Ka Nupepa Kuokoa, Volume II, Number 37, 12 September 1863 — MOLUHI, HE KAAO NO HAWAII NEI. [ARTICLE]

MOLUHI, HE KAAO NO HAWAII NEI.

[Ua hakuia no ke " Kuokoa. "]

Koena o ka Mokuna 3.

A PAU LOA KA MAI O NA KEIKI a Moluhi, a oluolu ka holo ana a lakou ; ia wa, nana lakou i ka aina maikai ma Kona Hema, a me Kona Akau, nui na mea ulu ; a holo mai la na waa maauaawa, me ka i-a, ka niu, ka alani. Ma kekahi waa, he wahine me kana keiki kane, ua like me Kekaha kona nui ; he maia ma ko laua waa, ame kekahi mau ipu kahiki me na alani, ame ka niu he nui wale, ua makaukau ka wahine e hoolei i kekahi mau hua maluna o ka makou, aia na haole me ke dala ma ka lima e hooleilei ana iloko o ka waa o ua wahine nei. Ia manawa, ua kokoke mai kekahi waa me na kanaka elua iloko ; ike ua mau kanaka nei i ka waa o ka wahine, hoe ikaika loa mai la laua, a hookomo i ko laua waa mawaena o ka moku ame ka waa o ka wahine. Mai pilikia loa ka wahine ; a kulaiia kana keiki, mai lilo i ke kai, a eha i ka moku. Ia manawa, ike mai la na haole maluna i ka lokoino o keia mau kanaka elua ; a kipaku aku la lakou ia laua me ka i aku, "Aole loa e kuai aku makou me olua, no ka mea, ua hana apiki olua i keia mau mea palupalu, oia ka wahine ame kana keiki kane, nolaila, ou hoi olua." Alaila, kuai nui mai la lakou i na mea ma ka waa a ua wahine nei ; ua hea nui aku na mea o ka moku ia ia. "Ea! homai i mau niu, i mau ahui maia, i ipu kahiki, i alani, i mau niu hou;" a pela aku, a pau loa na mea kuai o kela waa i ke kuaiia. Olelo mai la o Moluhi ia Kekaha, "He Lunakanawai ke Akua, e hoopololei ana i na hana keekee a kanaka." Nolaila, aole i holo ka moku, a ahiahi ae la, holo ka moku a ku ma Kohala Akau, kahi o na pali kieki, no ka mea, ua mehameha loa ia wahi, me he mea la, o ke Akua ke kamaaina malaila ; a o kona mau manamanalima kai kahakahaia i na kahawai nani loa oia mau pali. Mahalo nui na haole a minamina no hoi, no ka ike oleia o keia wahi nani e ka lehulehu. Aka hoi, ua maa na kanaka maoli i ka nana i na pali ame ka wailele ; aole mahalo nui o lakou. Aka, o Kekaha laua me Loeau, ua makemake nui laua e ike i na pali kaulana elua, ia waimanu, ame Waipio, ua ike powehiwehiia no ka napoo ana o ka la. Ia wa, holo ka Mokuahi a ku ma ke awa o Waiakea, Hilo, ma ke kakahiaka nui ; a kii koke mai la ka waapa i na ohua o ka moku, a lele koke aku o Moluhi ma iuka, a nui ka olioli o na keiki, no ka ike ana i ka aina hou—malihini nae lakou. Aia na makamaka ma kahi e aku. Nolaila, ua imi koke o Moluhi ma i ka hale o ko lakou makamaka ; a ma ia hele ana, ua loaa lakou i ka ua nui, a komo lakou ma ka hale o kekahi kamaaina. He hale maoli no—he hale lauhala—he maikai no nae ; aole nui o ka waiwai maloko—o ka maemae, oia ka waiwai o ua hale la, aole he papa hele malalo ; ua luia i ka iliili mawaena o ka hale, a ua paa na kala i na hiki-ee maikai. A ua lako i na moena hou—aole weluwlu ame ka polopolona ; a o ke kapa moe, he kapa Hawaii—he Paiula, a he Ouholowai ; a ua lawa pono loa. Aole e moe na kamaaina maloko o kekahi welu lole me ke anu, he mau paku lole kalekoa, a he mau kaula kupono, e kau ai ke kapa ; he mau ipu nui no hoi, kahi e waiho ai na mea maikai, me kahi pauku iliahi i mea ala no ka lole ; no na kupuna mai kekahi o keia mau mea. Mawaho o ka hale, ua hoonohoia i na pohaku ; a he alanui pohaku mai ka puka o ka hale a hiki i ke alaloa. Ua kanu i ka hala he nui wale ma kapa alanui, no ka mea, aole lio e nakiiia ma ka puka o keia hale, e pau koke ai na mea kanu, ua nele na kamaaina i ka lio ole ; nolaila, ua maikai ka hale, aole hauna i na holoholona, aole mea kelekele ma ka puka, aole ili kalo, ili uala, lau kapiki, iwi niu, la-i, lauhala, ili maia, welu kapa, ipu nahaha, ia mea aku ia mea aku. O ka wahine o keia hale, he hanauna ia no kekahi kula hanai, mamua aku nei ; a ua maa i ka ohi opala ma ka puka o ka hale, i kela la keia la, nolaila, ua hoihoiia ka hale kahuimu ma ke kua o ka hale noho, a malaila hoi ka puaa me kona kio lepo.

