Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 19, 7 May 1864 — Palapala a na Komite o ka AHAKUKAKUKA O NA KUMUKULA O MAUI HIKINA, NO KE OLA O KA LAHUI HAWAII. [ARTICLE]

Palapala a na Komite o ka AHAKUKAKUKA O NA KUMUKULA O MAUI HIKINA, NO KE OLA O KA LAHUI HAWAII.

[0~ No ka mea hoi, he kumu manaonui a hohonu ka raea i hoikeia ma ka palapala a na Komite, i hoikeia mahope iho nei, nolaila, ua hookomo makou ia eiea, ina kahi o ko makou manao ponoi. Luna Hoop.]

Ke waiho nei makou mawaena o na kupapaū o Maui hikina; a nolaila, ke kauleo nei makou i ka holo kiki o keia hanauna i ka make. Hewa anei ko makou kauleo anai i noonooia'i ka mai e make nei ko Hawaii, a me ka laau e ola ai ka Lahui ? E ae ia ko makou kauleo ikaika, nokaemi nui loa o ka« naka, no na kumu o ka make ana o Hawaii, ame na laau e ola hou ai keia Lahui. Ka emi kupanaha o kanaka. 1. I ko makou hoomanao ana he 1,500 keiki ma keia apana, a he 50 halekula iloko o na makahiki 1848, 49 ame 50, a ike makou ua hooemiia i 600 keiki kula, a he 15 halekula, i ko makou noonoo ana, he 100 ka oi o na make i ko ka hanau ma keia apana ; iloko o ka M. H. 1863, he 187 make, a he 87 hanau wale no, i ko makou ike ana, he 49 na make, a he 22 na hanau iloko o ka hapaha mua o keia M. H. 1864, a he 27 ka oi o na make imua o na hanau, mai ka la mua o lanuari a hiki i ka la 27 o Maraki; i ko makou nana ana i keia emi kupanaha o na kanaka, ua hooweliweliia makou, ua hohonu ko makou kaumaha, i ko makou ike ana, a ia no ka lahui Hawaii maluna o ke kae o ka luapa-u o lea make.

Iloko o keia pilikia nui iauna ole e waiho nei i ka hanauna Hawaii, iwaena o ka paapu o na kupapau o na keiki, o na makua a me na hoahanau o kakou, ke kau leo aku nei makou ia oukou e na makaainana o ke Aupuni Hawaii, i kekahi mau kumu manao, i noonoo ia'i kekahi mau kanawai, no ka hoola ana i ka hanauna o kakou, ma ka hoemi ana ī na māke, a e hoonui ae hoi i na hanau.

O ka noonoo ana i ka hoola o ka lahui, aole anei ia o ka hana nni e pono ai ke imi ia ma keia kau Ahnolelo ? O ke ola, aole anei ia o ko kakou mea nui, arne ko kakou pono mua ma ka honua nei ? He manaolana ko makou, e lokahi like auanei oukou, e na 'Lii ame na Lunamakaainana, ma ka hapai koke ana i ka noonoo ma na kumu lehulehu 0 na mai e make nei ko kakou lahui, a i ka imi ana i ka laau e ola ai, a kau leo like auanei oukou : Oke ola ! oke ola ! oke ola ! oia ka pono mua, ka waiwai nui, ka pomaikai oi kelakela no ka lahui Hawaii, a leo nui ae oukou a pau ; ma ka papa ! ma ka papa! ma ka papa! na hoopii a pau i ku ole Ika hoola ana i keia lahui. Aole paha oka naaupo ma ka hoopau manawa ī ka hoopaapaa ana no ka hoemi i ka auhau o ka lio, a me ka ilio, i ka wa e lawa ole ai ka waihona o ke aupuni, no ka lapaau ana i ka inai kaokao; ka enemi e holouku nei ia Hawaii.

