Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 23, 4 June 1864 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa.

Ka Nupepa Kuokoa.

HONOLULU, IUNE 4, 1864.

HE oiaio, ke hookokoke mai nei ka la e koho ai na Elele Makaainana, oia
hoi ka Po- akahi alua o Iune, la 13, a ma ia mea, e hi- ki koke mai ana
io kakou nei ka wa a kakou e hoouna aku ai i poe nana e hilo ke kaula, a
nana e kaawe i ko kakau ola iho, ma ka hoouna ana'ku i ka poe naaupo i
Elele no kakou e hui ai me ke Alii, a me na 'Lii ilo- ko o ka Ahaolelo
Kuka Elele e hiki mai ana, a i ole ia, e hoouna kakou i na pahi oi lua
nana e oki aku ke kipuka e hookokoke nei e apo iho i ko kakou ola, ma ka
hoouna ana'ku i ka poe naauao ; ka poe i hoaoia, a i ikeia ko lakou
aloha oiaio i ko Hawaii nei Ohana Alii, kona mau alii, a me kona
Lahuikana- ka, ka poe hoi e makemake ole ana e lilo o Hawaii a
Kamehameha Nui i hoohui ai me kona lima kakauha, i Panalaau no kekahi o
na Aupuni e o ka honua nei, aka, e make- make kupaa ana mamuli o ka mau
o ke Ku- okoa ana o Hawaii nei, a me ka welo emi ole ana o kona hae
hiehie ma na eheu o ka makani. No ka mea hoi, ke nee io mai nei ka
manawa o kakou e kau ai i kuahu, ke ko- ho kakou i ka poe naaupo, a poe
hoopilimea- ai wale hoi i poe Elele no kakou, a no ka mea hoi, o makou
no kekahi wahaolelo o ka lehulehu, nolaila, ua hiki ole ia makou ke
ka-u-a i ka pane leo ana no ia mea nui koi- koi.

O ko kakou noho ana mai ka wa mai i puka ai o ka Olelo Hoolaha Alii e
kauoha mai ana ia kakou e hoouna aku i mau Elele, me he mea la iloko o
ka moeuhane, no ka mea, ua au kakou iloko o ka moana lipolipo o ke
pahaohao ana no na mea e manaoia'na e hana mai i ko kakou mau pono
Kivila, me ko kakou mau pono hoomana. O ke kumu o keia pahaohao kupono
ana o ka lehulehu, a me ke kuihe kanalua ana, he kumu io no, a oia kumu,
oia no ka huna ia o na mea e manaoia ana e hoololi, malalo paha o ke
poi. No ia mea, ke nakele nei, a ke nakulu hi-o-o nei ka manao o ka
lahuikanaka, a o ko la- kou mau pono, ke paa nei no ma ko lakou mau
lima, aka, he maunu nae kai hookauia mai, a ina e ai ka lehulehu, alaila
o ke oki no ia, a o ka hoi hou no ia o Hawaii e noho iloko o ka luameki
ona i kauoia mai ai. "Pe- hea la e ai ai ka lehulehu i ka manu ?" wa- hi
a ka mea ninau. Penei no e ai ai ka le- hulehu i ka maunu, ma ke koho
ana i ka poe naaupo, ka poe e pahee ana na alelo i ke ka- mailio me ka
ike ole i na Kumukanawai a me na Kanawai, aole o Hawaii wale nei, aka, o
ko na aina e.

He oiaio, ua nui ko makou ike ana i ka poe hooakamai e kamailio haanui
ana a hua- hua ka waha, me ke kaena ana, a me ka hii a pai no hoi ia
lakou iho, i makemakeia mai e na kanaka, a ke auwe io nei makou me ke
kaniuhu kuhohonu, o puni auanei kekahi poe mamuli o ka leo pahee o keia
poe e hoo- poloheke nei i ko lakou akamai ole wale.

