Ka Nupepa Kuokoa, Volume II, Number 45, 7 November 1863 — KA MOOLELO o ELEIO. [ARTICLE]

KA MOOLELO o ELEIO.

ĪLKLI' I<>. .OL NOllO N0 l'A .MAl' KANAKA iH-i o .Molokai ina ko laua aoao, v li- ' kv no ene ka Kakaalaneo i kauoha ni V ia laua, a o laua iho la no hoi na konohiki oia wahi. A noho iho la no hoi o Kauluiaau me kana wahine ma Lanai, e like iik' kona hooinanawanui ana i ke kaua i ke akua a pau ia ia i ka luku ia. La nui no na kaua ma ke ao nei, he mau kaua kanuka nae ia i ikeia e ka poe kahiko, a i lohe ia hoi e kakou. Akahi hoi kakou a ike i ke kaua ana o ke kanaka me lee akua. Ua oleloia nae luu, ua hakoko o lakoho me ka anela a aneane haki ka iwi kuanioo, ma ka moe uhane nae ka hakoko anu. A puni ka aina u Lanai ia Kaululaau ; a hookah'ia iho la oia e malama i kona aina, a ma ia manawa aku, aoie oia i holo i Maui e ike ai i kona mau makua. O na pono wale no o ke kino kai lawe ia mai mai Maui mai. i mea e pono ai ko iakou noho ana ma Lanai. A kokoke nae i ka manawa i nawaliwah ai o Kakaalaneo. alaila, kauohaia aku la o Kaululaau e holo mai e hooponopono i ka iiooilina o ka nina. A hiki aku la o Kauiulauu me kana waiiine ī Maui, akalii no lakou a halawai pu, akahi no hoi a ike o Kakaalaneo ame Kelekeleiokaula ia Luainaheaii ka laua hunona wahine, i loaa ia Kaululaau i kona wa i liio ai i mea pepehi akua. A i ke aliiahi ana iho o ku la a lakou i hiki aku ai i -Maui, alaila, hoomaka ae )a o Kakaalaneo e kamailio me kona hooilina keiki kane Kaululaau. A penei ke kamailio ana, wahi a Kakaahineo, " I kauoha aku nei au ia oe e hoio mai e kamailio pu kaua no ke aupuni, no ka mea, ke nawaliwali mai nei au ; ua nana ae nei hoi au a eiua waie no olua na keiki mailoko aku o niaua, no ka mea ho:. aole e pono ke aupuni ke hooiii maluna o ko kaikuahine, no ka mea, he aoao palupalu no ko ka wahine. Nolaila, o oe no ka mea kupono e noho iho maluna o ke aupuni. oia ho ka hana kupono ia oe i ke keiki kane. " Eia nae hoi, o ko kaikuahine hoi ea, malalo mai ia ou, he pono oe ke nana aku ; ia ia, no ka mea, i na la 'he he ana kaumaha, a e nanu aku e nana inai ka pono o ko olua noho ana, ma ko olua noho aupuni ana. " Eia keia, e malama i ke kanaka, mai noho a hana ino, mai huhu ; pela no hoi oe e malama ai i na'lii, mai noho a kipaku wale me ka hewa ole o na'hi, nolaila, e malama i ke kanaka iki i ke kanaka nui, i ka ui ame ke kanaka nawaliwali. 11 A pela no hoi me na aina, mai noho oe a pakaha wale i ka aina o na'lii, no ka mea, 0 ko lakou aina no ia, aka, o ko Ia hoounauna, e hoounauna no oe maluna o lakou, a 1 pakike mai kekahi mea ia ia, alaila ka hoi, lawe ae i ka aina, aiaila, pono oe." \ A pau na hooilina o ka aina a pau inaluna o Kaululaau, no ka malama ana i ka noho

