Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 9, 27 February 1864 — NA LUNA AUPUNI. [ARTICLE]

NA LUNA AUPUNI.

£ ikea iho ma ka pepa, ua koho a hookohu lea Moi, he mau Luna Aupuni, no na wahi i waiho kaawale iho nei iloko o ke kowa manawa i halii i ke kanikau ana o ke alo Alii, no ko kakou Moi aloha i hala aku nei. O ka makou leo hoohauoli e waiho aku nei imua o ko makou mau makamaka, oia no ka hoi hou ana'e nei o ka Mea Hanohano George M. Robeetson, (Lopikana) ma ka oihana hoa Lunakanawai mua o ka Aha Koikoi o keia Aupuni, a aoie no e nele ana ka eehiaia o na puuwai Hawaii a pau e ka hauoli kuhohonu oiaio, no keiapomaikai nui i haulehia mai iluna o keia lahuikanaka, ma kona hoihoi hou ia ana'e i kahi i oleloia maluna. Ua ane hiki ole no ia makou ke ana ae i ke tfno o na .mea i kahakahaia iluna o ka helehelena o na poe o keia kulanakauhale, iloko o na mahina i kaahope ae nei, ana i noho kaawale ai mai ka oihana Kanawai ae o keia Pae Aina—ua hehiia ia mai na poe a pau e ka pilihua, a me ka pi-o-o, a me ka haupu e mai hoi o ka weliweli, o hoonohoia mai auanei kekahi meo e ma kona wahi, i pani hakahaka nona, a lilo i meae hoopiiikia mai ai i ka pono kaulike, a me ka inaluhia o ka lehulehu, me ka.hoohamama |aku hoi i ke kowa e hiki ai ka poino i ka Aha Kanawai o ke Aupuni holookoa;»a no ia mea, e apono io mai paha auanei ka lehulehu, me ka hauoli pu hoi iloko o ko makou hauoli ana, no ka hoi- ana'e nei o ka Mea Hanohano G. M. Lopikana ma kona noho ona mua. O ke apono a me ka mahalo lokahi ana a ka lehulehu hoolookoa, mai kela pea a keia pea o ka aina, ka uku kupono o kona naauao, kona hoopono, a me kona ano maikai—a he haike kipe oie ia, nana e hooia mai i kona kanu ana (mamuli o kona hana poioiei loa ana,) i ka anoano o ke aloha iloko 0 ka puuwai o ka poe a pau i ike, a i launa me ia, ma kona ano oihana, a me kona ano kanaka no hoi. O keia mahaloia, alohaia, a me keia ikeia ana o kona maikai e ka lahuikanoka, he hanohano ia i ku i ke kukoia mai e ka poe e—a na ia mea no hoi i kānu i kona inoa ma ke hihapai o na inoa o ka poe 1 imi kuemi ole i ka pomaikai o kanaka. Mai kona wa i kohoia'i i Luna Kanawai i ka makahiki 1853, mailaila mai ka pii ana o kona mahaloia, a mailaila mai no hoi ka eo ana o kealoha, ame ka mahalo o ka poe a pau ia ia. Ua loaa ia mau haawina ia ia, aole ma keano pomaikai ili wale mai; aka, mamuli no o ka imi ana me ka hooikaika nui. O na hihia e ahai ia nei imua o ko kakou Aha Kiekie, he lehulehu wale na auo, oiai hoi ma na aina e, ua nui na anoaha hookolokolo, e hanaia'i na hihia, aka, iloko o ko kakou aupuni nei, hookahi wale no. .Nolaila, o na hihia a pau e hikiana imua o ko kakou | Aha Kiekie, no kalehulehu loa o na ano hij hia, nolaila, aia me ka imi nui ana me ka | luhi, e loaa ai ka hooholo kupono anaj no ka | mea, i na e hilihewa kekuhi hooholo ana ; alaila, o ke kukulu no ia i ke kumu alakai hewa nana e hoopoino i ke kaulike o ko ka lehulehu mau pono. Iloko o kona naauao nui, aole oia i nele i ka akameū loa. i ka olelo Hawaii, a he mea nui 'no ia e noonooia'j o ke akamai i k& kakou olelo nei r no ka mea, o ka hapanui o na hihia me na poe kanaka Hawaaii'nei np f a he nui no hoi na Loio Hawaii e hana nei i na hihia ma ka olelo Beritania, a ina e hilinaiia ma ka»muhi olelo, alaila, pau e ka hie o ka olelo, mahope o ke komoana'ku iloko o ka ioi-

