Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 19, 7 May 1864 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa.

"E nana oe e kuu makuakane,"wahi a Lord Darnley. "aole wale o ke
Kalaunu ma ke ano hoa Moi ka'u e makemake wale nei, aka, o ka inoa Moi
holookoa no, o ka lilo maoli no i Moi e like me Mere! A owau no la
auanei ka mea i ike - malia paha e lilo owau wale no ka Moi holookoa o
keia aina!"

"Aohe no he mea hiki ole i ke keiki ui e like me kou ano."Wahi a kona
makuaka- ne, me ka hele nae o kona helehelena a ane kaumaha no kona
pupuahulu no kana mea i kauoha'i i kana keiki, "Ua maopopo no ia'u o na
mea a pau au e noi ai i ko kaikuhine Alii, e loaa mai no. A nolaila, o
ka'u e kaunui aku nei o ko wehewehe pono mai no na mea e pili ana i -"

"Ae, akahi no au a hoomaopopo ae la,"me ka olelo mai o Hanere, me he
la he mea ole ia i kona manao, "Ua kamailio pahee aku nei au ia Mere no
kuu makuahine e hoopaa pio ia nei ma Ladana - a ua ku no ia i ka manao
maikai o ka Moi, a ua puni mao- li no kela me ka manao ua lele pau no
kona nani wale iho, no ka mea, ua poino pu kaua no ka ae ona e mare
maua. Aka, he make- hewa ia'u ke hai hou aku, no ka mea, ua ka- mailio
mai no o Mere me oe no kuu makua- hine Alii o Lenoka, (Countess o
Lennox.")

"Ae, e kuu keiki, aka, aole no ko ma- kuahine kuu kaumaha nui i keia wa.
No ka mea, ua maopopo no ia'u ke malama mai- kai ia la no ia iloko o
kona hoopioia ana iloko o ke Towela, a no ia mea, aohe a kaua kumu e
kaumaha ai no ia mea, aka, o ka'u e koi aku nei ia oe, no na mea no e
pili ana i -"

"Ae, poina io iho nei au, ua ike no oe e kuu makuakane, ina e ole au,
ina la aole oe e noho hanohano imua o keia alo Alii ; aka, e hoomaikai
ia ka nani ana o ko'u kino, no ka mea, oia wale no ko kaua mea i pono
ai. -"

"A Pehea hoi na Moraki ? Kai noa paha ua kamailio aku nei oe, no ka mea
owau hoi kekahi e kokua pu nei mamuli ou, a e hoo- manao oe, owau no ka
mea nana i pai oe a kau iluna, a e hiki aku ai hoi i kahi hanoha- no loa
o keia noho ana -"

"E ae mai oe e hai aku a'u ia oe, e kuu makuakane,"me ka leo haaheo ka
olelo ana aku o ua keiki nei, "i na no e ole kuu kana- ka maikai, ame
ko'u ano hiehie alii no hoi, ame kuu akamai no hoi i ka hoohie, i na la,
ua lilo kau mau hana maalea a pau ame kau mau pono i hookonokono mai ai
ia'u i mea ole, a mai hiki ole no ia mau mea ke hoomaliu mai i kuu
kaikuahine io'u nei la. A nolaila, mai noho oe a hookiekie mai ma na mea
e pili ana ia'u, aka, e hiki no nae ia oe ke hilinai, e hana'ku ana no
au i wahi pono nou."

Huli aku la ka makuakane a nana pono aku la i ua keiki nei ana, me ke
kahaha loa i ka lohe ana i keia mau olelo ino a hookie- kie no hoi a
kana keiki, a pane hou mai la no ua keiki nei.

"E pono oe e kuu makuakane ke hoi i kou keena, no ka mea, ua kauoha mai
nei ke 'Lii ia'u e hele e paina me ia."

I ka pau ana o kana kamailio ana, huli aku la ia a hele ma ke alanui e
moe ana a hiki i kahi o kona mau keena.

(Aole i pau.)

Haina o ka ninau a Kauaukiu.

E KA NUPEPA KUOKOA E ; Aloha oe:- Ua ike au i ka ninau Hua Palapala a
James Kauaukiu, o Makawao, Maui, ma ka Buke III, Helu 18, a ke hai aku
nei au i ka hai- loaa o na ninau a pau ekolu, e like me kana i manao ai
oia ka pololei, penei:

Ninau 1. He K me ka a, na Hua Pala- pala.

Ninau 2. He P me ka i, na Hua Pala- pala.

Ninau 3. He a r e, na Hua Palapala ekolu ma ka olelo Beritania i like pu
ai oia me ka hua hookahi ma ka olelo Hawaii a.

Ninau 1. Weheweheia o K me a = Ka, he mea e pono ai ka hoe waa, ka X ka
= Ka- ka, he inoa o kekahi manu, ua loaa ia ma ke Suea ana o ka, cupa ia
o ka, ka X ka X ka = Kakaka, he olelo iloko o ka Baibala.