Ke olelo nei kekahi poe kuhihewa. " aole pono ke koho ia mea ma, he poe
waiwai, he poe haole, a he poe e makemake ana e hao i na pono o kanaka,"
a pela aku. He oiaio, o ke akamai keia o ka poe e enemi ana i ka pono o
ka lehulehu, o kohoia auanei ka poe kupaa mamuli o ka pono o ka lahui, a
mo- kumokuia'ku ka upena e ane hoopau nei pa- ha i ka pono o keia lahui.
I ka poe e manao ana a e olelo ana pela, ke olelo aku nei ma- kou, aole
loa pela, a mai noho oukou a puni i ka alapahi mai a ka poe e manao ana
ma- muli o ka inoa hanohano no lakou iho, a no ia mea ko lakou hooikaika
ana e lilo i mau Elele, me ko lakou ike ole i ke ano o ka la- kou mau
mea e hana aku ai, a me ke kumu hoi o ka hana, me ka manao ole maoli no
i ka pono o ko lakou lahui; a o kekahi poe paha, ua hookonokonoia e komo
i Elele, i lilo ai i poe mea hana e like me ka oo, oia ka mea paahana o
ke kanaka mahiai, a pela hoi ka poe e komo ana i Elele malalo o ka
hoopilimeai, e lilo ana lakou i mea hana no ka poe mea ma- nao nana
lakou i koi mai e hooikaika i mau Elele, a o ka poe i komo ma ia ano, e
like ana lakou me na bipi auamo, a me holoholona no hoi oia ano, ka
hookomoia o ke apo hao ma ko lakou mau ipuka ihu, me ke kauoia i o a
ianei e like me ka makemake o ke kahu, a pela paha e hanaia ai ka poe
hoopilimeaai a me ka poe hupo.

He mea nui ke Kumukanawai, a he mea makamae loa ia iwaena o na Aupuni
kuokoa o ka honua nei. O ke kanaka i ike io i ko- na Kumukanawai, a i
aloha io no hoi i kona lahui, ua ike lakou i ka hiwahiwa a me ka makamae
io oia mea, a ina e hoonaueueia, e hana akahele loa, o hiolo auanei, e
like no me ka halepohaku, ina e kiiia ka pohaku malalo loa e ume liilii
ai, o ka hiolo no ka hope o ku hale a lilo i mea ole. Pela no hoi ke
Kumukanawai, ina e noelo liiliiia, alaila, e hiki mai auanei paha ka wa
e hiolo holo- okoa mai ai, nolaila, i pono ai ke koho ana i ka poe
akamai, a i ike hohonu no hoi i keia mea he Kumukanawai, a me na
Kanawai. Pela no hoi ko kakou Kumukanawai nei, ua pono i keia lahui
hoolookoa ke malama ma- kamae i ko lakou Kumukanawai, i ke kahua i ku ai
o ko lakou mau pono, a ina e lilo ia mea, alaila, o ko kakou like no ia
me he mo- ku la i nele i ke panana a me ka hoeuli ole,

e mo-ku hele ana ma ka moana, me ka hele hoi mamuli o kahi a ke au a me
ka makani e kauo ai ia ia.