lia kaūnuhiolelo ; nolaila, i pono ai ka Luna Kanawai lohe i ka olelo Hawai, aole e haule kahi wahi mamala olelo a na Loio. O ka lua o ke kumu hauoli a makou e waiho aku ai imua o ko makou mau maliamaka, oia no ke kohoia ana o Ka Mea Hanohano R. G. Davis, (Lopaka,) i kokua elua no ka Aha Kiekie. Ina makahiki i kaahope ae nei, ua noho oia ma ka oihana Lunakanawai Hoomalu no Honolulu, a ua piha ka poe a pau i ka mahalo ia in, oiai oia e hooko ana ina hana oia oihana. O kekahi keia oka Hawaii nei mau keiki ponoi—o kona one hanau keia, i keia honua i uhi iho ai ka lepo i kona mau kini a pau, a ianei kona mau onohi i halawai mua ai me ka La,ano ia mea, he kumu io keia na na kanaka Hawaii a pau e haaheo ai, i ka hoonohoia ana o kekahi o lakou ponoi, iluna o kekahi o na noho ana kaumaha, koikoi, a hanohano no hoi oko kakou Aupuni. No ka mea, ua nui no ko kakou kaniuhu ana, me ka olelo iho i ka pau \oa ona oihana aupuni ina haole; ano la, ua hoea mai ka wanaao o kekahi la hou ma Hawaii nei, a ua onou ia'ku kekahi o ko kakou koko ponoi iloko o ka noho ana hanohano, me ka hiki ole i kekahi, ke henehene mai i kona ano aka?nai a me kona ano naauax>\ a o ka kakou wale no e hooho ai, o ka olelo, u O hele imua e Hawaii! O hele imua e Hawaii!! " Ua maopopo no ia ia ke ano o ko kē kanaka Hawaii noho ana, mai ka wa kahiko, a keia wa hou, a aole no e nele ana ka hiki pono ia i i ke waew&e pono i na hihia a pau e waihoia'ku imua ona; no ka mea, aia iloko ona na ano maikai a pau, me ka makaukau pu no hoi, a ua pili mau kona manao hoopomaikai, Pro rege, lege, grege.

O ke kumu rfui i ane kaumaha iki ai i kekahi manawa o ka Aha Kiekie mua iho nei, no ka mahele ole o ke kokua* alua o ka Aha i ka olelo Bentania, a ano hoi, ua pau ia pilikia. Penei ke ano oka Aha Kiekie i keia manawa : Lun&kanawai Kiekle Kllsha H. Allen. * Kokuu Lona K. inuo Q. M. Rol>ertson, (Lopikana.) " «lua B. U. Davls, (Lopalea.) O keia hoonoheia ana o keia poe maluna i mau Lunakanawai no ko kakou Aha Kiekie, ua haawi mai i keia Aupuni i ka Aha Kiekie maikai loa ; no ka mea, he poe lakou a pau i kamaaina, a i hoaoia, a ua ikeia ko lakou maikai, a me ko lakou kupono ma ka hana nui i waihoia ma ko lakou O ka mea i kohoia'e nei i Kiaaina no ka Mokupuni o Oahu, o Kanela Joh.v'o. Dominis, ua apono loa ia keia koho anff $ na poe a pau o keia kulanakauhale ; no ka mea, ua kupono loa no oia ma ia oihana, oia kekahi o ua poe la i hoaoia, a ua ikea ka noho pono, a me ka malama mau i ka pono o ka Moi, a jme kona ano makamaka, a aloha Alii I īio hoi. Ama keia wahi'kona hanaiia ana mai kona wa opiopio a hiki i kona oo ana, a ua hiki ia makou ke olelo maanei, aole e hiki ke kueia kona «no hoopono, a me kona ano maikai e kekahi mea ; a ua maopopo, ua komo ke kanaka kupono ma kahi kupono. He oiaio ua oleloia, o kona mare ana i kekahi alii wahine nui, ke kumo o kona hoonohoia ana ma ka oihana 'kiaaina. Aole o makou manao pela. Aka, ua hoonohoia oia ma ia oihana no ka ikeia no o ke kupono, ame ka maikai o kana hana. Oia kekahi o na poe kakaikahi wale i kaupaona ia, a i ikeia no hoi ka pono, a me kona makaala mau i na pono o ka Moi, ke Aupuni a me ka lahuikanaka. Ua pili oia me ko oonei mau Alii iloko o na manawa a pau—ke kau o ka pilikia, a me ke kau o ka noho oluolu ana. A nolaila, aohe aku pono i koe e kupono ai ka lilo ana i Kiaaina; a n<?laila mai ka mahalo pono ana a ka lehulehu i kona lilo ana i Kiaaina no Oahu.