aup'.ini ana. aiaila, ninau hou aku ia o Kauluiaau i kona makuakanē, " 0 na mea u*a;p no anei keia a'u e maiaina ai. aole anei he ina.i iTica i koe aku ? fna no he mau mea l;oe i koe akn. alaila. he pono oe e hai mai a pui, manao auanei he mau liana pono ole kne. o ko hai ole ana mai, alaila, piīikia no ko p.iau'i noho uupuni r.na. nokiila ea. mai au.a oe i kekahi mau mea i koe nku." A lohe o Kakaalani'O i keia manaoo Kauluiaau, alaila, nalu īho la oia iloko ona iho, a aneane no e loaa maopopo oie ae ia KakaalaiH'o ka iiii-a i nii.auia e kana keiki. Aiaiia, hnonianao inai la ka makunhine o Knuluiaau i kana 01010 ninau i kona makuakane. no na mea i koe e pono ai ka noho aupuni ana ame ka maluhia hoi o laua. I mai la ka makuahine. 4i L*a pono oe e kuu keiki. iiole io keia i hai ak'ii nei ia oe i mea, ei;i ua mea la i koe ao!e i haiia aku īa oe. Oke nlii kipi ame ke kanaki kipi, he mau inea ia e ino ai ka nohoaupuni ana o kekahi alii'ai moku. a: okana, ai aiiupuaa paha." Ia inunawa. akahi no ;i m-opopo io mai ia ia Kakaalaneo, ua poina ia mau olelo la ia, alaila, olelo aku la oia ia mau huaoleio i kana leeiki, " Penei kau pono e hana ai, ina i kipi he alii, he alii no hoi kona mea nana e pepehi, ina hoi i kipi he kanaka, alaila, lie kanaka no hoi kona mea nana e nepehi, pela auanei oe e hana ai, mai hoopakele oe i k*ekahi kipi o ko aina, o pilikia io auanei oe, a n;e ko kaiku-ihine." A pau na inea u pau no ka hooili aina ana maluna iho o Kaululaau, alaila, noho iho la na'lii amo na kanaka me ka maluhia. pohu ka noho ana, lulu kohekohe.

A nmhope iho o ko Kaululaau noho aupuni ana, alaila, ui aku la oia i ke kahuna, '• E aho paha e hanai ae au i ko'u mau kanuka i ka aina, no ka men. oia paha ka inea e makemake inai ai na kanaka, alaila, noho m;»i na kanaka me na'lii." 1 aku la nae hoi ke kahuna ia Kaululaau, '• Penei ka pono e hana ai oe, e hookaawale muaia ka aina o ke kahuna a kaawale, a noho hoi ke kahuna malaila e malama ai i ke akua, alaila, mahope o laila, e haawi oe i ka aina i na'lii aine na kanaka." Ua pono ia mea i ko Kaululaau manao ; ia wa koke no, haawi ae la oia i ko ke kahuna aina ame ke akua. Eia koiia mau ainu e noho ai, o na Kapunakea elua, o Alamihi, o na Puunoa pkolu, i ka hui ana, eono aina i hookaawaleia no ke akua. -Mai ka manawa a Kaululaau i hookaawale ai i keia mau aina no ke akua, a 'hiki mai i ka wu o Kamehumeha i, o Hewahewa no ke kahuna ia manuwa. a nana no i malama iu mau aina. .Mahope iho o ka nwke ana o Kakaalaneo, a ua loihi no hoi ko Kaululaau noho alii ana maluna o ka aina, alaila, kipi ae la kekahi alii o Maui Ohoohokukalani kona inoa, a pepehiiu iho la oia e Kaululaau a make ; a i konu make ana, alaila, laweia aku la oia ma ka heiau o Puuhale, malaila kahi i ha-iia'i e like me ke ano mau o ka noho ana o na'lii ai aupuni. A puu ka ha-iia ana o ke kanaka, alaila, noa ae la ko Kaululaau aupuni; a noho. alii iho la oia no Maui. a noho pu iho la no hoi kona kaikuahine o Wao me ia, aole i inoino ko laua noho ana ma ko laua aina i hooiliia mai ai e ko laua makuakane. Eia nae, ua haawi aku no o Kaululaau i kekahi mau apana aina no kona kaikuahine, a eiua ona mau apiina aina, o ka aina e pili ana malalo iho o ke poo auwai kahiko o Lahainaluna, a ma ia aoao no hele mai i kai. A o kekahi apana aina hoi, aia ke pili la me Kapoulu, oia pxiha o Kelawea i keia manawa ; a ua oleloia, oia ka mea i hana ai keia wahine o Wao i ka auwai, i wai no ka aina ona ma-kai o Keiawea. Ua oleloia no hoi, oia ka wahine nana i hoomaka muā ka hana ana i kela auwai kahiko o Lahainaluna ; a ua kapaia aku ka inoa oia auwai ia manawa o Auwaiawao, mamuli o ka inoa o kela wahine o Wao. A pau ka auwai ī ka hanaia, alaiia, lilo iho la ia hana ana a Wao i mea pomaikai ai na'lii ame na kaoaka ia manawa. A mahope iho o ka hana ana a Wao i ka auwai, alaila, ulu mai la ka manao iioko o Wao e holo i Hawaii i ka makaikai. Nolaila. nonoi aku la oia i kona kaikunane ia Kauiuiaau e holo oia ī ka huakai kaapuni a hoi mai, aiaiia, ae aku la no hoi kona kaikunane i kona holo i Hawaii. Ninau aku ia nae o Kaululaau ia Wao, *» Pehea ka ioihi o kou hele ana, alaiia, hoi mai oe."