Ninau 2. Wehewehe ia o P me i = Pi, he manao no kekahi lahui kanaka, oia
ka olelo ana he kanaka pi, Suea ia o pi, oia o pi X pi = Pipi, he inoa
holoholona, cupa ia pi, oia o pi X pi X pi = Pipipi, he mea kolo ma ke
kahakai.

Ninau 3. Wehewehe ia o A r e, ma ka olelo Beritania, ua like me a, ma ka
olelo Hawaii, Suea ia, are X are = aa, he ano o ke- kahi kanaka, he
kanaka aa, ma ka olelo a kekahi poe.

Ua oiaio na hailoaa no na ninau ekolu maluna ae, a o ka manao no paha ia
o ka mea nana keia ninau, ua hoolaha oia ma ka oiaio imua o ka lehulehu
; aka, o ka mea na- na e hai aku nei i na hailona maluna ae nei, aole
maopopo ia ia ka pololei o ka hoopuka ana ia mau ninau, penei ka
wehewehe polo- lei loa ana : Ina o ka, he pololei ia ma ka hoomaka ana o
ka ninau mua, a Suea ia o ka, aia malaila ka hewa, penei: Ka X ka =.
Kaka, aole ia o ka pololei o ke Suea ana ia ka, eia ka pololei, ka X ka
= kk aa a i ole ia, k2 a2, oia no ka papa elua o ka. Ina ma ka papa
ekolu o ka, eia no, kkk aaa, a i ole ia, k3 a3, oia ka mea maopopo, a
pela no na ni- nau elua i koe, ua pane au ma keia mea, no ka minamina e
loaa i ka poe ake akamai opio- pio kii lalau, ame ko ao hewaia ma ia
kuhi- kuhi ana. S. KUPANEA.

Honolulu, Mei 2, 1864.

Ka Nupepa Kuokoa.

HONOLULU, MEI 7, 1864.

No ka mea hoi, he kumu manao nui a hohonu ka mea i hoikeia ma ka
palapala a na Komite, i hoikeia mahope iho nei, nolaila, ua hookomo
makou ia mea, ma kahi o ko makou manao ponoi. LUNA Hoop.]

Palapala a na Komite o ka

AHAKUKAKUKA O NA KUMUKULA

O MAUI HIKINA, NO KE OLA O KA

LAHUI HAWAII.

Ke waiho nei makou mawaena o na ku- papau o Maui hikina ; a nolaila, ke
kauleo nei makou i ka holo kiki o keia hanauna i ka make. Hewa anei ko
makou kauleo ana, i noonooia'i ka mai e make nei ko Hawaii, a me ka laau
e ola ai ka Lahui ? E ae ia ko makou kauleo ikaika, no ka emi nui loa o
ka- naka, no na kumu o ka make ana o Hawaii, ame na laau e ola hou ai
keia Lahui.

KA EMI KUPANAHA O KANAKA.

1. I ko makou hoomanao ana he 1,500 ke- iki ma keia apana, a he 50
halekula iloko o na makahiki 1848, 49 ame 50, a ike makou ua hooemiia i
600 keiki kula, a he 15 haleku- la, i ko makou noonoo ana, he 100 ka oi
o na make i ko ka hanau ma keia apana ; iloko o ka M. H. 1863, he 187
make, a he 87 ha- nau wale no, i ko makou ike ana, he 49 na make, a he
22 na hanau iloko o ka hapaha mua o keia M. H. 1864, a he 27 ka oi o na
make imua o na hanau, mai ka la mua o Ia- nuari a hiki i ka la 27 o
Maraki; i ko ma- kou nana ana i keia emi kupanaha o na ka- naka, ua
hooweliweliia makou, ua hohonu ko makou kaumaha, i ko makou ike ana, a
ia no ka lahui Hawaii maluna o ke kae o ka luapa-u o ka make.

Iloko o keia pilikia nui launa ole e waiho nei i ka hanauna Hawaii,
iwaena o ka paa- pu o na kupapau o na keiki, o na makua a me na hoahanau
o kakou, ke kau leo aku nei makou ia oukou e na makaainana o ke Aupu- ni
Hawaii, i kekahi mau kumu manao, i noo- noo ia'i kekahi mau kanawai, no
ka hoola ana i ka hanauna o kakou, ma ka hoemi ana i na make, a e hoonui
ae hoi i na hanau.

O ka noonoo ana i ka hoola o ka lahui, aole anei ia o ka hana nui e pono
ai ke imi ia ma keia kau Ahaolelo ? O ke ola, aole anei ia o ko kakou
mea nui, ame ko kakou pono mua ma ka honua nei ? He manaolana ko makou,
e lokahi like auanei oukou, e na 'Lii ame na Lunamakaainana, ma ka hapai
koke ana i ka noonoo ma na kumu lehulehu o na mai e make nei ko kakou
lahui, a i ka imi ana i ka laau e ola ai, a kau leo like au- anei oukou
: O ke ola ! o ke ola ! o ke ola ! oia ka pono mua, ka waiwai nui, ka
pomai- kai oi kelakela no ka lahui Hawaii, a leo nui ae oukou a pau ; ma
ka papa ! ma ka papa! ma ka papa! na hoopii a pau i ku ole i ka hoola
ana i keia lahui. Aole paha o ka naaupo ma ka hoopau manawa i ka hoopaa-
paa ana no ka hoemi i ka auhau o ka lio, a me ka ilio, i ka wa e lawa
ole ai ka waihona o ke aupuni, no ka lapaau ana i ka mai kao- kao; ka
enemi e holouku nei ia Hawaii.