O ke Kumukanawai o Hawaii nei, he Ku- mukanawai maikai no, aka, he mau
wahi hemahema iki no nae kahi, a oia hemahema, he hiki no ke hooponopono
ia me ka luhi ole a me ka pilikia ole no hoi. Malia paha o ka nui loa o
ka mana i waiho ia ma ka li- ma o na makaainana, ka hewa nui o ua Ku-
mukanawai nei iloko o ka manao o ka poe e makemake nei e hoohioloia ia
mea? Malia paha o ka lilo ana o ka eke dala o ke Aupu- ni ma ka lima o
na makaainana ka hoolilo a me ka haawi ana, a me ke kau ana i na au-
hau, ke kumu hewa nui o ko kakou Kumu- kanawai e noho nei, iloko o ka
manao o ka poe e makemake nei e kinai ia mea ? No ka mea, i keia wa e
noho nei, ua nui kupo- no no ka mana o na makaainana,— aia no ia lakou
ka hoolilo ana i ke dala o ke Aupuni, aia no hoi ia lakou ke kaula e
nakii ai i ka waha oia mea, aole no e hooliloia ka uwahi keneta hookahi
o ke Aupuni, ke ole na ma- kaainana e ae aku ma o ko lakou mau Luna 'la,
a o lakou kekahi mana nui iloko o na mea a pau i hanaia a i kuka ia paha
no ka pono o ka lehulehu. Ua hiki i kela a me ke- ia kanaka ilihune ke
koho ia i Lunamakaai- nana, a ke koho no hoi i ka balota, ina la- kou he
poe e hookaa ana i ko lakou auhau ; a ma ia Kumukanawai no hoi, ua hiki
i na kanaka o na ano a pau, mai ka poe hanoha- no waiwai nui a hiki i ke
kanaka ilihune o ke kulana haahaa loa ke lilo i mau Luna Makaainana no
kakou;— he wehe no ia i ka ipuka no ka naauao e oili ae ai mai loko ae o
kahi haahaa loa. A ma ia mea, e hiki ai i kela a me keia kanaka ilihune
ke oili ae a kau iluna o ka noho ana hanohano o keia ao, ina ua lako ia
ia ka naauao. Pehea la o Beritania Nui, ka aina hoi e kaena nui ia nei
no ka lokomaikai a me ka lanakila o ka noho ana me ke kaulike ? He hiki
anei i na kanaka ilihune olaila i hele a hohonu ka naauao ke lilo i poe
Luna Ahaolelo, a i ole hoi ia, he hiki anei i na makaainana ilihune
naauao olaila ke koho balota ? Ke olelo nei makou aole, aka, aia wale no
o ka poe i loaa ka puu dala ka poe hiki ke koho. Makema- ke anei oukou e
na kanaka Hawaii ke ha- mau ia ko oukou leo iloko o na Aha kau Ka- nawai
o ko oukou one hanau nei, ke hoololi- ia ke Kumukanawai o ko oukou
Aupuni me ka hoakakaia, aia a loaa he $150 a ke kana- ka, alaila, hiki
ia ia ke koho balota, e like hoi me ka makou i lohe mai ai, pela kekahi
mau pauku hou o ke Kumukanawai e manao ia nei ? Ke olelo nei makou aole
pono iki o ka hana pela.

Eia hou, ua lohe mai makou, ua hele ka kekahi Luna Aupuni koikoi o Maui
e kaa- puni ia mokupuni, me ke ao aku aole ma ke koho i na haole i poe
Elele, no keaha la keia papa ana? No ka maka'u anei o komo ka poe
naauao, ka poe hoi e aloha io ana i ko Hawaii nei Ohana Alii ame na
'Lii, na Makaainana ame kona Kumukanawai ? Aia anei ka poe kupono ke
komo, o ka poe hoo- pilimeaai ame ka poe naaupo, i hiki ai ia la- kou ke
kau-oia ma ka ihu me he mau bipi hoounauna la ? Aia paha ka poe kupono
ea! Iloko o ka manao o keia Luna Aupuni hele nei pela, ina he oiaio kana
hana ana ia mea ? A ina pela io e na Makaainana, alaila, e ao oukou o
hikiia mai e na olelo hoomalimali a ia poe.

