Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 9, 27 February 1864 — HE LA I NOHOIA IWAENA O NA POE KANAKA AIKANAKA. [ARTICLE]

HE LA I NOHOIA IWAENA O NA POE KANAKA AIKANAKA.

E like me ka makou i hai nma aku ai iloko o na pule mamua aku nei, no ka hai aku i ke ano o ka hana ia ana o kekahi haole e na kanaka aikanaka o ka mokupuni o Hivaoa, pela no makou e hooko aku ai. Ua laweia mni e makou noloko o ka nupepa "P. C. Advertiser."

Ua holo mai ka moka Okohola Amerika. Congress ka inoa, o Stranburg ke Kapena, mai Nu Bedefoda mai, ma kh malama o lune, M. H. 1863, e holo ana i ka moana anu Akau oka Pakifika. Mahope iho o kona hiki «na i Sidene, a haalele ia wahi, holo loa aku kela a hiki i Hivaoa, kekahi o na Mokupuni o Maikonisiu, e kuai ai i \vai, a i ai no hoi. Ike ku ana aku mawaho oke awa o Puamau, nia ka la 13 o lanuari iho nei, hoomakauknu ia iho la he mau waapa elua, a hoounaia mai ia me ka lawa i na waiwai kalepa, i mea e kukai aku ai me na poe ka* maaina, oia hoi na waiwai e like me ka pahi, koi, me ka pu, i mea e kukai aku ai, no ko lakou mau mea e makemake ai. 1 ka holo ana'ku o ua mau waapa nei, a ku iloko oke awa; aia hoi, holo mai la ke« kahi waapa, a o ke alii a me na kamaaina j ko luna, a he ano oluolu no ko lakou, a me ,he mea la ma kolakou helehelena,e ake nui |ana lakou e kyai me na haole, a ua hai mai no hoi lakou i ka nui o ka lakou uala, a me na Puaa. No ia mea, hookau ae la o Mr. Whalon ka Malamamoku, a ka mea hoi ia ia ua mau waapa nei, i na waiwai a pau o hina 0 kona mau waapa, a kau aku la iluna o ka waapa o na kamaaina a kau pu aku la oia, a holo aku la iuka me ua mau kamaaina nei, me ka haalele iho hoi i kona inau waapa poooi e ku ana i ke awa. I ka lele ana iuka, a pii aku iloko o ke uwaawa, hoomaka koke na kamaaina e alualu i na puaa, a hookahi puaa i paa a nakinaki ia. Oiai e alualu ana na kanaka i ka puaa ma ke awaawa, ku pu iho la o ua o Mr. Whalon me ke 'Lii, e noke ana i na kanaka 1 ke kahea, me he mea la, e hoolale aku ana i na kanaka e hele koke mai, no ka mea, hoomal<a koke mai no na kanaka e holo mai, mai na wahi a pau o ua awaawa nei, me ka paa pu hoi i na koi, a me na pahi. a ua ano e maoli no hoi ia mau hana i ka nana aku. 1 kol\lr. Whalon ike ana iho, me he mea la aohe mea maikai e manaoia ana e hnna mai ia ia, alaila, olelo aku la oia i ke alii, e hoi hou laua i kahi aka waapa i lana ma fa \ wa koke no, hopu aku la ke alii i ka papale oua haole nei, a kau ae Ia ia mea iluna o kona poo. I kona manao, he hoailona keia iwaena o lakou, no ka mea, ua hopu koke ia oia iloko oia wa e na kanaka, kulaiia ilalo, a weheia kona mau wahi kapa, a waiho kohana. Ua nakiiia kona mau lima a me na wawae i ke kaula a ke alii e paa ana ma kona linm, a ua haole nei i manao ai he kaula e nakinaki ai i ka pwaa.

