he kahu no Kakaalaneo kekahi o na 'Lii o Maui, a ua manao wale ia, o Kakaalaneo, oia ka hanauna elima o na 'Lii o Maui. Ina paha e hoonohonoho ponoia ko lakou mookuauhau mai a Kumuhonua mai a ia Kakaalaneo, alaila, ua hiki io no i ka lima o ka hanauna. Aka, no ke kamailio ia Eleio, he pono hoi kakou e kainailio nona. O Eleio, he kanaka mama i ke kukini, a no ka mama o Eleio, nolaila, ua koho no o Kakaalaneo ia Eleio i mea nana e hooko kona makemake ma na wahi loihi loa. Penei paha kakou e hoomaopopo ai he kanaka mama o Eleio. 1 ka wa e hoomakaukau ai na Aipuupuu a Kakaalaneo i ka ai, ame ka lawalu ana i ka i-a a ke 'Lii. la manawa, hoouna ae la ke 'Lii ia Eleio e holo i awa no ke 'Lii, aia a hiki mai ka awa a Eleio e kii ai, alaila, hoomaka ka ahaaina a ke 'Lii. O kahi nae o ka awa a Eleio e kii ai no ke 'Lii, he wahi loihi loa, aia ia wahi i Koolau, o Maui, o Waiohue ka inoa oia aina. Ina e hoomaka o Eleio e kii i ka awa i Waiohule, aole e mo-a na lawalu i-a, hiki e mai no o Eieio mamua o ka manawa e hoomaka ai ka ahaaina ake 'Lii. O ka Eleio hana mau no ia, o ke kii mau i ka awa no ke 'Lii; o kahi hoi e noho ai ke 'Lii, aia ma ka aoao mauka o Kekaa, kela puu e ku la ma Kaanapali, makai ae o Kealakikeekee a Maui. Ua nui no na kii ana a Eleio i ka awa no ke 'Lii, aka, aole nae i loaa o Eieio i ka pilikia, aka, i kekahi kii hou ana aku. Ia manawa, halawai o Eleio me ka popilikia, no ka mea, i ka manawa a Eleio i hoi mai ai me ka awa mai Waiohue mai, e noho ana keia Akua o Koolau i ke alanui, o "Aahualii" kona inoa. Ia manawa, nonoi mai la o Aahuaiii ia Eleio i ka awa, "E Eleio, e kapu aku no hoi ka awa no ke Alii, i wahi huluhulu mai no hoi ko'u."

Ia manawa koke no. hoole akula o Eleio, "Aole," alaila, hoopohe poko aku la o Eleio i kona lemu ia Aahualii, ame ko Eleio haawi aku i na huaolelo inoino loa. Ia manawa, huhu loa iho la Aahualii, a o ka uhai aku la no ia ia Eleio, a maanei kakou e ike ai i ka mama launa ole mai o Eleio.

I ka manawa o Eleio e kii mau nei i ka awa no ke Alii, o ka lima paha ia o kona kii ana i ka awa. I ka manawa o Eleio i alualuia'i e Aahualii, alaila, hoomau no o Eleio i ka holo imua, me kona hoike i kona ano mama. Eia nae, ia laua no e hoomaka ana e hookuu i ko laua mau kino i ka mama loa, oia mau no ko laua kowa kaawale ma waena o ko laua kulana, kukino. Ua holo mai laua mai Koolau mai o Maui, a hiki mai i Hamakualoa, Hamakuapoko, a pela mai no ko laua holoo ana, a hiki i Wailuku, a Kamaalaea., a ka pali o Aalaloloa; a ka ihona o Papalaau, alaila, alawa aku la Eleio i hope, a ike aku la oia i ke akua ia Aahualii e hoomau mai ana no i ke alualu ia ia nei, alaila, hoolele ia ae la ko Eleio

manao e ka makau, no ka mea, ua aneane kokoke loa mai la o Aahualii, hookahi nae a Eleio mea makau ia manawa a laua nei e holo ana, o ka lapalapa mai o ka waha o Aahualii me he ahi la, me he mea'la ka waha o Aahualii e upoi ihoo ana ia Eleio. Hoomau mai no nae keia i ka holo a hala o Ukumehame, hiki keia i Olowalu, a hala Olowalu, hiki keia i Awalua, a hala o Awalua, hiki keia i Kulanaokalai, a hala o Kulanaokalai, hiki keia i Launiupoko, a hala o Launiupoko, hiki keia i Waianuukole, ia ia nei nae i Waianuukole, hookokoke loa ae la o Aahualii mahope o ia nei.