Na kumu o ka emi kupanaiia o na kanaka

2. I pakele pu makou me na wahi hunahuna o ka lahui i koe, ua noonoo nui makou no na kumu o ka make nui ana o na kanaka Hawaii ; a i ko mnkou kukakuka pu ana me kekahi mau haole noiau o na aina puni ole eiua, elua kumu nui a makou e hoomaopopo nei no ka emi ana o na kanaka, o ke kaokao ame ka huikau o na seke elua, (oia ka huikau o na kane me na wahine.) Noloko mai o ka huikau o na seee elua i hookumu ai ma Hawaii nei, i kohohou ma ka hana alanui ame na kula makamua, ua puka mai na kumu lehulehu o ka uuku o na hanau ame ka nui o na make, oia ka malu ole o na keiki, no ka mea, o ka nui o na makua, i ka nui o na hale ame na wahi a lakou e noho ai, a e moe ai, o ka moe huikau o na keiki o na seke elua, ko lakou huikau ana ma ka halekula, ina ka auau, ma na hula, ame na akoakoa ma kahi hookahi, uhauha, inuula, ki, pinika, papipi, ipuhaole, ame na akoakoa like ke ano i huikauia na seke elua, mamuli oka lealea. Oia kekahi kumu nui loa o ka emi ana o na kanaka, i huipuia me ka launa ana ame ka noho pu ana o na seke elua, me he kane a he wahine la, me ka mau ole nae; ka noho kaawale 0 ka poe i mareia, ka noho ana o na wahi'ne ame na kaikaniahine Hawaii me na haole i mare oleia ; ka holo ana ma na holoholo o ka poe wahine mare, ka nui o na hale ame na wahi e noho ai kanaka, ka holo lio o na wahine ame na kaikamahine nui, ame ka -haukae o ka moe huikau ana o na seke elua maluna o na moku Hawaii, o ka huina o ia mau mea. oia ka enemi e pale aoa i na hanau a hoonui i na make, ma ka hoolaha ana 1 k* e kaokao, nana e hoomoe i ka lahui iloko o ka opu o ka honua.

I ka wa kahiko, ua nui na kanaka ma Hawaii nei; ia manawa la, hapai na wahine a hanau lehulehu, e like me na wahine o na aina haole; no ka mea, i ka wa kahiko, ua hoomaluia na kaikamahine e na makua, aole launa lakoū me na keikikane i ko lakou wa opiopio, a noho Virigine a hiki i ko lakou mare ana i ke kane ; alaila, hapai koke lakou a liio i mau makuahine no na keiki kinikini loa. Aka, i ka wa i laweia mai ai ka

palapala ma Hawaii nei, a hoomakaia na kula huikau o na seke elua, pau ka hoomalu ana o na'makua i na kaikamahine, a hoomaka ka moe mau u na keiki o na seke elua, iko lakou wa opiopio. Ma la manawa mai ka emi ana o ka lahui, i ke kupono ole o na wahine no ka hapai ana, no ko lakou launa ana me nia keikikane i ko lakou wa liilii. Ua lokahi kn olelo ana o na kauka haole no ka hapai ole, a hapai kakaikahi na wahine i weheia ka maluhia ika wa opiopio. Ia manawa la, hoomaka ka laha nui ana o ka mai kaokao ma kona mau anor lehulehu. no ka hana alanui ame ke ao palapala ana. He mua ke kaokao ma Hawaii nei, ua oiaio no, !a he hope na ala aupuni ame na halekula ; aka, o ka huikau ame ka paapu o na kane me na wahine ma ka hana alanui, ame ka imi palapala ana, oia ka mea i iaha koke ai o ke kaokao ma na wahi a pau o keia Pae Aina. Ma ia manawa, ua lilo ke kaokao i enemi ikaika e luku nui nei i ko Hawaii nei poe kanaka. Aia no ua mai la iloko oke koko o ka lehulehu o na kanaka Hawaii, wahi ana kauka haole. Ua loohia na keiki mamua o ka lakou hanau ana, a loaa na keiki i ka mai o na makua, wahi a kela poe naauao. Oke kaokao, oia ka mai e make nei ka nui ona kanaka Hawaii; a oia hoi kekahi kumu o ka uuku o na hanau mamua o ka make pinepine ana o na keiki maloko o ka opu o na wahine, a i kekahi manawa pokole, mahopa mai o ko lakou hanau ana, no ka mea, o ka wahine kaokao nui, hapai no; aka, make eke keiki mamua oka ana. Ina emi ka mai kaokao o ka makuahme maloko, hanau no lee keiki, aole nae e ola; a pela no ke kane. Ina he kaokno kona mai ana, ua hapai no, hanau no na keiki; aole nae e ola loihi, make no lakou i ko lakou wa liilii. O na keiki i loohia ole i ke kaokao ma ka hanau ana, loaa koke nae ia lakou ma ko lakou launa ana ine na keiki i loohia i ua mai ino la, a o ka hua keia o ka hoomalu oleia o na keiki, ame ko lakou hookuuia'na e na makua e hele i ka lalau ma na kauhale, a i ka uhauha ma ka nahelehele, ma na kahawai a me na kahakai. O ka laha ana oke kaokao ame ka weheia ana o ka maluhia o na kai- | kamahine opiopio, o na hua lehulehu o ka huikau o na seke elua maloko o na hale, ma ke kula ana, ma ka auau ana, a ma na akoakoa lealea, ahaaina ame na hula, mu i na mea ona, uala, ki, ia mea aku ia mea aku, a me na akoakoa ma ia ano, kahi i huipu ai na kane me na wahine. Ina aole i hoopau ia kela huikau ana o na seke elua, ame ka moe huikau ana ma na hale moe a maluna o na moleu, he mau makahiki wale no koe, a pau keia hanauna ika make. Aia hoi, no kela mau akoakoa huikau o na seke elua, ua miko mau lakou i na hua ino, i na olelo pelapela, haumia, ano lua, i na kamailio lapuwale, i na mele ame na oli, e hnala ana i na manao ino ame na kuko haumia.

