Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 22, 28 May 1864 — Palapala o na Kumukula O KAUPO, MAUI HIKINA, NO KE OLA O KA LAHUI HAWAII. [ARTICLE]

Palapala o na Kumukula O KAUPO, MAUI HIKINA, NO KE OLA O KA LAHUI HAWAII.

E ka Nupepa Kuokoa r ; Aloha o* :—N > ku noonoo ana i kekahi mau kanawaie hoeulu hou ai i ko kakou lahui, e kukah aku oe i ka emi kupauaha ana ona kanaka ma keia apana. | Mai ka makahiki ISSO, ua emi un k«ikt kula mai 1,500 i 600, a nolaila, k#»U i ma na makahiki he 13; iloko lun 0 ka makahiki 63 i hala aku nei, he »it make, he $7 hanau wate no, a h« 100 ka o, ona make iko ka hanau. Mai ka U «» lanuari a hiki i ka la 27 o M«raki» o keu makahiki 64, he 49 make, a he hanau. a nolaila, he 27 ka oi o na make i ko ka ha» nau ma na mahina ekolu. Maloko o ka ako.tkoa u na Kumukuia « pau o Maui Hikina i huiia ma Kauiki i U la 27 o Mamki iho ne», ua haiia mai imua a makou e kekahi mau haole no aui* Amerika, elua kumu uui o ka emi ana. oia ke kaokao, ka mai e make nei ka nui u ua kanaka, auie ka huikau ana o na seke vlua, e keakea ana i na hanau, (oia ka huikau 0 na kane ine na wahiae.) | Oke kumu mole a makou e ike nt»i oLi 1 emi kupanaha o na kanaka ma keia apana. | aia tio iloko o ka uhauha o na kane me tta | wahine, mai ka poe opiopio a ka poe «?letn*kule, ma na hana lima huī, oia ka laulima. ke kau-o waa, ka lawe pili, ka hoopuni ena, 1 na aina i ka papohaku ame ka lawai-a, uia i no ke kumu o ka emi ana iloko o ka akua-

! koa uhauha no ka inu ana i aa mea ot*». a me na ahaaina, ame ka n& huh. | O kela mau akoakoa, kela mau ahaaina, a ; me kekahi mau hana pualu o na sek» elua i makemake nuiia e ka lehuiehu mat ka w-.i kahiko mai, kekahi kumu m«k» o kapau aiu o na kanaka o Maui Hikma i ka naiui*ait-, mailuna aku o ka iii o ka hoaua ; aia no kt* kumu o ka emi ana iloko o ka noho manua:; | nme ka hookamakama aaa, ka mea i «»m a: na hanau. Aole wahi keiki hookahi a kvU | poe lehulehu mamuli o ko lakou lealrti koiiw he ; o na \vahi keiki e hanau nei» no ka po* wale no e noho ana iioko o ka pooo o ka I mare ana. | Na moku holo pīii aina o Hawaii iH*i kt>* ! kahi inea e emi nui nei o ka lahui, i ka hun ia'na mai o ke kaokao mai kekahi uiokupum a i kekahi mokupuni. Ua ikeia ka haukae o ka noho ana mai o na ohua, ime na kapena wahine mare oie maluna o ka moieu. | Ka nui o na haie e moe ai o na kanaka. ka nui o na wahi a lakou e noho ai kekahi mea o ka maluhia ole am« ka etoi ana o keta < lahui; a pela no hoi ka auaoa ana i o mmmm | o na keiki i pau na makua i ka niake. Aoio 1 mea mana maiuna o lakou, a aole no hot mea nana e malama pono, a oolaiki, ma ke ' koiohe vra)e no lakou ; aole o lakou hel<* i k«kula, ke oie ma na kula hula, aole o U«kott wahi paa e noho ai, hoopiii i keia mea keia mea i loaa kahi ai, a i keakeaia ko hUu kolohe e kekahi makua hanai, ko lakou hn«lele koke iho la no ia, a hoio mn kekahi hale e ae, kahi e kokuaia'i ko lakou lealea. Ua ano e ke koloh* o n« keiki o keia apana, a o ke kumu ia o ko iakou haaM» ana i ke kula i ka wa opiopio, i hele 1) o ka lealea ame ka uhauha ; a iwiaik. h* poe keiki iiilii wale oo ma ua haiakuk o kna apana, ua kakaikahi ioa na keiki — iki ae. Ua pau iakou i ka auwaaa na 14 wahi keia wahi, mamuii o ke koioh# -— ko lakou makemake; aoie mnna o na aakaa, aole o lakou hoolohe mat i ke ao aktt» aak no hoi he manao nui o na makua e hownalu t na keiki, aole no hoi he ike i ka pono ana i na keiki; a nokiia, aoie mira nana e keakea mai i ko kkou kolohe aaa, hookuu waie no na makua i aa keik» oamuii o ka lealea, e holo auwaoa aaa i o iaaai m kela haie keia hale, keia wahi keia a ma na apena e ae kekahi, a i maaao kekaki makuahine e ao aku t o I» kuaauamu koke mai ia no ia o ua keiki aei, hnannuw i ka pohaku, a kau-oia ma ka iaaoho* lna e manao ko kumu e hoopai i ka kok>> he ana o na keiki, o ko kkon koke ia mai ia no ia e aa makua a o ka haalele no ia eaa keiki i k» kuk ae ka ar ana o na makua, i hiki ke hele mamuii o «a lealea me ke keakea oieia e k» kama; a o na keiki i koe iloko o na kuia, o lakou malu iki ke oie i ka wa kula ae ka piiikia o ke kumu, no ka mea, e mau ana ka boo«t---iewaie aku hoowaiewale mat o na keiki o na seke elua kekahi i kekahi* ke ke kumu, a ke hemahema paha ma ka hoe» malu ana. A pau na hora kuia eiisa» h» maoawa oie ia iilo imkm b wht«|« pt ana o na keiki ame na kaikamahine i ka peana