Ma ia wa, hoomaka koke na kanaka e haehae i k«na mau wahi lole a liilii loa, a mokamoku pu ia ae'la no hoi ke pihi, a haawi liilii ia aku ia iwaena o na kanaka. Ma> hope iho o ka pau ana o ia mea, hoomaka na kanaka e hali aku i ke pio a lakou, me ka iniki aaa ia ia, me ka hoeha nui, me ke pelu mai hoi i kona mau manamana iima a pili i ke kua o ka lima, me ka hoohukihuki i ka ihu, a me na hana hoomainoino e ae no hoi. Ahe pinepine no hoi ko lakou oki ana iho me ke koi, me ka pakele mahunehun» wale iho no o kona poo. He ekolu na hora oko lakou hoohauoli ana ia lakou iho ma ka ha« na ana ina mea i hoikeia maluna'e nei. 1 kona manao ana o ka hana mau paha ia, mamua o ka pepehi ana, a pela io no paha. Hele kahi poe kanaka, a hoowalewale aku i na waapa o ua haole nei i holo mai ai iuka, a o ke O-i-a o ko Mr. Whalon waapa, ua, hoomaka mai e holo; aka, ua peahi eia aka nae ekekahi wahi kaikamahine kamaaioa, me ka hai aku hoi e hookaawale aku ka waapa, me ka ohana o Kekela ma ua kaika. mahine nei i noho ai. Kahea aku ua kai* kamahine nei, " Pull away." (E hoe aku a. kaawale,) oia wale iho ia no kahi huaolelo Eneiani i loaa ia ia, me ka peahi pu akuno hoi e holo aku, mai kipa iuka. Hoi aku la ka waapa i ka moku, me ka hoi pu ole o ko lakou alii. Ina la paha e lele ua poe neL iuka, ina no la paha, aole e nele ke kauajgS ina ua pau ioa i ka pepehiia, no ka le no lakou i heie ine ka makaukai^»^i

hakaka. Ua wanana mua aku no ua waln kaikamahine nei ia Mr. Whalou, (Welona.) mai hele iloko oke awaawa me keaiii ; oka, aole nae i iohe a i maopopo hoi i ua haole nei, a i kona wa no i hopuia'i. ua hooikaika loa ua kaikamahine nei i ke koi ana t na kanaka i hookuuia'i ua hnole nei, a ua nui kona uwe ana, aiai oia e hooinainoino ia aua. Hiki mai la he Misionari Hawaii, aole uo i mao{K>po i ua haole nei kona inoa, a ao)«* no i hiki ia ia ke kamailio me ia. Ma ia hope koke iho no, hoea mai ana he haol* kamana Oielo e, a no ka hiki oie ana ia irt ke hoohemo mai i ua haole nei, nolaiia, olelo mni oia, e kiai koke mai me ka imi mui hoi i mea nona e hookuuia'i. Ika po ana iho, laweia ua pio nei, a waihoia iloko o ka hale 0 kekahi wahine alii, nana no i hooikaika e hookuu ia ia mai ka lima mai o ke aiii, a me he mea ia, mamuli o kona hooikaika ana 1 hoopaneeia'i koria pepehiia ana, a hiki i ka po ana. Noho koke mai ia no ka haoie Olelo e i ua po nen a a<x, a • ke ano hoi o ua po nei, he po loihi, a kaumaha uo hoi, i ka manaoo ua haole nei, me ka manao waleae no hoi i na manawa a pau, e wawahi inai ana na kanaka i ka hale, me ke kii mai e pepehi ia ia, mahope iho hoikei* mai ia ia, nia na rula mau ka na kannka o ia wahi, he kapu ka hale o ua 'Lii, a aohe e hiki i kekahi ke komo iloko me ka ae ob ia, a me ka hoopai ole ia ika make. Hiki uiui la ke kakahiaka, a hoomaka mai la na kanaka e haiamu, ine ka hauwalaau mai nohoi, no ka lakou pio. Pau loa ae la kona manao no ke ola, a manao iho la ia e inake io ana, m» ka mea, e kii koke ia mai ana ke aliiwahiiie, me ka manao paa e kei aku e hookuu inai i na haole nei, iloko o ka lima o na kanaka. la manawa, lohe ae la ka haole Olelo e i ka olelo a na kanaka, ua hiki mai ka Mis!o> nari Hawaii, o Mr. Kekela a me kaaa wahine iua wahi nei. Ika wa i lohe ai oua haole Olelo e nei i ka ana mai o KelMfei ma, hoouna koke aku la oia i kekahi Kumu Hawaii e kii aku ia ia, a i In ike ana iho o na kanaka ua kiiia o Kekek ma, o ka hookuu aela no jia o na kanaka i na lima a roe na \vawae o ua pio nei.