NA KUMU O KA EMI KUPANAHA O NA KANAKA.

2. I pakele pu makou me na wahi huna- huna o ka lahui i koe, ua noonoo
nui makou no na kumu o ka make nui ana o na kanaka Hawaii ; a i ko makou
kukakuka pu ana me kekahi mau haole noiau o na aina puni ole elua, elua
kumu nui a makou e hoomaopopo nei no ka emi ana o na kanaka, o ke kaokao
ame ka huikau o na seke elua, (oia ka hui- kau o na kane me na wahine.)

Noloko mai o ka huikau o na seee elua i hookumu ai ma Hawaii nei, i
kohohou ma ka hana alanui ame na kula makamua, ua puka mai na kumu
lehulehu o ka uuku o na hanau ame ka nui o na make, oia ka malu ole o na
keiki, no ka mea, o ka nui o na makua, i ka nui o na hale ame na wahi a
lakou e noho ai, a e moe ai, o ka moe hui- kau o na keiki o na seke
elua, ko lakou hui- kau ana ma ka halekula, ma ka auau, ma na hula, ame
na akoakoa ma kahi hookahi, uhauha, inuula, ki, pinika, papipi,
ipuhaole, ame na akoakoa like ke ano i huikauia na seke elua, mamuli o
ka lealea. Oia kekahi kumu nui loa o ka emi ana o na kanaka, i huipuia
me ka launa ana ame ka noho pu ana o na seke elua, me he kane a he wahi-
ne la, me ka mau ole nae; ka noho kaawale o ka poe i mareia, ka noho ana
o na wahine ame na kaikamahine Hawaii me na haole i mare oleia ; ka holo
ana ma na holoholo o ka poe wahine mare, ka nui o na hale ame na wahi e
noho ai kanaka, ka holo lio o na wahine ame na kaikamahine nui, ame ka
haukae o ka moe huikau ana o na seke elua maluna o na moku Hawaii, o ka
huina o ia mau mea, oia ka enemi e pale ana i na ha- nau a hoonui i na
make, ma ka hoolaha ana i ke kaokao, nana e hoomoe i ka lahui iloko o ka
opu o ka honua.

I ka wa kahiko, ua nui na kanaka ma Ha- waii nei; ia manawa la, hapai na
wahine a hanau lehulehu, e like me na wahine o na aina haole; no ka mea,
i ka wa kahiko, ua hoomaluia na kaikamahine e na makua, aole launa lakou
me na keikikane i ko lakou wa opiopio, a noho Virigine a hiki i ko lakou
mare ana i ke kane; alaila, hapai koke la- kou a lilo i mau makuahine no
na keiki ki- nikini loa. Aka, i ka wa i laweia mai ai ka

palapala ma Hawaii nei, a hoomakaia na kula huikau o na seke elua, pau
ka hoomalu ana o na makua i na kaikamahine, a hoo- maka ka moe mau o na
keiki o na seke elua, i ko lakou wa opiopio. Ma ia manawa mai ka emi ana
o ka lahui, i ke kupono ole o na wahine no ka hapai ana, no ko lakou
launa ana me na keikikane i ko lakou wa liilii. Ua lokahi ka olelo ana o
na kauka haole no ka hapai ole, a hapai kakaikahi na wahine i weheia ka
maluhia i ka wa opiopio. Ia ma- nawa la, hoomaka ka laha nui ana o ka
mai kaokao ma kona mau ano lehulehu, no ka hana alanui ame ke ao
palapala ana. He mua ke kaokao ma Hawaii nei, ua oiaio no, a he hope na
ala aupuni ame na halekula ; aka, o ka huikau ame ka paapu o na kane me
na wahine ma ka hana alanui, ame ka imi palapala ana, oia ka mea i laha
koke ai o ke kaokao ma na wahi a pau o keia Pae Aina. Ma ia manawa, ua
lilo ke kaokao i enemi ikaika e luku nui nei i ko Hawaii nei poe kanaka.
Aia no ua mai la iloko o ke koko o ka lehulehu o na kanaka Hawaii, wahi
a na kauka haole. Ua loohia na keiki mamua o ka lakou hanau ana, a loaa
na ke- iki i ka mai o na makua, wahi a kela poe naauao. O ke kaokao, oia
ka mai e make nei ka nui o na kanaka Hawaii; a oia hoi kekahi kumu o ka
uuku o na hanau mamua o ka make pinepine ana o na keiki maloko o ka opu
o na wahine, a i kekahi manawa po- kole, mahope mai o ko lakou hanau
ana, no ka mea, o ka wahine kaokao nui, hapai no; aka, make e ke keiki
mamua o ka ana. Ina emi ka mai kaokao o ka makuahine maloko, hanau no ke
keiki, aole nae e ola; a pela no ke kane. Ina he kaokao kona mai ana, ua
hapai no, hanau no na keiki; aole nae e ola loihi, make no lakou i ko
lakou wa liilii. O na keiki i loohia ole i ke kaokao ma ka ha- nau ana,
loaa koke nae ia lakou ma ko lakou launa ana me na keiki i loohia i ua
mai ino la, a o ka hua keia o ka hoomalu oleia o na keiki, ame ko lakou
hookuuia'na e na ma- kua e hele i ka lalau ma na kauhale, a i ka uhauha
ma ka nahelehele, ma na kahawai a me na kahakai. O ka laha ana o ke
kaokao ame ka weheia ana o ka maluhia o na kai- kamahine opiopio, o na
hua lehulehu o ka huikau o na seke elua maloko o na hale, ma ke kula
ana, ma ka auau ana, a ma na akoa- koa lealea, ahaaina ame na hula, inu
i na mea ona, uala, ki, ia mea aku ia mea aku, a me na akoakoa ma ia
ano, kahi i huipu ai na kane me na wahine. Ina aole i hoopau ia kela
huikau ana o na seke elua, ame ka moe huikau ana ma na hale moe a maluna
o na moku, he mau makahiki wale no koe, a pau keia hanauna i ka make.
Aia hoi, no kela mau akoakoa huikau o na seke elua, ua miko mau lakou i
na hua ino, i na olelo pe- lapela, haumia, ano lua, i na kamailio lapu-
wale, i na mele ame na oli, e hoala ana i na manao ino ame na kuko
haumia.