O ka liula Hawaii, o ke kula ia ame ke aniani oka hana hewa ana. He mea hiki ole ka launa ana ma ia hana, me ka hooweIa oleia i ke ahi o ka hewa ame ka hiiahila. Ina wa no a pau a na keiki ke hele i ka hula, e hoopauia na kula ao palapala ; poho ka uku ana ina kumukula. No ka mea, ua piha ka naaa o na keiki i ka haumia, a hiki ole ke komo ka naauao iloko o ko lakeu poo, no ka mea, pela no ke kiaha, hu wale mawaho ka wai ke ninini hou ia.

He ano hookahi na akoakoa e ae i hnikau ia na seke elua mamuii o ka lealea, o ka mea i noho pono mamua, lilo koke no i ka auana ke komo aku ilaila.

Eia ka mea e maopopo ai: O kekahi keiki ui o Maui Hikina, i make i ka mai kaokao, ua noho malie'oia a nui a ikaika kona kino, o kona hele ana e noho ma ka apana e ae ke kumu o kona poino i.'oko o na akoakoa huikau o na seke elua no ka inu uala O ka hana o na kanaka a pau o ia wahi i ua manawa la, o ko lakou hoakoakoa ana i kela ahiahi keia ahiahi, i ka wa kokoke e poeleele, o kekahi rama ma kekahi hale, a pela no ma kekahi mau hale e ae, a hala na malama ekolu. Alaila, puka mai ke kaokao maluna 0 ka ili a puni o ua keiki nei, a palapu kona kino i ka meeau—kaokao mai ke poo a ka wawae. O ka hua keia o kona moe kolohe me na wahine ehiku iloko o na malama ekolu ; aole po hookahi e nele me ka wahine ole, no ke akamai loa o N. ma na mele ame na oli Hawaii, oia ka mea e hoolana nui ai 1 ka manao o ka lehulehu ma ka lealea o ke kino. Oia ae la ka moolelo oiaio o ua keiki la i hai aku ai i kekahi makamaka ona mamua o kona make ana. No ka make o kela keiki i ka mai kaokno, 0 ka wa ia o ka no-a ana i na kanaka, e hoakoakoa ana ma na kauhale no ka inu uala. Pehea ka nui o na hua like, mai na akoakoa ano hke me ka inu uala ana ? O ka make nui o na kanaka ma Maui Hikina i keia wa, i loaa i ka mai kaokao, a me ka uuku o na hannu, o ka hua ia o na ahaaina ma na M. H. 52, 53, 54, ame 55. 1 kela mau makahiki, ua maa na kanaka o keia apana, a e kukulu pualu i lanai nui ma ke alo o kekahi hale akea ; a i ole ia, i mau hale liilii loa e pili pu ana, ua like ka nui me kona ohana. A hiki mai ka la ahaaina, haaleleia na hale noho, a akoakoa na kanaka a pau ma kahi i hoomakaukauia no ka ahaaina. Malaila e noho pu ai a pau ka ahaaina, i pule okoa, a he mau pule i kekahi manawa, i mahina, a hapa makahiki ma kau wahi, iloko o ka lēalea, ka palaualelo, ka

huikau o na seke elua, mai ka poe opiopio a ka poe elemakule i huipuin me na poe malihini. O ka mea i ikeia ni, o ka moe huikau o na seke elua maloko o kela mau hale liilii loa, e lawa ana no na mea elua, a «kolu paha; a ua hooinaluia malaila, rta mea lehulehu loa o na seke elua e moe huikau ana, e like me na puaa, kekahi maluna o kekahi. O na mea i loheia'i o na knmailio haumia, na olelo pelapela. nahua inoino loa, e hooikaika i na kuko o ka moe kolohe, e like me na akoakoalealea a pau o na kane me na wahine. O na kaikamnhine opio ma ia wa, ua mare lakou i keia manawa, me ka hapai ole. Aole anei o ia ka hua o kela mau ahaaina ?