I ka noho ana o Moluhi ma ma keia hale, kii koke na kamaaina e uhaki i kekahi mau hala, a ua koli aku i ka ili, a okioki a pau, a haawi aku i na malihini ; a ai lakou, kui koke ka wahine kamaaina i lei hala no Loeau, a hele aku la na malihini. A i ka hele ana ma ke alanui, noonoo o Loeau a pane ae, "Akahi ko'u ike i ka hale maoli maikai kupono loa : a ua lako na kamaaina, aohe pololi, a aohe hoi he hokii ko lakou mau kino e like me kekahi poe, i kapaia he waiwai, he maemae ka hale maloko a mawaho ; aole pela ka hale kahiko o Moluhi. No'u paha ka hewa—no kuu palaka ame ka hauke? No ka make ana paha o ko'u makuahine—aole mea nana e hoohana ia'u me ke ao pono ana." Alaila, uwe malu iho la kela me ka makemake nui, i pau ka hemahema ona i hoikeia ma na mokuna mua o keia kaao ; a ua pule ma kona naau i kokua mai ka Haku ia ia, a hiki lakou i ka hale o na makamaka uwe pu lakou a pau me ke aloha nui, a honi kekahi i kekahi ; a noho malie lakou ma ka hale i keia la a po, i pau ka poniuniu o ka moku. A i ke kakahiaka ana ae, makemake o Kekaha ma e hele koke i ka Puka a Maui, oia ka uwapo pahoehoe a Keakaae i hana ai. no ka muliwai o Wailuku ; he uwapo ikaika a maloeloe, aole e helelei ke hele na lio eiwa maluna ona, e like me ka uwapo lapuwale ma Hilo. Ua lohe o Kekaha i na keiki o Hilo. he moolelo kupanaha no Puka o Maui, mai ka poe kahiko mai ; nolaila kona wikiwiki e hele, aka, mea mai na kamaaina aole e hiki, ua nui ka ua mauka, a nui no hoi ke poho, ame ke ino o ke alanui ; aohe he alanui, he pahoehoe ma kau wahi, o ka nahelehele ame ke poho, oia ka nui, nolaila, e kali oukou a loaa kekahi mau la malie, ame ke alakai kamaaina i lohe maopopo lakou, i ka moolelo kahiko no Puka o Maui. Koena o ka Mokuna 4. IA MANAWA, PAU KEKAHI KEPA i ka weheia, a paa ma ka wawae o Loeau, hoomaka hou lakou i ka holo, a oia mau no ka holo lohi ana, aka, o Kekaha, ua hala loa mamua, o mea hou mai ka makuakane ia ia, e lilo kona lio ia Loeau. Pela ka hele kaawale ana a hiki i Olaa i ka hora elua, oia ka hora i puka ai ilaila. A kokoke lakou i ka hale, ike lakou he mau lio i nakiiia mawaho o ka hale, a he mau haole maloko, mai ka lua pele mai lakou, e hele ana ma Hilo, nana pono o Kekaha i ko lakou hoomakaukau ana e hele aku, no ka mea, ua ao ikiia oia i ka olelo haole, a ua hiki ia ia e pane mai i kekahi hua ma ia olelo, menei : "Yes sir," "No sir," "Good morning," "Thank you." No ka mea, ua loaa ke kunou, ame ka wehe ana o ka papale e like me na haole, a ua makemake i ka lole i heleheleia ma ke ano haole, ame ke kamaa buti ui, me kahi dala ma ka pakeke, me ka peni kala ame ka pahi, ia mea aku ia mea aku. A pau na lio o na haole i ka hoaia a paa, hele mai lakou mawaho o ka hale e ee ai ; eha ko lakou nui, elua kane, hookahi wahine, a hookahi kaikamahine, e like me Loeau kona nui. A haele lakou me ke akahele, no ka nui o ke kelekele ma kahi kokoke i ka hale, a pau kahi ino, holo maoli na lio ekolu, a o ka lio o ke kaikamahine, huki iuka i kona poo, a hoi hope hou ka lio i ka hale, huki ke kaikamahine i ke kaula waha, a hahau ia ia ; a peku ae la ka lio, aole huli iki i kai, no ka mea, huki ka lio a hoi i ka hale. Ia manawa koke no, ike mai ka kekahi haole i ka apiki o ua lio nei, alualua koke aku kela ia ia, a lalau i kona kaula waha alaila, lele iho la ka haole ilalo a kokua i ke kaikamahine e lele ilalo, a wehe koke ia na noho a elua, alaila, kau ka noho wahine ma kona lio maikai, a o kona noho, ua kau ma ka lio nuha, a holo aku la laua a hui me na hoa hele. Ike o Kekaha i keia hana a ua haole nei, a noonoo iho la oia, "Aole pela ka'u i hana aku ai i ko'u kaikuahine." Hilahila iho la kela no ia mea. A pau ko lakou hoomaha ana, me ka hookomo ana o ka ai, alaila, hoomakaukau lakou e pii i ka lua ; hele aku o Kekaha a kau i kona noho ma ka lio o Loeau, e like me ka haole ana i ike ai, a o ko Loeau noho, ua kauia ma kona lio iho, a hele aku lakou. Maikai keia hele ana, ua maa o Kekaha i ka holo ana o ka lio, aole hanaino loa mai ka lio iaia. Ua mama ka holo ana, a ua mama no hoi ka naau o Kekaha, aole holo