O ka hula Hawaii, o ke kula ia ame ke aniani o ka hana hewa ana. He mea
hiki ole ka launa ana ma ia hana, me ka hoowe- la oleia i ke ahi o ka
hewa ame ka hilahila. Ina wa no a pau a na keiki ke hele i ka hu- la, e
hoopauia na kula ao palapala ; poho ka uku ana i na kumukula. No ka mea,
ua piha ka naau o na keiki i ka haumia, a hiki ole ke komo ka naauao
iloko o ko lakou poo, no ka mea, pela no ke kiaha, hu wale ma- waho ka
wai ke ninini hou ia.

He ano hookahi na akoakoa e ae i huikau ia na seke elua mamuli o ka
lealea, o ka mea i noho pono mamua, lilo koke no i ka auana ke komo aku
ilaila.

Eia ka mea e maopopo ai: O kekahi kei- ki ui o Maui Hikina, i make i ka
mai kao- kao, ua noho malie oia a nui a ikaika kona kino, o kona hele
ana e noho ma ka apana e ae ke kumu o kona poino iloko o na akoa- koa
huikau o na seke elua no ka inu uala. O ka hana o na kanaka a pau o ia
wahi i ua manawa la, o ko lakou hoakoakoa ana i kela ahiahi keia ahiahi,
i ka wa kokoke e poelee- le, o kekahi rama ma kekahi hale, a pela no ma
kekahi mau hale e ae, a hala na malama ekolu. Alaila, puka mai ke kaokao
maluna o ka ili a puni o ua keiki nei, a palapu kona kino i ka
meeau-kaokao mai ke poo a ka wawae. O ka hua keia o kona moe kolohe me
na wahine ehiku iloko o na malama eko- lu ; aole po hookahi e nele me ka
wahine ole, no ke akamai loa o N. ma na mele ame na oli Hawaii, oia ka
mea e hoolana nui ai i ka manao o ka lehulehu ma ka lealea o ke kino.
Oia ae la ka moolelo oiaio o ua kei- ki la i hai aku ai i kekahi
makamaka ona mamua o kona make ana.

No ka make o kela keiki i ka mai kaokao, o ka wa ia o ka no-a ana i na
kanaka, e ho- akoakoa ana ma na kauhale no ka inu uala. Pehea ka nui o
na hua like, mai na akoa- koa ano like me ka inu uala ana ?

O ka make nui o na kanaka ma Maui Hikina i keia wa, i loaa i ka mai
kaokao, a me ka nuku o na hanau, o ka hua ia o na ahaaina ma na M. H.
52, 53, 54, ame 55. I kela mau makahiki, ua maa na kanaka o keia apana,
a e kukulu pualu i lanai nui ma ke alo o kekahi hale akea ; a i ole ia,
i mau hale liilii loa e pili pu ana, ua like ka nui me kona ohana. A
hiki mai ka la ahaaina, haaleleia na hale noho, a akoakoa na kana- ka a
pau ma kahi i hoomakaukauia no ka ahaaina. Malaila e noho pu ai a pau ka
ahaaina, i pule okoa, a he mau pule i keka- hi manawa, i mahina, a hapa
makahiki ma kau wahi, iloko o ka lealea, ka palaualelo, ka

huikau o na seke elua, mai ka poe opiopio a ka poe elemakule i huipuia
me na poe malihini. O ka mea i ikeia ai, o ka moe huikau o na seke elua
maloko o kela mau hale liilii loa, e lawa ana no na mea elua, a ekolu
pa- ha; a ua hoomaluia malaila, na mea le- hulehu loa o na seke elua e
moe huikau ana, e like me na puaa, kekahi maluna o kekahi. O na mea i
loheia'i o na kamailio haumia, na olelo pelapela, na hua inoino loa, e
hooika- ika i na kuko o ka moe kolohe, e like me na akoakoa lealea a pau
o na kane me na wahine. O na kaikamahine opio ma ia wa, ua mare lakou i
keia manawa, me ka hapai ole. Ao- le anei o ia ka hua o kela mau ahaaina
?