I aku la hoi k? kaiki'.-ihine ia ia, " Aia no p*ha i A -a heie ana, no ka mea. no ianei ka ole.nnnn. he Kahaiuu ke ala. noiaila. aoie i maopopo I»n manaw.i e hoi mai ai ; no ka ua kau |>aieia e k«:* kai mawaenn." Ai:ti:a. o ka hoiu aku i i r.n ī-< o \\ ao ;:ri Hawaii ; ia ia nae i he'.e ai i kana huakai makaik:ii. ua make e akn n Knleiiinnhia, ke kauunaue o Keleke!"!<.<kauia, ka mea hoi nana i hanai o KauUilaau i ka wa nuku. O ke aiii ia ia o Hawaii 1 ka manawa a \\ ao i .h.pie aku ai i ka makaikai. o:a o Kukak'iehiKU. i;t ia no ka noiio Moi ana malur;a oka aina a pau o Hnwaii. Aka hoi. i ko 0»'ao p.iki ana aku 'noi mai Maui aku n«?i, niaiin. :ie mea hou hoi ia i ke alii o Hawaii. ?Soiui In. ua makemake loa o Kukaleiehiku e hoolauna me ke kaikamahine maka palupalu. poii nahenahe. me ka manao e hoohui .ia laua nia ke kaomi ana ina iini paa ole ame na ume kaumaha o ko laua mau manao. i lioopumehanaia i na waihooluu a ke aloha a ka puuwai. A iilo o Wao i w;ihine ho-a-o na ke alii o Hawaii, oia hoi o Kukaleiehiku, alailn. he mea oiuolu io no ia i ko ke kaikamahine o Maui. manao ka loaa nna o kona hoa launa. Ei'i nae hoi. mahope iho o ko laua noho kane.a wahine ana hoi, a ua loihi loa ko laua.noho ana, alaila, ioaa mai la ko laua hewa ia manawa. O ka hewa i hiki mai maluna o laua. oia ke kuamuamu ana mai o Kukaleiehiku ia Wno i ke kauwa, ame ka olelo ana mai i ke alii kanaka ole o Maui o Ua hele ana mai.