Ma ka hoi hou ana o ka mea Hanohano G. M. Lopikana i ka Aha Kiekie, nolaila, ua oluolu ka Moi e kohoia ka mea Hanohano Charles Gordon Hopkins, ( Hapakini) i Ku> hina Kalaiaina, a ua apono loa no ka lehulehu ia mea, no ka mea, ua maopopo no ia lakou, he kanaka oia i pili mamuli o 'lii ika wa pilikia oka aina, a he kanaka naauao nui no hoi iaoia ma na m6a a pau o ka ike; aolfe oia wale, aka, ua kamaaina ia ia ke ano o ke kanaka Hawaii, ua ike ia i ko lakou mau pili. kia, aua kamaaina no hoi i ka hapanui o na kanaka a pau o keia aupuni; no ka mea, ona hoahele iho la noiao na Lani mua iho nei jl hala ku la, ame ka Lam hoi e noho mai nei. He oiaio no, aohe kanaka maikai loa i loohia ole i ka imi hala ia me ka hoinoia, a malia paha, pela ka manao hoike o kekahi poe haole e noho mai nei ? Aole makou e hiki ke olelo kanaka Hawaii kekahi i manao hoino hala ole aku pela, no ka mea, kamaaina loa kona ano ina Hawaii nei oiaio a pau. Ao ka makou wale no e olelo ai i ka poe i manao ino wale mai ana ia ia, oia no mai hoolilo i ko oukou manao enēmikanaka i knmu e hoolauwili ai i ko oukou ano oihana. Ua hookohuia'e ne» he Lunakanawai hou, no ka Aha Hoomalu o keia Mokupuni, a ma kona ano maikai a Keonimana no hoi, aole a makou olelo kue, a, aole no hoi o makou makemake e hoopuka i na olelo e pili ana ia mea. O kona ano kupono tna ia wahi, a o ka mea e ae paha ma kekahi oihana e ae o ke Aupuni, me ka ike ole i ka olelo Hawaii, oia ka makou kumu olelo e kamailio ai; me ka minamma no nae ko makou kalakalai olelo ana, a no ka mea hoi, ua pili nni ka pono oka lehul x ehu ilihune iloko oia oihana, nolaila i hiki ole ai ia makou be hooki pn i ke kamailio no ia mea.

He mea maopopo nui no ia kakou a pau, 0 ka Aha Hoomalu o Honolulu, oia ka Aha a ka poe ilihune e hiki ai ke koi i ko lakou mau pono ke hoonohoia i Lunakanawai i ike Ika olelo Hawaii. He elua hapakolu ona hihia e hanaia nei imua o ia Aha, he poe kanaftfe Maili, a i lilo i na Loio kanaka maoli Wale no, a i ko lakou manawa e hoonohonoho ai i ka lakou mau olelo, aia no ma ka olelo Hawaii, nolaila i pono ai ka hoonoho ana i Lunakanawai i inahele i na olelo elua—ka olelo Hawaii me ka olelo Enelani. Aka, i keia manawa, pehea la e lohea pono ia'i ka manao maikai o na Loio Hawaii ? E i mai paha auanei kahi poe, ma o ka unuhiolelo la e loheia'i ka lakou mau olelo: Iko makou manao, aole e hiki ika unuhiolelo ke hoike pono aku i ka olelo me ka hie ana Loio e hoopuka ponoi ai. Aka, eia nae, he Loio akamni no ka mea i kohoia ae nei i Lunakanawai hou, a ua nui no hoi ka poe makemake ia ia ; aka, oole nae ia he mea e apono mai aha, nana e noonoo maika hihia o na poe Hawaii nei.