Kekahi mea i pili wawe ai kekahi keiki Hawaii i ke kolohe, i ko lakou wa
opiopio loa, o ka lilo o ka hale makua i kula no ka hana hewa. Hoomoeia
na keiki me na ma- kua, hoomoeia ke kaikamahine me kona poe kaikunane, a
hoomoeia ke kaikunane me ko- na man kaikuahine, ma ka lumi hookahi. Aole
anei he ano e ka naaupo o ka hana Ha- waii ? * * * Ua maa na pepeiao o
na keiki mai ka wa iluna ke alo, i ka lohe i na kama- ilio hilahila ma
na mea huna o ke kane me ka wahine, ame ka hana e pono ke ike ole ia e
na keiki, mamua o ka mare ana; nola- ila, akamai loa i ka hana hewa, i
ko lakou wa liilii loa. Eia ka mea e maopopo ai : Kekahi po, ma kahi a'u
i noho ai, ua ane- ane e kokoke aumoe, me ka hiki ole ke pi- li o kuu
mau maka i ka hiamoe, no ka nui o ka akaaka me ka leo nui ame ka uwa
ana, ma kekahi hale mamao aku i na kauhale eko- lu. Alaila, ala a'u a
hele e hoolohe, ma ka- hi kokoke, i ke kumu o ia hauoli nui loa.
Kupanaha ! o ke kumu o ia poepoe o na wa- ha i ka akaaka, maloko o kela
hale nui, kahi i akoakoa ia'i na kanaka a pau o ia wahi, no ka lealea, o
kekahi keiki liilii, akahi no a loaa ke kamailio, 3 ona makahiki, a he
keiki u-uu ka leo. E kula ana ia ia kekahi kaikamahi- ne pupuka, ma ke
ala o ko laua poe makua. O ke akamai o ua wahi keiki liilii nei ma na
mea hilahila, ame na mea huna o ke ka- ne me ka wahine, kona kuhikuhi
pololei, ke pilikia kona leo no ka hoopuka i na pane ma na ninau a kana
kumu i kula ai, ma na mea huna, oia ke kumu o ia uwa i keakea ai i ko'u
hiamoe ana ! aloha ino ka hana naaupo o Hawaii! pepehi oia ia ia iho a
lealea i ko- na make !

Ma na aina e o na aina puni ole elua, ma- huahua mau na kanaka, a emi
mau koonei i keaha ? ****** Mai na aina e mai ke kaokao, he aha ka mea i
pau kahiko ole ai i ka make, kolaila poe kinikini, e like me na hoku o
ka lani ? Eia no : No ka hoolaha ole ia malaila o ke kaokao, e like me
maanei, e ka huikau o na seke elua, i ka hoomalu ia ana o na keiki me ka
launa ole me ka poe i loohia i ua mai ino la, e luku nei ia Hawaii. He
hookahi kolaila poe keiki makua, hooka- hi hale moe, hookahi wahi noho,
oia ka ha- le ame kahi o ka makua. Pehea, aole anei e auau pu na keiki o
na seke elua ma na ai- na haole ? Auwe ! ka auau pu ana o na keiki kane
me na kaikamahine, e hooaa ana i ke ahi o ka moe kolohe, o kekahi mea i
pau i ka naha ia na wahine oonei, i ko lakou wa liilii, ke kumu o ko
lakou hapai ole ; auwe ! ka uhauha o na keiki kane me na kaikama- hine,
ka mea i hoolahaia'i ke kaokao i keia Lahui okoa!

O ka malu ole o na keiki, kekahi kumu nui o ka emi loa o kanaka Hawaii.
Heaha ke kumu o ke kolohe ano e o na keiki oonei ? Ko lakou hoomalu ole
ia a hoopai ole ia, a o keia no na kumu ekolu, ka naaupo, ka hoopu-
nahele, ame ka nui o na makua.

1. Kekahi poe makua naaupo, aole o lakou noonoo he kanawai e pili ana ia
lakou no ke ao, malama, hoomalu, a e hoopai i na keiki, a nolaila,
hookuu wale ia lakou, mamuli o ko lakou makemake, me ka nana ole i ke
ano o ko lakou noho ana; a nolaila, ua noa i na keiki ka launa me ka poe
hoowalewale, ke hele i ka lalau, mai ke kakahiaka a po ka la, ke moe me
na keiki o kela Seke, keia Seke, a ke haluku ia lakou i ka lepo o kela
hewa keia hewa, a hiki i ka wa i ikaika ai ke kao- kao e hoomoe ana ia
lakou iloko o ka luaku- papau.