ke ao. Ona la kula 010, ka'Poaono ame ka la Sabati, aine ka manawa hoomaha o na kula, ua piha pono loa na hc»ra he 24 o ka la, i ko lakou lealea pu ana ma na hula, ma na ahaaina, ma na akoakoa inu i na mea ona, uala, ki, pinika, ia mea aku ia meaaku, ma na hana lima hui, ma kn huikau o ka noho ana i ke ao, ame ka moe huikau ana ma ka po, a (uhi i ka holo lio i Ua malamalama o ka mahina; a nolaila, oka \va pono keia e noonooia'i, oiai ka manawa, na kanawai e hoano eia'i ka noho ana, a i ole ia, e pau aunnei keia lahui i ka make ma kekahi manawa pokole. Ina oka launa kolohe ona keiki o na seke elua i ko lakou wa opiopio, ke kumu o ka hapai ole ana o na wahine inare, aole paha e lilo i makuahine kekahi o na kaikamahine opiopio e noho nei i keia \va iloko o na kula, i ka wa a lakou e noho ai.

O ka hoomalu ole ia o na keiki ke kumu mole o ka uuku o na hanau i ka hapai ole o na wehine i launa me na keiki kane i ka wa opiopio. Heaha ka mea i nui loa ai kanaka ma Hawaii nei i ka \va kahiko, ke ole ka malama ana o na makua i na kaikamahine me ka launa ole me na keiki kane mamua 0 ka inau ana ? Aka, i ka wa i laweia mai ai ka palapala, pau kamaiamaana o na makua i na keiki, a o ka uhauha pu ana o na keiki knne me na kaikamahine mu na alanui hele kula, ma ka naheleheie, ma ka auau ana, ina na hana limahui, ma na ahaaina, ina na hana lealea, oia ke kuinu o ko iakou moe mau /nai ka wa Jiilii, anolaila, ka hapai ole o na wahine e noho nei, no ka malama pono ole ia o' na keiki, ame ko lakou walea 1 ka lohe i na olelo ino mai imai ko lakou wa iluna ke alo. Na ka makua no iaoi na keiki i ka hana hewa, i ko lakou hoomoe pu ia ana me lakou, a i ka hoomoe pu ia o na kaikunane me na kaikuahine a pela aku. He ano e ka hana naaupo o na makua Hawaii! Aole o lakou ike iki i ka malama ana o na keiki; anolaila, ko lakou hookuu ana ika lalau mai ke kakahiaka a po ka la, ko lakou ae ana e moe ma kauhale, ko lakou hoonoho me na niakuahine, ko lakou hoopai ole, ko lakou hoopunahele naaupo, a no ko lakou ae ana mamuli o ko lakou makemake ; anolaila, o ka malama ole, ame ka malama naaupo o na makua i na keiki, ke kumu o ka emi ana o na kanaka, ame ka mea e nalowale /oa ai keia lahui i kekahi mau makahiki hapa wale no ke lawe o ke aupuni ii ka malama ana 0 na keiki mai ka wa liilii, no ka mea, lawa ole ka hookawale ana o na kula o na seke elua, ke ole kekahi mau kanawai hoomalu keiki maluna o na makua, ke kau kanawai ole ia lukou e hoopaa ina keiki a lakou ma ko lakou wahi me ka hookuu ole e hele i o a ianei i ka lalau, ke ole e papaia kela mea keia mea, aole hoo'npa, aole haawi i ka ai i kekahi keiki, ke ole ia i kona keiki. Aole e hoopono ia ana na keiki ma kela mau kanawai hoomalu no ka hemahema ana o ria makua ika malama keiki; anolaila, aole e ulu pono hou auanei ka lahui ke ole ka hookaawale ana o ke aupuni i na kula e like me ka olelo a S. Limanui ma ka JSupepa Kuokoa helu 13, o ka 26 o Maraki i hala iho nei, ma kona kukulu manao : " E malama pono ! E inaloina pono!" I ko meikou nana'ku o ka mahele ana pela o ke aupuni i na kula keiki kane, a i na kula kaikamahine, me ka haawi ana'ku i kahi kupono no na kula, me ka hoopaa loa ana'ku i na keiki, aole e hoi aku i kahi o na makua, aole ae e hele i o a ianei, aole hoi e auwana, aole no hoi e hoolohe i na olelo ino, aole no hoi e ae iu lakou e hele 1 o i na makua hnnai, a ma kahi o na kupuna, aole no hoi e ae ia kekahi wahine, kaikamahine e hookokoke ma kahi o na keiki kane ; a pelano hoi, aole e ae ia kekahi keiki kane a knae e hookokoke ma kahi o na kaiinahine; ina pela ko na keiki malamaia'na mai ka wa liilii a hilei i ka wa e nui ai a mare; alaila, aole e nele o na hanau lehulehu, ame ka piha hou i kainaka na aina maikai o kakou, aka, ina aole i hoomakaukau ke aupuni i keia kau ahaolelo, oiai ka manawa, i ka malama pono ina keiki, aole e liuliu pau i ka nalowale na moopuna a Kamehameha 1., a lilo kona aupuni i na ilikeokeo mai na aina e mai.