Ia manawa, nui loa mai la ko Eleio makau, no ka loaa mai ia Aahualii. Aka hoi, manao ae'la o Eleio i loko ona, ina oia e hoi loa mai ma kahakai, loaa koke mai no oia. No ka mea o ke alanui kahiko no ia mamua, ma kahaki mai o Puunoa, a me Molakia a me Mokuhinia, a Luaehu, Pelekane, a hiki mai i Aki, ma ke one mai o Puunoa. Aka, i keia manawa hoi a Aahualii e alualu nei ia Eleio, alaila, hoomaka ae la keia e holo mai ma loko mai o ka ulu niu, a me ka ulu, ia Eleio i hoomaka ai e holo mai ma ka ulu niu, a me ka ulu, alaila, hoomaka mai no hoi o Aahualii e holo mai mahope o Eleio, aka, no ka paapu o mua i ka laau, nolaila kuhihewa o Aahualii i ka laau e ku mai ana mamua o Eleio ia, nolaila, hopu hewa o Aahualii i na laau. A mamuli o ia hopu hewa ana o Aahualii i na laau, oia iho la ke kokua nana i hookaawale aku ia Eleio ia manawa. A puka aku la o Eleio mawaho o Mala, aia no o Aahualii maloko o ka uluniu, a me ka ulu kahi i hopu hewa ai. A i ka puka loa ana aku hoi o Aahualii i waho o Mala, alaila, ike pono aku la o Ele--io, aia no e holo ana imua, alaila, hookuu hou aku la o Aahualii i kona ano mama, a aneane no o Aahualii e hookokoke loa aku mahope o Eleio, aka, piha loa mai la o Eleio i ka makau. la Eleio no e holo ana mamua o Aahualii, ia manawa, ikiiki loa mai la o Eleio i ka naenae a me ka paupauaho.

Alaila, kahea aku la o Eleio me ka leo nui ia Kakaalaneo. penei ke kahea ana, "e Kakaalaneo - e ! e wehe ae i ka puka" "e Kakaaianeo—e! e wehe ae i ka puka," I ka lohe ana mai o Kakaalaneo, a me na kanaka o ka hale i keia leo kahea, ia manawa, wehe ia ae la ka puka o ka hale oKa kaalaneo, alaila, ike pono aku la lakou i keia mea kupanaha, e ulaula mai ana ka waha o Aahuaiii me he ahi ia, ia wehe ia ana ae o ka puka o ka hale, o ka manawa ia komo ana o Eleio iloko o ka hale. I ko Eleio manawa i komo ai iloko o ka hale, o kona waiho aku la no ia me he mea ala ua make, no ka mea, ua pau ke aho i ka holo ana, no ka loihi o kahi i holo mai ai. Ia Eleio no hoi i komo ai iloko o ka hale, alaila, papani ia ae ia ka pukam ia manawa no hoi ku ana o Aahuaiii mawaho o ka pa o ka hale. (Maanei e waiho iki kakou i ke kamailio ana no Eleio me Aahualii.)

Aka, e kamailio iki kakou, no ke kamailio ana o ke Alii Kakaalaneo, me Aahualii, ke akua. I ka wa e ku mai ana o Aahualii ke akua mawaho o ka pa, ia manawa, hoomau mai no kela i ke noi mai ia Kakaalaneo, i ka awa, me ka lana o ka manao e loaa ia mai ana no ka awa iaia, aka, aole nae o Kakaalanei i haawi aku i kahi awa nona. Ia manawa, olelo maila o Aahualii ia Kakaalaneo, "He aha la hoi kou mea e Kakaalaneo e aua nei i ka awa ia'u, no ka mea,

o kaʻu mea hoi ia i hiki mai ai i keia wahi loihi." Olelo aku la hoi a Kakaalaneo, "Aole no au e haawai aku i awa nou, no ka mea, aole no i maa ka inu pu ana o ke kanaka i ka awa me ke Akua, eia wale no penei e launa ai ke Akua i ka awa, aia a pau ka awa i ka mama ia, a ku ike kanoa, a nini i na apu, a makaukau ke kanaka e inu, alaila, kaumaha aku i ke Akua, oia iho la no ko oukou kuleana; a ina no makou e hoole aku, o ka ole iho la no ia." I ka lohe ana o Aahualii i keia olelo a Kakaalaneo ke 'Lii, alaila, hilahila iho la oia, a me ka huhu pu no nae ia Kakaalaneo.

ia manawa, hoomau hala loa iho la o Aahualii ia Eleio. Hoi aku la nae o Aahualii a noho mauka o Hahakea, aia ia wahi i uka pono o Ahikule, he ana ia, a malaila o Aahualii i noho mau ai me ka hoomakakiu malu ia Eleio, me ka manao, ina e loaa hou o Eleio ia ia, o ka make kona hope.