Kekahi mea i pili wawe ai kekahi keiki Hawaii i ke kolohe, i ko lakou wa opiopio loa, o ka lilo o ka hale makua i kula no ka hana hewa. Hoomoeia na keiki me na makua, hoomoeia ke kaikamahine me kona poe kaikunane, a hooinoeia ke kaikunane me kona man kaikuahine, ma ka lumi hookahi. Aole anei he ano e ka naaupo o ka hana Hawaii ? * * * Ua maa na pepeiao o na keiki mai ka wa iluna ke alo, i ka lohe i na kamailio hilahila mn nn mea huna o ke kane me ku wahine, ame ka hana e pono ke ike ole ia e na keiki, mamua o ka mare ana ; nolaila } akamai loa i ka hana hewa, i ko lakou wa liilii loa. Eia ka mea e maopopo ai :

Kekahi po, ma kahi a'u i nohoai, ua aneane e kokoke aumoe, me ka hiki ole ke pili o kuu mau maka i ka hiamoe, no ka nui 0 ka akaaka me ka leo nuiame ka uwa ana, ma kekahi hale mamaoaku i na kauhale ekolu. Alaila, ala a'u a hele e hoolohe, ma kahi kokoke, 1 ke kumu o ia hauoli nui loa. Kupanaha ! o ke kumu o ia poepoe o na waha i ka akaaka, maloko o kela haie nui, kahi 1 akoakoa ia'i na kanaka a pau o ia wahi, no ka lealea, o kekaki keiki liilii, akahi no a loaa ke kamaiiio, 3 ona makahiki, a he keiki u-uu ka leo. E kula ana ia ia kekahi kaikamahine pupuka, ma ke ala o ko laua poe makua. O ke akamai o ua wahi keiki liilii nei ma na mea hilahila, ame na mea huna o ke kane me ka wahine, kona kuhikuhi pololei, ke pilikia kona leo no ka hoopuka i na pane ma na ninau a kana kumu i kula ai, ma na mea huna, oia ke kuniu o ia uwa i keakea ai i ko'u hiamoe ana ! aloha ino ka hana naaupo 0 Hawaii! pepehi oia ia ia iho a lealea 1 kona make ! Ma na aina e o na aina puni oleelua, mahuahua mau na kanaka, a emi mau koonei 1 keaha ?** * * * * Mai na aina e mai ke kaokao, he aha ka mea i pau kahiko ole ai i ka make, kolaila poe kinikini, e like me na hoku o ka lani ? Eia no : No ka hoolaha ole ia malaila o ke kaokuo, e like me mnanei, e ka huikau o na seke elua, i ka hoomalu ia ana o na keiki me ka launa ole me ka poe i loohia iua mai inola, e luku nei ia Hawaii. He hookahi kolaila poe keiki makua, hookahi hale moe, hookahi wahi noho, oia ka hale ame kahi'o ka makua. Pehea, aole anei e auau pu na keiki o na seke elua ma na aina haole ? Auwe ! ka auau pu ana o na keiki kane me na kaikamahine, e hooaa ana i ke ahi o ka moe kolohe, o kekahi mea i pau i ka naha ia na wahine oonei, i ko lakou wa liilii, ke kumu p ko lakou hapai ole ; auwe ! ka uhauha o na keiki kane me na kaikamahine, ka mea i hoolahaia'i ke kaokao i keia Lahui olioa!

O ka malu ole o na keiki, kekahi kumu nui oka emi loa o kanaka Hawaii. Heaha ke kumu o ke kolohe ano e o na keiki oonei ? Ko lakou hoomalu ole ia a hoopai ole ia, a o keia no na kumu ekolu, ka naaupo, ka hoopnnahele, ame ka nui o na makua.