A maniuli oia olelo ana mai a ke kane. nolaiia. ua lilo ia i mea e keeo ai kana \vahine no ke kuamuamuia i ke kauwa. ame ke alii kanaka o!e o Maui. Nolaila. kupu mai la iloko o Wao ka manao hilahila ame ke kaumaha, huli hou mai la kela a hoi mai i Maui i kahi o kona kailainane, i mea nana e hooko i kona kumakaia, no ka mea, ua hoohiki kela, aia a ko kana hoohiki, alaila, pau kona kumakaia. A hiki mai kela imua o kona kaikunane me ka waimakahelelei, alaila, haohao iho la kela i ke auo o keia uwe ana o kona kaikuahine. Nolaila, ninau aku la koua kaikunane i ke kumu o ke kahe ana o ka waimaka o kona kaiku ihine aloha, " Heaha hoi keia waimaka e kuu haku.'* Alailn, oleio mai la hoi kona kaikuahine me ka leo kaumaha imua ona, " \o keaha ]a oe'i kapa mai ai ia'u he haku. no ka rr.ea, aole owau ka mea kupouo e lilo i haku nou, ooe ka mea kupono e lilo mai i haku no'u e pono ai. " O kuu mea i hoi mai nei ia oe, i kii hou mai nei au ia oe e holo kaua i Hawaii 1 mea e ko ai kuu makaia no kuu hilahila i kuu kane i ke kuamuamu ana ia'u i ke kauwa ame ke alii kanaka ole o Maui." A i ka lohe ana o kona kaikunane i ka ōlelo hoali.haloha a kona kaikuahine ia ia. alaila. hu io ae la no hoi kona aloha no ke kuamuamu ana a kela kanaka o Hawaii ia ia. L'a lilo nae hoi ia i niea e ino ai ko Kauiulaau manao ana ; a maopopo iho la ua ane hilahila io hoi o Wao i ka hana a keia alii o Hawaii, aiaila, o ka hoaia ae la no ia o Kauluiaau i ka manao kaua me Kukaleiehiku kona kaikoeke. Alaiia, o lA ohlia'e ia no ia o na kanaka e holo pu ai me laua i Hawaii, aka, o ka nui o na kanaka i ohiia'i no ka hele i ke kaua, eono lau kanakn. (ua ane iike puha me 2,100 ma ka hoohaiike a«a.) A makaukau na kanaka ame na \vua ; ia \va koke no, o ka holo aku la no ia o Kauiuiaau a pae mua ma Kohaia ; a malaiia aku a Kawaihae, a poalua ka noho ana malaiia, aoie nae i hiki aku ka iohe ia Kukaleiehiku, no keia heie ana aku o Kaululaau me na kanaka ona me ka makaukau no ke kaua. Aia hoi, e noho naaupo waie ana no o Kukaieiehiku m« ka iohe mua oie i nei mea he kuua, aka, o ke kahuna a ke alii o Haw*aii, oia kai kau e ka haiii, a oia no kaiole* io aku i ke alii penei, '• E ke alii. e aho e puuiu mai na kanaka. no ka mea, ke ano e mai nei na aouli o ke ao, he mau ouii kaua paha, he alii make paha, nolaiia, e aho e houluulu mua mai i kekahi mau kanaka tna kou aio i keia manawa, i hiki io mai no ia o ka piiikia, e noho makaukau aku ana no o«, aoie e pihoihoi ka hana ana." Alaiia, oieio aku la ke alii imua o ke ka* 'huna me ka leo kalaea, " l mea aha īa e hoomakaukau ai; owai ka mea nana e kipi ko'u aupuni e liio ai, i na he kipi a hiki roai ia nei, he make kooa hope, nolaila,he raakehewa ia hana ana."

A' **-a. :na; ia ke kah'ina i ke a'ii, He?na ia 'ie; auanei. ka:noi o ka'u hnr.a ia e ka ke ka.".Li;ia. o ka r.ar, v : ka pono ame ki hewa. a:n ko'u ht-wa ia oe e ke aai a iO" ,z s:uia »>»*.- oe. a na-;; - : o :\oi :a aoie oe / noo.'-.ie nri; 2 aa'u oieio. nokiila. r:o ke kaliuna ka.o;etoia ana. he ai.nki ko kahuna." • 0_ K'nhi o";KukaI»-iehiku e nnho ana ia mar.n'A':\. ain"n>-. o;.\ nia uka o Kau. Ia Kauluiaau nae e p.iaiie aku ana ; ka nioana "•♦-' konn niau ka-iaka. a hiki i ka wanaao so Kupi'i. aiai.a. !iiK'» ana keia i kaiii o Kukait*i»*.iuu.. a iwe ma: ia ke aln ia Kauiulaau rne n:i kanaka ; nia i;oi. nno e ae in kona iie l <..iif;«'na, akahi n<"> a hoomanao ae i ka ou-io aooia.na a kona kal.una. aoie nae e hiki, uo ka n.ea, i:a h;i a ka nianawa kupono: ia \\a. kena a»' ;a o Kukaieieinku i na kanaka o;i ī.e i ;;•< ;•>--•• ai na ka wahin»\ i p.iu.