O ke kumu nae o neia hoomau hala ana o Aahualii ia Eleio, ame Kakaalaneo, oia no ka aua ana i ka awa; aka, ia Aahualii nae e noho ana i uka o ke ana o Hahakea, aia hoi, e pio mau ana no ke anuenue ma kahi a Aahualii i noho ai: o ke kumu o keia pio mau ana o ke anuenue, he wahi Akua ano alii no o Aahualii

I ka manawa nae e pio mau ana ke anuenue i uka o Hahakea: ia manawa, ikeia mai la keia anuenue e Maa, oia hoi o Lanikaula, (he inoa hou o Lanikaula, a o Maa no kona inoa mua, aka, no ka ike o Maa i na mea kilokilo, nolaila, ua kapaia kona inoa o Lanikaula.) Ia manawa nae a Lanikaula e ike mau nei i ka pio mau o ke anuenue i uka o Hahakea, ua ane uluhua loa o Lanikaula i ke anuenue, a ua manao o Lanikaula, he kipi paha keia no ka aina o Kakaalaneo. Nolaila, hoouna mai la o Lanikaula i kona kanaka e holo mai e ninau pono ia Kakaalaneo. Ia manawa o ka holo ana mai o ke kanaka a hiki imua o Kakaalaneo, alaila, ninau aku la oia ia Kakaalaneo penei, "E ke 'Lii, i hoounaia mai nei au e Lanikaula e ninau aku ia oe i ka pono ame ka hewa o kou noho ana." Alaila, olelo mai la o Kakaalaneo, "Ua hewa ko'u noho ana, eia ka mea i hewa ai, o ke Akua o Aahualii, ua hoomaau iaʻu, a me kuu kauwa me Eleio, no ka aua ana o maua i ka awa, nolaila, ua hoi aku nei kela aia i uka o Hahakea kahi i noho ai i keia manawa, ke hoomakaulii mai nei ia Eleio; nolaila, e hoi oe, a i ke kaula ia Lanikaula, e holo mai oia e hana i keia mea e hoopilikia mai nei iaʻu ame koʻu mau kanaka." I ka hoi ana aku o ke kanaka o Lanikaula mai Maui aku nei a hiki i o Lanikaula la, alaila, ninau mai la o Lanikaula i kona kanaka, "Pehea mai nei ka manao o ke 'Lii o Maui." Alaila, hai akula ke kanaka o Lanikaula, "Heaha hoi auanei ka hana i koe eia no paha ka ke 'Lii i kauoha mai nei e hele no oe e hana i pau ai kona pilikia ame kona kanaka, o kela anuenue nae au e ike mau nei i ka pio i uka oo Hahakea, he anuenue no ke Akua no Aahualii, oia ke Akua o Koolau o Maui." I ka lohe ana o Lanikaula i ke kauooha a Kakaalaneo, alaila, noho iho la o Lanikaula

ia mau la e noonoo, i akaka'i kana pono e hana aku ai. A mamuli oia noonoo ana a Lanikaula, ia manawa, hoomaopopo iho la o Lanikaula i ke kumu e pau ai ka pilikia o ke 'Lii ame kona mau kanaka. Hookahi wale no kumu e pau ai ka pilikia, aia a make kela Akua, alaila, pau ka pilikia o ke 'Lii ame kona mau kanaka, maikai pu no hoi me kona noho aina ana.

I ka holo ana mai o Lanikaula mai Molokai mai a pae mai oia ma kahi o ke Alii Kakaalaneo, no ka mea, aia no oia ma Kekaa, kahi e nohoo ai. I ka ike ana mai o nakanaka o Kakaalaneo i keia waa, e lana ana malalo iho o ka pohu o Kekaa, alaila, kukui aku la ka lono ia Kakaalaneo. I ka lohe ana o Kakaalaneo i ka hiki mai o Lanikaula, alaila pihoihoi loa iho la o Kakaalaneo, a kauoha koke ae la o Kakaalaneo, ia Lanikaula e pii koke mai mai ka waa mai. A i ka hiki ana aku hoi o Lanikaula imua o ke Alii, alaila, kauoha koke ae la ke Alii ia Lanikaula, e hoi laua imua e noho ai, i ka hoi ana i mua, malaila laua e kamailio ai no ke akua, no Aahualii. Ia manawa, hoakaka mai la o Kakaalaneo

ia Lanikaula i ka mea i hana ia e ke akua Aahualii. A pau ka ke Alii hooikaikaia alaila, wehewehe aku la no hoi o Lanikaula, i kana pono imua o ke Alii, a pau ka laua kamailio ana, alaila, kukakuka ae la laua i ka mea e make ai o Aahualii, alaila, waiho pono iho ke Aupuni o Kakaalaneo a me kona mau kanaka.