1. Kekahi poe makua naaupo, aole olakou noonoo he kanawni e pili ana ia lakou no ke ao, malama, hoomalu, a e hoopai i na keiki, a nolaila, hookuu wale ia lakou, niamuli o ko lakou niakemake, me kanana ole i ke ano 0 ko lakou noho ana; a nolaila, ua noa i na keiki ka launa me ka poe hoowalewale, ke hele i ka lalau, nmi ke kakahiaka a po ka la, ks moe me na keiki o kela Seke, keia - Seke, a ke haluku ia lakou i ka lepo o kela hewa keia hewa, a hiki i ka wa i ikaika ai ke kaokao e hoomoe ana ia lakou iloko o ka luakupapau. 2. Kekahi poe makua, manao no lakou e hoomalu, a e hoopai Aia keiki, me ka hooko ole nae, no ko lakou hoopunahele naaupo, a pela ka hoomau ana o ke keiki i ke kolohe. Ina e hoopai ka makuakane, huhu ka makuahin6 i ke aloha i ke keiki, a ina hoi e hoopai kamakuahine, hoahewa kamakuakane. Nani ka naaupo o na makua Hawaii! Mai o lākou mai no ka hewa o na keiki. 3. Kekahi poe makua, i mea e maluia'i na keiki, makemake nui e hoopai, me ka hiki ole nae, a mahuka lakou i kauhale, ma kahi o kekahi makamaka.a makua hanauna paha, a pela ka pakele ana o ke keiki i ka hoopai, me ka hoomau ana i ke kolohe. Na Mea e Ola ai ka Lahui HawaĪi. E hai mai oe e ka noonoo i ka mea e pono ai i hoomaluia a hoopiiia na keiki, i mea e pono ai lakou, ame ke Aupuni ? E noonoo ka Ahaolelo i kekahi mau kanawai, ma ke ano like me keia : E hoopau 1 ka moe huikau o na seke elua malokoo na hale, aole haawi na makua i na keiki ia hai e hanai, ke ole ma ke kanawai, aole hookuu i ka lalau ma kela wahi keia wahi, aole hoonoho ia lakou ma kekahi hale e, a ma kauwahi e ae, ke ole ke kumu kupono i hoapono ia e ka Luna hoomalu o ka apana. E

malama kela makua keia makua i ka lakou| mau keiki ma kona wahi. Aole make hoo-j kuu e hele uhauha me na kamalii o ae»Cj hoolaha ia lakou i ke kaokao, a o loohia pa-j ha lakou ika mai ona keiki e ae. Aolej inake hookipa kekahi kanaka, a hoomalu, a; haawi i ka ai i kekahi, ke ole i kona keiki, | no ka mea, o ke kinikini o na makua hanai, ka lehulehu o na hale ame na wahi e noho ai na keiki, oja kekahi mole nui loa o ke kolohe aine ka auwana o na keiki, me ka emi lo kanaka ma Hawaii nei. E na makua Hawaii, mai hookuu oukou i na keiki e hele i ka auau o lakou wale no, 0 pau iakou i ka mu haumia, o loohia lakou Ike kaokao. Me oukou lakou e hele ai, i maluia a i hanau i mau moopuna lehulehu • na oukou. ! Ike komo ana ona ili keokeo ma Hhwai ii nei, komo pu elua pnemi nui e kuikahi nei, no ka luku ana i ko Hawaii poe, oia ke kaokao ame ka huikau ona seke elua. Ke hookomo nui nei ke kaokao i na kanaka iloko o ika luakupapau, a kokuaikaika i kahuikau o !na seke elua. a ike keakea ina hanau. Mai a laua mai ka nui ona mnke ame ka uuku o na hanau ; anolaila, elua mea e pono ai, i ola'i ka Lahui, Lapaau i ka poe mai kaokao, a e hoopau ika huikau ona seke elua. Aia no ke ola o Hawaii ame kona lanakila, ma ka hoopio like ia laua pu i ka wa hookahi.

1. Ka lapaau ana : Elua mea e make nui ai o kanka, o ka mua, ka lapaau ole a lapaau nnaupo; oka lua, oka malama ole a malama naaupo i ka poe mai.

He poe pepehi kanaka na Kahuna Hawaii, ma ko lakou lapaau kumu ole ana mamuli o ka naaupo, oia ke kumu o ka Kahele no (Makalae) i koino iho nei iloko o_ ka opu o ka honua.