2. Kekahi poe makua, manao no lakou e hoomalu, a e hoopai i na keiki, me
ka hooko ole nae, no ko lakou hoopunahele naaupo, a pela ka hoomau ana o
ke keiki i ke kolohe. Ina e hoopai ka makuakane, huhu ka makua- hine i
ke aloha i ke keiki, a ina hoi e hoopai ka makuahine, hoahewa ka
makuakane. Na- ni ka naaupo o na makua Hawaii! Mai o la- kou mai no ka
hewa o na keiki.

3. Kekahi poe makua, i mea e maluia'i na keiki, makemake nui e hoopai,
me ka hi- ki ole nae, a mahuka lakou i kauhale, ma kahi o kekahi
makamaka, a makua hanauna paha, a pela ka pakele ana o ke keiki i ka
hoopai, me ka hoomau ana i ke kolohe. NA MEA E OLA AI KA LAHUI HAWAII.

E hai mai oe e ka noonoo i ka mea e pono ai i hoomaluia a hoopaiia na
keiki, i mea e pono ai lakou, ame ke Aupuni ?

E noonoo ka Ahaolelo i kekahi mau ka- nawai, ma ke ano like me keia: E
hoopau i ka moe huikau o na seke elua maloko o na hale, aole haawi na
makua i na keiki ia hai e hanai, ke ole ma ke kanawai, aole hookuu i ka
lalau ma kela wahi keia wahi, aole hoo- noho ia lakou ma kekahi hale e,
a ma kau- wahi e ae, ke ole ke kumu kupono i hoapo- no ia e ka Luna
hoomalu o ka apana. E

malama kela makua keia makua i ka lakou mau keiki ma kona wahi. Aole
make hoo- kuu e hele uhauha me na kamalii e ae, e hoolaha ia lakou i ke
kaokao, a o loohia pa- ha lakou i ka mai o na keiki e ae. Aole make
hookipa kekahi kanaka, a hoomalu, a haawi i ka ai i kekahi, ke ole i
kona keiki, no ka mea, o ke kinikini o na makua hanai, ka lehulehu o na
hale ame na wahi e noho ai na keiki, oia kekahi mole nui loa o ke ko-
lohe ame ka auwana o na keiki, me ka emi o kanaka ma Hawaii nei.

E na makua Hawaii, mai hookuu oukou i na keiki e hele i ka auau o lakou
wale no, o pau lakou i ka mu haumia, o loohia lakou i ke kaokao. Me
oukou lakou e hele ai, i maluia a i hanau i mau moopuna lehulehu na
oukou. I ke komo ana o na ili keokeo ma Hawa- ii nei, komo pu elua enemi
nui e kuikahi nei, no ka luku ana i ko Hawaii poe, oia ke kao- kao ame
ka huikau o na seke elua. Ke hoo- komo nui nei ke kaokao i na kanaka
iloko o ka luakupapau, a kokua ikaika i ka huikau o na seke elua, a i ke
keakea i na hanau. Mai a laua mai ka nui o na make ame ka uuku o na
hanau ; a nolaila, elua mea e pono ai, i ola'i ka Lahui, Lapaau i ka poe
mai kaokao, a e hoopau i ka huikau o na seke elua. Aia no ke ola o
Hawaii ame kona lanakila, ma ka hoopio Iike ia laua pu i ka wa hookahi.

1. Ka lapaau ana : Elua mea e make nui ai o kanka, o ka mua, ka lapaau
ole a lapa- au naaupo ; o ka lua, o ka malama ole a malama naaupo i ka
poe mai.

He poe pepehi kanaka na Kahuna Ha- waii, ma ko lakou lapaau kumu ole ana
mamuli o ka naaupo, oia ke kumu o ka Ka- hele no (Makalae) i komo iho
nei iloko o ka opu o ka honua.

Ua haawi o Kauka Rae ia Kahele i laau e hoopuka ai mawaho i kona mai
kaokao, ma ke ano puupuu ; i hiki ai ke lapaau pono ia. Aka, i ka ike
ana o na makua o Kahe- le, ua paapu ia i ka meeau, i kona ai ana i ka
laau a Kauka Rae, miki lakou i ke kii i kahuna Hawaii, a haawi mai kela
i laau e pau ai ka meeau. Alaila, komo hou ke kao- kao maloko, a manaoia
ua lanakila ke kahu- na Hawaii, maluna o Kauka Rae. Aka hoi, aole no i
liuliu ma ia hope iho, pau ke kuhi- hewa o lakou, a puka hou mai ke
kaokao ma ka a-i, ma ke ano alaala, a kauo kokeia o ua o Kahele iloko o
ka lua o ka make; oia ka hua o ko ke kahuna Hawaii lapaau ana, o ko
lakou naaupo oia kekahi kumu o ka emi ana o kanaka. He 200 ka nui o ka
poe i lapaauia e Kauka Rae ma Hana nei, a ua pau lakou i ke ola, ke ole
ka poe i haalele ia ia, i lapaau ia e na kahuna Hawaii, e like me Kahele
i make iho nei.