O Kev. J. Kekela a rae leana wnhine, Ite mau Misionari Hawaii, i hoounaia mai Hawaii ako nei, a na ka poe Hawaii no hoi e malama nei iko Inua ola. He awaawa eae ko laua wahi i noho ai; aka, ikawa i hop«i ia'i ka haole, ua uhaeie aku iaua ma kekahi Mokapum e. Mahope leoke iho, h«i mai o Mr. Kekela, a me ke Alii nana e hoomaiahia nei i kona noho ana, a koi koke me ke k*e i na kanaka no k» lake« hana lioomainoino, me ke noi pa e hookuu ia ia. Koi mai la lakou, aia waie no ka hookuuia me ka uku. A mahope iho o ko na kamaaina kuka aua iwaena • lakou ih«, h«ohoi« iaUu e hookuu i kn haoie, ke uknia mai lakou he koaMi loaapa Okohola na koe eom, ano la mea, hai aku o Mr. Kekeia ia lakou, e lawe i koaa waapa. ( keia haawi ana, kue ko Mr. Kekela Alii, no ka mea, ina pela, »bik, o ka aele ioa no ia o ko lakou awaawa i ka waapa ole. ia wa, alu nui mai la km pumehana iwaena o na 'Lii ehaa, aimn manawa no hoi, hoike aku ia o Mr. Kekeia i kona makaukau e haawi i ktkaJki auo, a i kona mau mm m pau, ma he mea ia e hoopakele ai i ke oia o ka haole—he haaa mUAa lokomaikai keia, i hanaia me ka hiki ole ki? . hoohaiikeia me na mooleio o na Miaina o ka wa i hala.

Mahope iho o ka hoopaapaa hoa im, na hooholoia he pu-kaupoohiwi, a m« kekahi tnau waiwai e ne, ka uku e ola'i ka Uol«. a ua haawi hikiwaweia ia mea, a aUkai ko> ke ia'ku do hoi ka haōle, mawaho o ka pale. na o ka aina o ua mao ahi nel; a ioa hoi e kiiia'ku ma ia wahi, akila, ua iike oo ame ka a-a ank'ku e kaua mpwaeoa o oa poe o ua mau alii nei. Hookaulua ua haote oei, i kona wa i koiu aai ai e hele aku iloko o ke awaawa o ke alii hoo, do koiia ika ok i ka« na mea e hana nui ai ia ia; ana mai a Kekek, e hele ana iakoa i kow . hale, kahi ona e malama ponoia ai, »u;u hele aku la ia ote ka olioli »«», I kona hiki oa puiwm o«a i ka ike ana'ku i mhoomaiia ke *** °* ua a oa k(aq kana^MBHHHBBir **»P» » ke awakea i peahiialeu aī e kahi ■MMMpiaikooi»». 11» Poaha, a m* 9HHM?nohouaJiaole neī km Ke£oefe 4 hDI wahine, a iloko hoi o ia«*Mwe» «-

ua lilo oia i hoike no ke ano oka noho ana oka hale o. ka Alisionari Hawaii. Ike kakahiaka a me ke ahiahi, ua hookaniia ka bele no ka pule, he umikumamalua paha ka nui o na poe kanaka, na kane a me na wahine, i akonkoa mai ina ia mau aha pule, a o ko lakou helehelena i ka nana'ku, he ano hoolohe pono no. Ua hoomakaukau ia na med ai ma ka papakaukau, ma ke ano Europa, a o na mea ai no hoi, o na io holoholoine na uala maoli, ame ka ulu. Oiai ka noho ana maiaila, ua lawe nui mai na kanaka o ia awaawa i ka ulu na ua haole nei inala a pau. Hai mai no o Kekela iua haole nei, ina e noi mai na kanaka i kana mau mea a pau i mea e pakele ui kona ola, ina no la ua haawi no ia. Iloko oko laua kamaiiio ana no na mea e piii ana i ka holomua ana o ka oihana Karistiano īwaena o na kanaka o ia wahi, ua hai mai ka o Kekela, iloko o kona manao, o kana hooikaika ana iwaena o na kanaka-makua, ua ane lilo no i mea ole; aka, iwaena oka poe opiopio, ua lana kona manao e holo ana no, no ka mea, 1 keia wa, ua hiki i ke kanaka ka nui o ka poe hele nui mai i ka pule ma ka la Sabati. A ua ku hoike no hoi o Mr. Whalon no ke ano hoopono Karistiano, o Kekela a me kana wahine, a me ka mana nui o laua maluna o na kanaka o ko laua awaawa e noho mai nei. He kanaka hana loa o Kekela, a ma ia mea hoi oia i waiho aku ai i ke kumu aiakai maikai ina poe oia mau mokupuni. Ua oi ka nui o ka aina i mahiia e ia,mamuao kekahi kanaka e ae, a ua oi ka nui o kana uala, mamua o ka uala a ka poe e ae, ke huiia a pau loa ma ia Apana. Hookahi kaileamahine Maikonißia, (ka mea no i hai mua ia ae nei,) e noho pu nei me laua, a ua hoike mai no hoi oia i kona ao pono ia ana i ke ano Karistiano, ame ke ano o kona noho ana, a he haumana akamai nohoi ma na mea naauao. Ma ke kakahiaka Poaono, lanuan 16, hoea mai an'a ka moku mawaho o ua Mokupuni nei, a hoomakaukau iho la o Kekela a me ke Alii, no ka hoihoi ana ia Mr. Whalon iluna o ka moku, maluna o ko laua waapa ponoi, hoouna mua nae i kekahi kanaka e hele e e kiu i ke alanui a lakou e hele aku ai, no ka mea, malia paha he poe e ae kekahie pee mai ana, me ka manao e kipu mai i kekahi o lakou. Ika maopopo ana oke kaawale o ke alanui, o ko lakou hele aku la no ia a holo aku la iluna o ka moku, kahi i hookipa aloha ia mai ai e Capt. Stranburg.