Ua haawi o Kauka Hae ia Kahele i laau e hoopuka ai mawaho i kona mai kaokuo, ma ke ano puupuu ; i hiki ai ke lapanu pono ia. Aka,.i ka ike ana ona makua o Kahele, ua paapu ia i ka meeau, i kona ai ana i ka laau a Kauka Rae, miki iakou i ke kii i kahuna Hawaii, a haawi mai kela ī laau e pau ai ka meeau. Alaila, komo hou ke kaokao maloko, a manaoia ua lanakila ke kahuna Hawaii, maluna o Kauka Rae. Aka hoi, aole no i liuliu ina īa hope iho, pau ke kuhihewa o lakou, a puka hou mai kekaokao ma ka a-i, ma ke ano alaala, a kauo kokeia o ua o Kahele iloko o ka lua o ka make; oia ka hua o ko ke kahuna Hawaii lapaau ana, o ko lakou naaupo oia kekahi kunni o ka emi ana o kanaka. He 200 ka nui oka poe i lapaauia e Kauka Rae ma Hana nei, a ua pau lakou i ke oia, ke ole ka poe i haalele ia ia, i lapaau īa e na kahuna Hawaii, e like me Kahele i make iho nei.

E hai mai oe e ka noonoo i kou manao no na Kauka ? Eia, e hoopauia ko na kahuna Hawaii lapaau ana, ke ole e hoike i ko lakou ike imua o ke Kauka Haole o ke Aupuni, a e hoonui ina Kauka haole akamai. E hoonohoia kekahi poe o lakou ma kuaaina, kahi e make nui ai kanaka, no ka lapaau ole ia. E uku pono ke Aupuni ia lakou, a e lilo loa lakou mamuli o ka lakou oihana ; i ikaika lakou ke hele i kauhale e imi a e lapaau i ka poe mai. E kukuluia hoi kekahi mau hale lapaau mai ma kela wahi keia Whhi, i hoo-

kahi paha ma kela Apana keia Apana. A e aoia kekahi poe kanaka inaoli o kela mokupuni keia mokupuni, ma ka oiham Kauka. Pinepine ka make ana o ka poe mai, no ka malama pono ole ia ; a nolaila, e kauohaia na Kauka a pau o ke Aupuni, e ao i kanaka i ka malama ana 1 ka poe mai. Ua anoe ma ia wahi ko ke kanaka Hawaii naaupo, e like me lea hoauau ana i ka wai huihui, i ka wa ikaika loa o ka wela o ka mai. tJa noiia na Hale Ahaolelo elua, e noonoo i ka puu dala e pono ai no ka lapaau ana i ka lahui, mai na lilo no ke kula Kauka, ke kukulu ana i na hale lapaau mai, a me ka uku ona Kauka. Malama paha, e oluolu auanei na Luna a pau nana e hoomalu nei i ke Aupuni, e hoemi iki i ko lakon uku, i ko lakou aloha ana i keia lahui; a lawa ole ke daln. e kauia kekahi auhau leleoi maluna o na ka-| naka a pau, no na makahiki elua paha,a ina e akamai na haumana o ke kula iapaau,! alaiki, hoopauia. Aka, aole o kalapaau wale no ka mea e pono ai ke ola o ka lahui; o kti | hoopau hoi i ka huikau o na seke elua, ka mea e keakea ana i na hanau, no ka hapai ole o na wahine i launa me na keiki kane i ko lakou wa opiopio, a no kona laha nui ana i ke kaokao ma ka moekolohe, no ka hoomalu ole ia o na keiki, a me ko lakou launa mana i hula, a me na akoakoa huikau ana o na kane me na wahine, kai hoi i ho-a-a ai ke ahi o ka moekalohe maloko o ko lakou naau. Ka Huikau Ana o na Sekb Elua. Mai ka wa i hoomaka'i ka huikau o na Seke elua, ma ka hana alanui a ma nakula makamua, ua laha nui no ke kaokao ma ka hookamakama, a ua pau na kaikamahine i ke koloheia i ka wa kamalii, a oia kekumu 0 ka uuku o ka hanau, i ka loohia ana o ka lahui ika mni haumia; ano ,ka mea, ma ke ano o ka mai, ke ano o ka laau e ola'i, ua noiia na Hale elua o ka Ahaolelo, i kanawai no ka hooko kokeia o ke kanawai e hookaawale ana 1 na kula o na Seke elua, a e noonoo ia hoi kekahi mau kanawai i hoomaluia'i na kaikamahine e na makua, e like me na aina haole, a ma Hawaii nei hoi, i ka wa i malama ponoia na kaikamahine a hilfi i ka mare ana.