E ke ola o ka lahui, aole anei ia ka mea nui, a me ka mea mun e pono ke hapaiia'i ia ma keia Kau Ahaolelo, me ka hoopau ole i ka manuwa ma ka hoopaapaa i ka pono a me kn ole oke puhi rama ? E ola auanei ka Lahui ika rama ? Ika rama anei ka inahuahua ana o na kanaka i ka wa kahiko? O ka malu o ka noho ana, ka hoopau i ka hookamakama a me ka noho manu-ahi, ke kui-ai ka uhauha o na seke elua, ma na ahaaina a ma na akoakoa lealea, kahoopau i na hana lima-hui. a me ka hookupaa i kela mea keia mea, rna kona hale a ma kona wahi e ai ai, e inu ai, e noho ai, e ahaaina ai, a ina hc ahaaina hui, hookahi wale no ai ana, a maona hoi koke kela mea keia mea ma kona wahi. o ka noonoo i na Kanawai hoomalu i ka Lahui okoa, malaila ka makepono o ka hana a na'lii a me na Luinamakaainana, malaila ke kumu e ola'i ka hanauna o kakou, aole o ke puhi ra:na ana ma Hawaii nei, i mea e hoopomaikai ai i kekahi poe kakaikahi e mahiai a wiliko ana, me ka hoopoino ana 0 ka lehulehu, e like ka wehewehe naauao ana o ka Nupepa Kuokoa, o ka la 26 o Maraki, helu 13, aoao 2. E heluhelu hou ia e ka poe Lunamakaainana kela kumu noonoo, 1 maopopo ia lakou na hope o ka rama ke piihiia ma Hawaii nei.

£ lokahi auanei na Lunamakaainana maoli ma ka imi ana i ka pono a me ke ola o ka Lahui, me ka hoopili ole i ka manao o ka poe imi i ko lakou pono iho, me ka manao ole ika aoao oka lehulehu. Heaha ka mea i haawi mau ia'i ka noho Lunahoomaiu o ka Hale ahaolelo o na Lunamakaainana, i na ili-keokeo ? Aole anei i naauao na Lunamakaainana kanaka maoli a maa i ka lula o ka hale, me ka hapai ole ika poe e hookiekie ana maluna o lakou i ko lakou namunamu ? ola anei kakou i na haole ? aole anei na nu ili-keokeo i lawe i ka make iwaena o kakou ? o ka imi o na Lunamakaainana i ka pono o ka Lahui, oia ka hana 1 haawiia ia lakou e na Makaainana, aole o ka imi waiwai no na haole ma ke puhi-rama, me na palapala hula e hoowaiwai ana i ke Aupuni, me ka hoopoino i ka Lahui okoa. Pepehi kanaka.