O ko Mr. Whalon ano kaumaha, a ano aloha i ka hiki ana'ku iluna o ka moku, ua ahona na kakou no e ana ae. Ua kailiia mai oia mai ka lima mai o ka poe aikanaka, a ua hoihoiia'ku iluna o kona moku, ma ka hooikaika ana a ke kanaka Hawaii maoli—he malihini i konoia e hooikaika no kona oln, ma ke aoia ana o ka koomana Karistiano, ana hoi i hoike hala ole mai ai. Iloko ona makahiki he 23 o kona holo puni ana i ka honua, aohe wa pilikia e like me keia holo ana, a aohe no hoi wahi ona i halawai āi me na malihini nana e hooe-o koke aku i kona aloha, e like me na Misionari Hawaii hoohaahaa, e noho nei ma ka Mokupuni o Hivaoa, ka mea wale no nana i hooikaika ; a, ana hoi i aie aku ai no kona ola. Aohe waiwai nui ana e hiki ai ke hookaa pau i kona aie, a ua olelo no hoi oia, i na wa a pau a Kekela e kuia'i e ka pilikia, e hai aku no ia ia, a e mahele like no laua me ia. Aka, ua haawi nooCapt. Stranburgame Mr. Whalon, i ka makana na Kekela ma, e like me ka hiki ia lakou, a pae no hoi !aua iuka.

I ke kamailio ana no Mrs>. Kekela (Kekela wuhine,) ua hoopuiwaia oia i ka ike ana'ku i kekahi Hawuii Polunesia, he lokomaikai, akahai, mej<a naauao. O kona anoame kana hana i na manawa a pau, he ano like Leāe wale no. He mahalo kupono keia no ka hoololi ana'e o ka mana o ke ano o ka noho ana Karistiano. He hiki no ia Kekela a me kana wahine, ke olelo Beritania uuku, ua lawa kupono no, no ka loheia'ku e hai. Mahope īho o ko Mr. Whalon hookuuia ana a hiki i ka hale o Kekela, ua ninau oia i ke kumu o kona hopuia'na, a ua haiia mai oia, i hopuia oia i uku hoopai panai no ka poe kanaka i lawe malu ia e kekahi moku o Peru, ka poe nana i aihue he mau kanaka a me kekahi mau wahine, mai ia Mokupuni aku, a me kekahi o na Mpkupuni e pili ana. Ua hoihoiia mai kekahi o ia poe kanaka e ke Au{>um o Peru, a ua nui aku no hoi ka poe i make i ka holo ana aku, a me ka hoi ana, mai Peru mai, oiai hoi o kekahi poe o lakou, ua loohiaia e ka mai puupuu (Hebera,) a e laha ae ana ma ia mau Moku* puni. No ka ukiuki loa"& na kanaka i keia hana ino a na poe Pemwiana, nolaila, ua hoohiki lakou, e hoopai aku i na haole a pau e hiki ana ilaila, a haulehia ilokoo ko lākou mau lima, me ka manao ole ae i ko lakou wahi i . hele mai ai. lna no paha aole o Kekela i hele, i na 110 la, aole e hoomainoinoia o Mr. Whalon, e like me ka lakou i liana'i. Aole noho pu o Kekela me ka poe nana i hopu ka haole, a he uuku wale no kona mana maluna o lakou. He pinepine no ko lakou kauaana me' na poe kanaka e ae ma ia Mokupuni, a e hiki mai auanei paha ka la* m& kana ao ana, e hpopauia'i ice kaua ana, a e noho maluhia hoi na kanaka me ke kuikahi, e like me lakou e noho nei, ma k&.Jakou mau Mokupuni nani nei. He kumu pono io keia iHkko Hawaii nei a pau e hauoli ai, no ko iho i ka hua maikai a lakou i kanu ai, mamuli o ko iakou kokua ana, make kihapai pegaria ei Maikonisia.