I na iawa oie ma k»u «mbi ne k*>ki, \ kula okoa no na seke elua, e kula kilw, i kekahi ia na kaikamahine» i kekahi la na keiki lune, a i 010 ia, na na roakita e»o,e Kke lae ku lakou hiki, i olema ka palapala* um lea hntn |me ka hoomalu pono. E aho ke em» ok* I ike palapala o na kaikamahine, a ke howa». ' luia e na maku* ma ko iakou wahi, e īike me ka wa kahiko, i laha hoe »a na kaaaka ma Hawaii. E noonoo ia hoi ka mea e maln ai ka Laj hui okoa, i laha ole ia ke kaokao; no U ! mea, o ka huikau o ka noho aaa, »j»e U | moe huikau o na aeko eiua, «a m hale km»j kini na ohana, a maluna o ka nui o na uiokn I pili aina Hawaii nei, ke kolohe ona kapena wahine mare ole maluna o ka moku ; ka |ho lewa ana o kekahi hapa o kanaka, ka Inlau i o ianei, i ka nui o na hale ame aa «ahi 1 e noho ai, ka haalele i ka bale ame kahi au& a iakou i noho ai, i hele e noho ma kekahi haie, a ma kau wahi e ae, me ke kumu e», ke oie ka palaualeio, ka makilo, ame ka ma* nao moe kolohe, oia kekahi o na kumu o ; ka iaha ana o ke kaokao ma keia wahi keia | wahi, ame kona ieieana mai i kekahi iaoita* j puni i kekahi mokupuni; a noiaila, he I pono ke noonooia kekahi kanawai hoomaiu Lahwi, ma ke ano o keia : Aoie e haaieie kts kahi i kona haie ame koaa wahi mua.B hflr e noho ma kahi e, ke oie he kumu kupono i hooponoia e ka Luna hoomaiu apann. aok> e heie kekahi mai kekahi apana i kekahi ap** na, a mai kekahi mokupuni i kekahi mokupu> ni, ke loaa oie ka pai*p*la~M* mai ka Luua hoomaiu apana, e hoakaka ana i kahi «r ht*ie ai, ke kumu o ka hele ana, am« ka maua .a oka nnho ana. Ika pae ana oke kanaka t ka mokupuni e, a i ka apaaa e, e hele e hmke i kona palapala'Me i ka Luna hoomalu o kela apana, o kela mokupuni, a ikeia k& ma> lihini ma kau wahi i hooko ole i k<k« • hoj puia i lawehaia.

E hoopauia ka lele «na o ke kaokao mai kekahi mokupuni i kekahi, i ka moe iuMkaa o nn. seke elua, ma ka hookaawmtei* au o na ohua, ( ke ole ke kane me k&na wahme mare,) na kane ma kekaKi aoao oka moktt, a o na wahine ma kekahi aoao* maklo o ka malu o kekahi Luna.ke ole ke kapeoa wahi> ne mare kana maluna o ka moku, a e ikeia he kanaka noho pono, a e hoopiia m m hewa maluna o na moku, e like me sa hewa maluna o ka aina, imua o lea Lmmkenawai o ka apana, kahi i ku ai ka moku.

Ma ka pono \vale no oka maw aaa, ka hoolahaia o kaat»ka. Ua nui anei m k*iki o ka poe kinikiai i hele a noho pu otw be ka« ne a he wahine la me ka maie ole oae ! L'a lehulehu anei na keiki o ka poe i maie »a, a noho kaawale ? Pehea ka nui o aa keiki a na haole i noho me na wahi Hawaii me L» mare ole ? Ma ka lealea wale nooke kino, ka manao nui oia poe a pau, aole nta ka hoohanau keiki, a poho loa ke Aupuni ia lakou. Nolaila, he mea pono ke ttoonoo ka Ahaolelo i kanawai e hookaawale ana i ka poe mare ole, hoohui i ka poe i mare a ooho kaawale nae, pnpa i oa kaikamahiae ame oa wahine aole e noho hana ma na hale a ma kahi o na haole i tnare ole ia, a ma m hafo a ma na wahi e noho ana kekahi haoie aoie