Auwe ! He manao pepehi i ka Lahui ko kekahi Lunamakaainana !!! He mea pono ia ia ke luku i ka Lahui Hawaii ke loaa ke dala no ke Aupuni! laia he mea pono ke ao ia ko Hawaii kanaka ika hula; no ka mea, ua ae-ia mai ka hula ke loaa ka palapala hoowaiwai ike Aupuni! Pehea, wahi ana, loaa'i i kekahi ka palapala hula, ke ao ole ia mamua ma ka hula ana ?

j Haina !o ke Kanawui no ka pono io oka j lehulehu, a me ka malu 0 ka Lahui, i mea e mahuahua hou ai oia, aole no ka loaa dala no ke Aupuni, ma na akoakoa huikau o na |seke elua, kahi i hoowelaia'i ke ahi o ka moekolohe, e hoopalapala maluna o ka ili o Hawaii ke kaokao, e hoonui i na make a hooemi i na hanau, i ka pau ana 0 na kaikamahi-ne-opiopio i weheia'i ko lakou maluhia, ka meaehapaiole ai na wahine Hawaii! E hoololiia'i ka inoa o na Kula Hawaii, i kapaia'i ma ka inoa kupono, ke Kula, ke aniani oka moe-kolohe. Keu maoli ka naaupo o ika mea i kapaia he naauao ! Ua kohoia oia j e hele e imi i ke ola 0 ka Lahui e kau ana ma ka puka 0 ka make, a ke makaukau nei oia e hele i ka Ahaolelo e imi loaa no ke Aupuni, iloko oka poino o keia Lahui! auiwe !!! auwe!!! auwe !!! Ua hoahewaia keia hanauna ika make !!! E imi dala kakou maloko 0 ka rama a me na palapala hula, no [ka hoolako i na papa e loaa ai no na pahu kupapau e kanuia'i 0 ka Lahui. I noonooia'i kekahi ma« Knnawai o hooulu hou ai i ka Lahui, eia kekahi mau kumu manao a makou e kau-leo nei i na kanaka a pau mai Hawaii a Kauai: 1. E noonooia'i ka mea e pau ai ka hoo-kama-kama a me ka manu-wahi ana, i mahuahua hou ai na kanaka ma ka pono o ka mare, no ka mea, ua emi loa na hanau ma ia noho ana mamuii o ka lealea, me ka manao ole e hoohanau-keiki. 2. I Kanawai e papa ana i na hana lima hui 0 na kane me na wahine, oia ka laulima, ke kau-o waa mai ke kuahiwi a kauhale, ka hoopuni i na aina a na pa, ka lawai-a, ka lawe pili, a me na hana a pau i huikauia na sekc elua, no ka mea, o kela mau hana maikai, ua lilo i kumu e poino ai nei apana, e like me ka poino o ka Lahui okoa i ka hui ana 0 na kane me na wahine ma ka hana alanui, i ka \va i hoomaikaiia'i na alanuij Aupuni. O keia mau hana pualu kekahi kumu nui o ke emi ana.

3. I Kanawai e kinai loaia'i Ua hula, ke kula a me ke aniani 0 ka moekolohe; no ka mea, he kumu nui ia o ke emi ana o na hanau. 4. I Kanawai e kinai loa ia'i na akoakoa lehulehu ana o na seke elua, oia ka imi i na mea e ona'i, uala, ki, pineta, a me na mea ano like a pau; no ka mea, 0 kela akoakoa mau ana o na seke elua, he mau laau ia e make ai no ka Lahui.