E hai mai oe e ka noonoo i kou manao no na Kauka? Eia, e hoopauia kona
kahuna Hawaii lapaau ana, ke ole e hoike i ko lakou ike imua o ke Kauka
Haole o ke Aupuni, a e hoonui i na Kauka haole akamai. E hoo- nohoia
kekahi poe o lakou ma kuaaina, kahi e make nui ai kanaka, no ka lapaau
ole ia. E uku pono ke Aupuni ia lakou, a e lilo loa lakou mamuli o ka
lakou oihana ; i ikaika lakou ke hele i kauhale e imi a e lapaau i ka
poe mai. E kukuluia hoi kekahi mau hale lapaau mai ma kela wahi keia
wahi, i hoo- kahi paha ma kela Apana keia Apana. A e aoia kekahi poe
kanaka maoli o kela moku- puni keia mokupuni, ma ka oihana Kauka.
Pinepine ka make ana o ka poe mai, no ka malama pono ole ia; a nolaila,
e kauohaia na Kauka a pau o ke Aupuni, e ao i kanaka i ka malama ana i
ka poe mai. Ua anoe ma ia wahi ko ke kanaka Hawaii naaupo, e like me ka
hoauau ana i ka wai huihui, i ka wa ikaika loa o ka wela o ka mai.

Ua noiia na Hale Ahaolelo elua, e noonoo i ka puu dala e pono ai no ka
lapaau ana i ka lahui, mai na lilo no ke kula Kauka, ke ku- kulu ana i
na hale lapaau mai, a me ka uku o na Kauka. Malama paha, e oluolu auanei
na Luna a pau nana e hoomalu nei i ke Au- puni, e hoemi iki i ko lakou
uku, i ko lakou aloha ana i keia lahui; a lawa ole ke dala, e kauia
kekahi auhau leleoi maluna o na ka- naka a pau, no na makahiki elua
paha, a ina e akamai na haumana o ke kula lapaau, alaila, hoopauia. Aka,
aole o ka lapaau wale no ka mea e pono ai ke ola o ka lahui; o ka hoopau
hoi i ka huikau o na seke elua, ka mea e keakea ana i na hanau, no ka
hapai ole o na wahine i launa me na keiki kane i ko lakou wa opiopio, a
no kona laha nui ana i ke kaokao ma ka moekolohe, no ka hoomalu ole ia o
na keiki, a me ko lakou launa ma na hula, a me na akoakoa huikau ana o
na ka- ne me na wahine, kai hoi i ho-a-a ai ke ahi i o ka moekalohe
maloko o ko lakou naau. KA HUIKAU ANA O NA SEKE ELUA.

Mai ka wa i hoomaka'i ka huikau o na Seke elua, ma ka hana alanui a ma
na kula makamua, ua laha nui no ke kaokao ma ka hookamakama, a ua pau na
kaikamahine i ke koloheia i ka wa kamalii, a oia ke kumu o ka uuku o ka
hanau, i ka loohia ana o ka la- hui i ka mai haumia; a no ka mea, ma ke
ano o ka mai, ke ano o ka laau e ola'i, ua noiia na Hale elua o ka
Ahaolelo, i kanawai no ka hooko kokeia o ke kanawai e hookaawale ana i
na kula o na Seke elua, a e noonoo ia hoi kekahi mau kanawai i
hoomaluia'i na kai- kamahine e na makua, e like me na aina haole, a ma
Hawaii nei hoi, i ka wa i mala- ma ponoia na kaikamahine a hiki i ka
mare ana.

I na lawa ole ma kau wahi na keiki, i elua kula okoa no na seke elua, e
kula kike, i keka- hi la na kaikamahine, i kekahi la na keiki ka- ne, a
i ole ia, na na makua e ao, e like me ka lakou hiki, i ole ma ka
palapala, ma ka hana me ka hoomalu pono. E aho ke emi o ka ike palapala
o na kaikamahine, a ke hooma- luia e na makua ma ko lakou wahi, e like
me ka wa kahiko, i laha hou ia na kanaka ma Hawaii.

E noonoo ia hoi ka mea e malu ai ka La- hui okoa, i laha ole ia ke
kaokao; no ka mea, o ka huikau o ka noho ana, ame ka moe huikau o na
seke elua, ma na hale kini- kini na ohana, a maluna o ka nui o na moku
pili aina Hawaii nei, ke kolohe o na kapena wahine mare ole maluna o ka
moku; ka no- ho lewa ana o kekahi hapa o kanaka, ka la- lau i o ianei, i
ka nui o na hale ame na wahi e noho ai, ka haalele i ka hale ame kahi
mua a lakou i noho ai, i hele e noho ma kekahi hale, a ma kau wahi e ae,
me ke kumu ole, ke ole ka palaualelo, ka makilo, ame ka ma- nao moe
kolohe, oia kekahi o na kumu o ka laha ana o ke kaokao ma kela wahi keia
wahi, ame kona lele ana mai i kekahi moku- puni i kekahi mokupuni; a
nolaila, he mea pono ke noonooia kekahi kanawai hoomalu Lahui, ma ke ano
o keia : Aole e haalele ke- kahi i kona hale ame kona wahi mua, a hele e
noho ma kahi e, ke ole he kumu kupono i hooponoia e ka Luna hoomalu
apana, aole e hele kekahi mai kekahi apana i kekahi apa- na, a mai
kekahi mokupuni i kekahi mokupu- ni, ke loaa ole ka palapala-hele mai ka
Luna hoomalu apana, e hoakaka ana i kahi e hele ai, ke kumu o ka hele
ana, ame ka manawa o ka noho ana. I ka pae ana o ke kanaka i ka mokupuni
e, a i ka apana e, e hele e hoi- ke i kona palapala-hele i ka Luna
hoomalu o kela apana, o kela mokupuni, a ikeia ka ma- lihini ma kau wahi
i hooko ole i keia, e ho- puia i lawehala.