! ana wahine mnre e noho pu ana. O ka ha- ' na kue 1 keia kekahi kumu nui o ka <» i na hnnau ma Hawaii nei. | He met\ pono ke noonoo ka Ahaolelo i ka- | nawai no ka holo lio o na wahine a me na j kaikamahine nui; no ka mea» o kekahi ku~ j mu ia o ka eini ana o kanaka, i ka mak« pi- | nepine o na keiki mamua o ko (akoa ha«utu | ana, a i kanawai hoi aole e holo o na | moku e holo ana mawaho o keia Aopuei, aa I k&ne mea wahine mare e ola. ana t no km mea, i oia hoi kekahi kumu o ka uuku o Da hanau, j ame ka hoolaha ia ana o ke kaokao e naa wa- | hine, e moe ana me kela mea keia mea, no ko ; lakou haalele ia ana e ka lakou mai» kaae; a : a i kanawai e hookaawale i na ohana lehti> I lehu e noho ana ma ka hale hookahi, i mti | hale okoa ; no ka mea, o ke kiaikmi o ntt ; ohana ma ka haie hookahi, he kttmt» » o ka | inoe huikau o na aeke elua, ame ka moe ! o na keiki o na seke elua, ke kutstt o lua Imk j pai oie o na wahine i koioheia e &a keiki U< | ne, i ka wa la liihi. | Ua m&i loa ka lahui Hawaii sei. a o koaa j make loa koe, ke ole e hoano e ole ia koaa | noho ana; no ia mea. he me» pooo ke hapai | koke keia ahaolelo i ka noonoo t krkmhi ku- | mu manao, i hoopukaiae kekahi Luoaewka- | ainana kaulana, no ka mahele 1 na » ' kela inokupuni keia mokupuni, i mau ohaua | lehu'.ehu, malalo o ka malu o kekahi Lu«»j hoomalu, i hoahuia e ka maoa e hoakoakoa j i kanaka, ma kela wahi keia wahi, i hikī ia j ia ke ao i ka pono o ka noho ana, me ka ha> ! awi i na rula kupooo no ka hoomalu i koaa i ohana. £ heomaopopo kela Lunahooawhi ! ohana i ka nui ame ke ano o na Inunaln o ; kela hale keia hale, o keia wahi keiai wehi, | i hiki ia ia ke hoopooopono i ka aobo aaa o kela ame keia mea me ka PU* h*i I ia ia ka makaikai ana i m hak e aaaa i ka ! hokoia o na rula hoomahi; e nioaniaau i aa makua no ke kolohe o na keiki *me ko lakoa hookuli, i hiki ia ta ke ao wm ka InopaL He mea pono no hoi ke heie e aaiEakikai i aa hale kula, e ninaninau i na komu kula, ao ko lakou hoi koke oie i kahi o aa makaa k« pau ke kula, a i hiki kekahi keiki, o ao ka Lunahoomalu ia ia me ka hoopai. Piii Itm i ua Lunahoomalu la lee hookupaa i b)i maa keia mea, ma kooa hale, a ma koasa wahi

me ka hiki ole ke haalele, ke ole he kumu kupono i hoikeia imua ona. Hiki ole i kekahi ke hele i ka apana e, i ka mokupuni e ae, ke loaa ole ka palapala liele mai ka Lunahoomalu mai. Piii hoi i ka Lunahoomalu ka nana i ka hookaawaleia o na lumi moe o kela seke keia sekē, me ke kuhikuhi i kahi o ka hale, i ke keena okoa paha, e moe a» kela mea keia o kela ohana keia ohana. Ma kona ano makua o ka lehulehu, e ae ai mamua o kona hoopii ike kanawai. Oia ae la kekahi mau kumu manao a makou e kauleo nei, i noonooia'i kekahi mau Kanawai e hooano e ia'i ka noho ana o Hawaii i pakele ai i ka make, a i mahuahua hoi keia lahui. HE MAU MANAO I NOONOOIA'I KEKAHI KANAWAI HOOMALU KEIKI. E hookapuia ka olohelohe ame ka auau huikau o na seke elua ; no kainea, o ka nana ana o kekahi seke i ka olohelohe o kekahi, he mea e hoonioni ai i na manao ino a me na kuko naumia, a o kekahi kumu ia o ka make ana o kanaka i ka mai kaokao, i hoolaha ia ma ka moe kolohe, ka hua o ka oloheiohe ma kaauau huikau ana o na keiki o na seke elua ; anolaila/e papa ia ka auau pu ana o na keiki kane me na kaikamahine; aole hoi e auau ma kahi hookahi na mea lehulehu, ke ole kahi kāpa, he malo paha ko na kane ; he pau paha ko na wahine ; aole no hoi e auau pakahi ia ina kahi akea, imua o kanaka, me kahi kapa ole : Ma kahi nalo wale no, a ma" r kahi kanaka ole e auau pakahi ai ka mea aole kapa, a o keia i mea e paleia ka enemi nui o Hawaii nei, ka hewa hilahila nana e hooneoneo i ka aina i kanaka ole, i kona hoolaha i ke kaokao a i kona keakea i na hanau. ( D. Puhi, I M. Kahananui, Na Komiie 4 B. Puaanui, PKamaka, [ M. P. Peenaiiele. Hanv, Maui, Apenla, 12, 1864.