5. I Kanawai e hoopau loa ia'i i na aha ino hui ; e ahaaina kela ohnna keia ohana, ma kona wahi, e like me na ahaaina a makou i lohe ai ma kekahi Aupuni naauao o Europa; a ina aole i hoopau loa ia na ahaaina hui, i hookahi ai-na wale no ; a maona, e hoi kela mea keia mea ma kona wahi, o lilo kela mau akoakoa ana o na seke elua i mea e make ai ka Lahui. 6. I Kanawai hoomalu maluna o na moku holo kai o Hawaii nei; no ka inea, oia kekahi kumu o ka laha ana o kekahi mai ino loa, mai kekahi mokupuni a i kekahi. E hoopii ia no na hihia maluna o na moku imua o ka Lunakanawai o ka apana i ku ai ka moku. 7. E noonooia'i kekahi Kanawai e hookupaa ana i kanaka ma ko lakou huie a ma ko iakou wahi, me ka hiki ole ke lalau i o ianei no ka makilo a me ke kolohe, mamuli o ka palaualelo, ka makuahine o na hana hewa he nui wale e emi nei ka hanau. 8. 1 Kanawai e malama ai ke Aupuni i na keiki mai ka wa liilii a nui, a mare me ka hiki ole ke launa o na keikikane me na kaikamahine ; e hookaawale loaia'i na kula kaikamahine, ame na kula o na keikikane, e like me ke kumu manaoo S.Limanui ma ka Nupepa Kuokoa, helu 13, me ka hiki ole no hoi i na keiki ke hoi ma kahi o na makua, e hoolohe ai ina olelo ino. Ina i hapaiia kela kuma manao o S. Limanui, a hoololi ai i Kanawai, e ko auanei kona manao, e uiu hou ai na kanaka ma Hawaii nei. 1 ole e malama pela ke Aupuni i na keiki, alaiia e hooholoia'i kekahi mau Kanawai hoomalu keiki, e kaa iki ai ka Lahui me ke ola ole nae, no ka hemahema ona makua ma ka malama keiki, penei paha:

9. E hoopauia na niakua lehulehu e malama ana a hanai keiki, me ka hiki ole i ka makua hanau ke haawi i na keiki na hai e hanai ke ole ma ke Kanawai; a e kapu i kela mea keia mea o lakou ke hookipa, ke hanai i ka ai i kekahi keiki ke ole i kona keiki. 10. I kanawai maluna o namakua, e hoopaa i na keiki ma ko lnkou wahi, me ka hooj kuu ole i ka lalau ma kela hale keia hale, a i ma kela wahi keia wahi e launa hew ai ame | na keiki e ae, o hoopauia'i ka nnni o na kai- | kamahine i ka wa opiopio, ke kumu e hapai j ole ai i ka wa e mare ai. I 11. E noonooia'i kekahi kanawai e pau ai j ka moe huikau o na seke elua ; a oia kekaJ hi kumu nui o ka emi ana o kanaka mi Hai waii nei.

No ka naaupo ona makua ika mala ua keiki, aole no e hooko pono ia kela mau kanawai hoomalu, a mau no hoi ka launahewa o na keikikane me na kaikamahine i ka wa palupalu, ke ole ke Aupuni e malama i na keiki mai ka wa liilii mai ma na kula kaawale loa, e like me ke kumumanao o S. Limanui ma ke " Kuokoa," Helu 13. Aia no ke ola anaa me ka make ana hoi o ka lahui maloko o kela kumumanao, ke ola lee hooko ia, ka make ke hooko ole ia.

12. O ka auwana a me ke kolohe 0 na keiki i pau na makua i ka make, kekahi kumu o ka emi o ka lahui, no ka mea, aohe no he mea mana maluna o kela poe keiki, e hele anai o aianei rte ka malama ole ia, nolaila, e noonoo ia kekahi kanawai hoomalu no kela mau keiki makua ole. O na kumu a niakou e ike nei no ka emi kupanaha ana o kanaka ma Maui Hikina, a oia no hoi na mea a makou e kau leo nei, i noonooia'i kekahi mau kanawai e hoola ai i ka lahui, me ka ho ano e i kona noho ana. Ka Papa Hoonaauao. Ua kahaha loa ko Maui Hikina nei no ka lohe ana nmi ma ke Kuokoa Helu 15, no ke pohapoha ana mai 0 ka hauwalaau, no ka hooliloia o ka Bihopa o Enelani, i Peresidena no ka Papa Hoonaauao. Aole paha pela ko ka M.oi manao, e hookeekee i ka noho kaulike ana, ma ka hoonoho ana ma ke poo o ka Papa Hoonaauao, ke poo o kekahi aoao hoomana, 0 hoowahawahaia oia. Ika manao o ka lehulehu, o ka mea ku i ka wa, a he mea pili ole hoi i o aianēi, oia ivale no ke kanaka kupono i Peresidena no ka Papa Hoonaauao, nolaila, aole o makou manao e hoopili-mea-ai ko kakouMoi aloha Kamehameha R., aole no hoi oia e hooleo i ka manao o na haole Beritania, no ka mea, he hana kue loa keia i ka pono a me ke kauhke o ka noho ann o kona lahuikanaka. ( Pilipo Kamai. Na Komite } S. Kaikaina. ( M. Koloa. Kaupo, Aper. 20, 1864.