e kela me ka makemake e hookaawale mai ka makua aku. Kamailio oluolu lakou a pau, a puka malamalama ma ka lua o pele, a komo lakou i ka hale, hookokoke i ke ahi, no ke anu, i na la ua mamua iho nei, kau mai ka hau ma Maunakea, a me Maunaloa, a i ka po, ike o Kekaha ma elua mea kupanaha, oia o ke ahi o pele, a me ka hau e kau ana maluna o ka pakeke wai, me he aniani la. paa aku o Loeau i kau wahi apana o ua hau nei, a ua eha loa ka lima. A liuliu iki, ua hehee a lilo i wai maoli. Hookahi la ka noho ana o lakou ma ka lua, a ua iho ilalo e nana i ke ahi, aole nui wale e like me kona nui i kekahi manawa, ua nui nae, a ua weliweli na keiki ke kokoke aku. Nui loa ka moolelo no pele, a me ka hoomana ana, aole hiki ke kakau no ka loihi. A pau ka nana ana i ke ahi, pii lakou ai ka ainaawakea, a hele aku lakou e nana i kahi e puhi ai ke kalapa, kahaha lakou i ka hoopuka wale ia mai o keia mea makemake ia e na kauka, oia ke kalapa i puhi ia i ke ahi, a pau ka lepo. A pau na mea hou i ka nana ia, hoi lakou, a puka poeleele i ka hale. A i ke kakahiakanui, iho lakou i kai, aole loaa kekahi pilikia ma ke alanui, ike na keiki i na mea ulu wale he nui loa, ua ike laua i ka iliahi, uuku nae, ua pau na laau nui i ke kua ia e na'lii kahiko. A helu laua i na pahu hoailona mile, iwakaluakumamawalu o lakou, mai ka lua a ikai. Puka pono lakou ma Hilo i ke ahiahi, halawai me na makamaka, a hoomaikai aku i ke Akua, nana i hoihoi pono mai ia lakou a pau. A i kekahi la aku, ninau na keiki ia Moluhi, "Heaha na mea hou ma Hilo." I mai ke la, "E haele kakou, a e kuhikuhi au ia olua." A hele lakou ma kahakai mua, aia ilaila na hale kuai lole ekolu, a he hale kuai laau lapaau,—he hale no ke Kanikela,—he hale paikii,—he hale amala,—a he mau hale noho, a hiki i Waiolama. A ua holo lakou ma ia wahi, ma ke kao huki kaula, ma kela aoao o ka wai, he halekula, a me ka pa o ke Alii, me kona mau hale he nui, a me ka pahuhae kiekie, me kona hae loihi; a malaila aku, a hiki i Wailoa, he uapo malaila, a mao aku, he mau halelaau, a he makeke, a he uapo okoa kahi e hookokoke mai ai na moku uuku, e hoolele i na ukana. A hoi mai lakou, hele iuka, a ua ike i na halekula eha, me na Luakini, elua, me kekahi mau halekuai o na Pake, a me na hale noho, a hele hou ma kekahi alanui, a ua loaa ka uapo o Wailuku, a ma kela aoao aku, he mala ko nui, a me ka wili, a me na mea e pili ana iaia. I aku o Moluhi i kana mau keiki, "I ko'u hele ana mai, he umi mahahiki mamua iho nei, aole i ike ia mau mea a pau, hookahi halelaau kuai lole,—a ekolu halelaau noho. oia iho la, me kekahi mau hale maoli kekahi o na kanaka Hawaii, ua kapaia lakou he poe kanaka molowa. Ua molowa paha, aka, ina aole hana ko Hilo poe kanaka, nohea mai ko lakou waiwai, a me ka waiwai o ko laila poe haole. A pau na mea a pau i ka nanaia, hoi lakou i ka hale, a noho me na makamaka i kekahi mau la, a hiki mai ka mokuahi, alaila hoi aku lakou ma Honolulu. HOPENA.