E hoopauia ka lele ana o ke kaokao mai kekahi mokupuni i kekahi, i ka
moe huikau o na seke elua, ma ka hookaawaleia ana o na ohua, ( ke ole ke
kane me kana wahine mare,) na kane ma kekahi aoao o ka moku, a o na
wahine ma kekahi aoao, malalo o ka malu o kekahi Luna, ke ole ke kapena
wahi- ne mare kana maluna o ka moku, a e ikeia he kanaka noho pono, a e
hoopiiia no na he- wa maluna o na moku, e like me na hewa maluna o ka
aina, imua o ka Lunakanawai o ka apana, kahi i ku ai ka moku.

Ma ka pono wale no o ka mare ana, ka hoolahaia o kanaka. Ua nui anei na
keiki o ka poe kinikini i hele a noho pu me he ka- ne a he wahine la me
ka mare ole nae ? Ua lehulehu anei na keiki o ka poe i mare ia, a noho
kaawale ? Pehea ka nui o na keiki a na haole i noho me na wahi Hawaii me
ka mare ole ? Ma ka lealea wale no o ke kino, ka manao nui o ia poe a
pau, aole ma ka hoohanau keiki, a poho loa ke Aupuni ia la- kou.
Nolaila, he mea pono ke noonoo ka Ahaolelo i kanawai e hookaawale ana i
ka poe mare ole, hoohui i ka poe i mare a noho kaawale nae, papa i na
kaikamahine ame na wahine aole e noho hana ma na hale e ma kahi o na
haole i mare ole ia, a ma na hale a ma na wahi e noho ana kekahi haole
aole ana wahine mare e noho pu ana. O ka ha- na kue i keia kekahi kumu
nui o ka uuku o na hanau ma Hawaii nei.

He mea pono ke noonoo ka Ahaolelo i ka- nawai no ka holo lio o na wahine
a me na kaikamahine nui ; no ka mea, o kekahi ku- mu ia o ka emi ana o
kanaka, i ka make pi- nepine o na keiki mamua o ko lakou hanau ana, a i
kanawai hoi aole e holo maluna o na moku e holo ana mawaho o keia
Aupuni, na kane mea wahine mare e ola ana, no ka mea, oia hoi kekahi
kumu o ka uuku o na hanau, ame ka hoolaha ia ana o ke kaokao e na wa-
hine, e moe ana me kela mea keia mea, no ko lakou haalele ia ana e ka
lakou mau kane; a a i kanawai e hookaawale i na ohana lehu- lehu e noho
ana ma ka hale hookahi, i mau hale okoa ; no ka mea. o ke kinikini o na
ohana ma ka hale hookahi, he kumu ia o ka moe huikau o na seke elua, ame
ka moe mau o na keiki o na seke elua, ke kumu o ka ha- pai ole o na
wahine i koloheia e na keiki ka- ne, i ka wa la liilii.

Ua mai loa ka lahui Hawaii nei, a o kona make loa koe, ke ole e hoano e
ole ia kona noho ana; no ia mea he mea pono ke hapai koke keia ahaolelo
i ka noonoo i kekahi ku- mu manao, i hoopukaia e kekahi Lunamaka- ainana
kaulana, no ka mahele i na kanaka o kela mokupuni keia mokupuni, i mau
ohana lehulehu, malalo o ka malu o kekahi Luna- hoomalu, i hoahuia e ka
mana e hoakoakoa i kanaka, ma kela wahi keia wahi, i hiki ia ia ke ao i
ka pono o ka noho ana, me ka ha- awi i na rula kupono no ka hoomalu i
kona ohana. E hoomaopopo kela Lunahoomalu ohana i ka nui ame ke ano o na
kanaka o kela hale keia hale, o kela wahi keia wahi, i hiki ia ia ke
hooponopono i ka noho ana o kela ame keia mea me ka hoomalu. Pili hoi ia
ia ka makaikai ana i na hale e nana i ka hokoia o na rula hoomalu ; e
ninaninau i na makua no ke kolohe o na keiki ame ko lakou hookuli, i
hiki ia ia ke ao me ka hoopai. He mea pono no hoi ke hele e makakikai i
na hale kula, e ninaninau i na kumu kula, no ko lakou hoi koke ole i
kahi o na makua ke pau ke kula, a i hiki kekahi keiki, e ao ka
Lunahoomalu ia ia me ka hoopai. Pili hoi i ua Lunahoomalu la ke hookupaa
i kela mea keia mea, ma kona hale, a ma kona wahi,