Eia hou ; mai manao kuhihewa ka lehule- hu a puni hoi ma ka olelo
alapahi mai, " he mea pono ke hoololi wale i ke Kumukana- wai." He mea
nui loa na pono i loaa i na kanaka Hawaii ma kona Kumukanawai, aia ua
mau pono la iloko o ko kakou lima kahi i paa ai, aole no hoi e hiki ke
laweia'ku, ke ole kakou e haawi maoli aku,— a e like me ka hiki ole o ka
Moa keiki i kikoia mailoko mai o ka huamoa kahi nona mai oia, ke hoi hou
ole aku iloko o ka huamoa ona i hanau mai ai, pela no e hiki ole ai i ko
kakou mau pono ke laweia, ke ole hoi kakou e haawi ma- oli aku, a e
laweia paha ma ka lima ikaika. Eia ko kakou haawi maoli aku, o ko kakou
ko- ho i ka poe naaupo, a me ka poe hoopilimeaai, ka poe hoi i loheia
mai nei, ke hoounaia nei e kekahi poe Kiekie e hele e hoohulihuli i na
kanaka i koho mai ai ia lakou; a o ke koho ana ia poe naaupo, a
hoopilimeaai no hoi, ua like me ka haawi aku i ka pahi, nana e oki mai i
ko kakou kania-i ; a no ia mea, e na makamaka o na makani eha a me na
kai ewalu, a me ka poe hoi o ka apana o Hono- lulu nei, mai noho oukou a
puni i ka hele mai a ka poe olelo maalea io oukou la e hoo- hulihuli mai
ai; mai noho no hoi oukou a koho i ka poe i ike ole i nei mea he Kumu-
kanawai, a i maa ole no hoi i na hana Aha- olelo ; e koho i ka poe e
hiki ana ke kupaa me ka makau ole a me ka wiwo ole, o lakou ka poe
kupono ke kohoia. No ka mea hoi, ina e pololei ole ka oukou hookele ana
i ko oukou moku Aupuni, alaila, aole no e nele ana kona ilihiaia iluna o
ke akoakoa. No- laila, e makaala oukou e na makainana, a e kupaa hoi
mamuli o ka oukou poe i hooholo mua ai,— mai makau, mai kuemi, mai hoi-
hope, aka, e hele imua me ka wiwo ole, e kailiia paha auanei ko oukou
mau pono.

KA AHAHUI EUANELIO O HAWAII.— E ha- lawai ana ka Ahahui Euanelio o
Hawaii ma ka Poakahi, la 20 o keia mahina, ma ka Ha- lepule mu
Kawaiahao.

[No ke Kuokoa.]

E KA LUNA HOOPONOPONO :— I ka pau ana o ka pule hou, hoea hou mai ka
manawa ku- pono e hoike aku ai i na manao i na hoa la- una maloko aku o
kau nupepa, a no ia mea, ua hauoli nui wau no ka hiki ia'u ke hoopau i
na kuhihewa o kekahi mau mea, a ke ku- hikuhi ae i kekahi mau mea e
hoololiia'i ma ke Kumukanawai me ka pomaikai o na Ma- kaainana, a o ko
lakou pomaikai ka mea i imi ia nei. E kuhikuhi mua nae wau i na olelo
hoakaka o ka manao hooholo i paiia ma kau pepa o ka Poaono i hala ae
nei, a i hooholoia'i e ke anaina kanaka ma Kauma- kapili ; a penei ua
olelo hoakaka la: " NO KA MEA HOI, o ka Olelo Hoolaha Alii i hoopukaia
iho nei ma ka Poaono, la 7 o keia malama, e kahea ana " I na Elele o
Ko'u mau Kanaka e hoouna mai ai e kuka pu me A'u no ka hoololi ana i ke
Kumukanawai o Ko'u Aupuni, me ke kuka pu hoi no ka pono o ka lehuleuu, a
no ka noonoo ana i na hemahema o na Lala o ke Aupuni, i mea e hiki ai na
hana o ke Aupuni," he hana pili Kanawai ole e imi ana e hoololi, a i ole
ia, e hoopau i ke Kumukanawai o kakou e ola nei, me ka lawe aku hoi i ko
kakou maluhia, a me na pono ame na mea i aeia mai ia kakou ma o ia mea
la, a he mea hoano hoi ia, a he mea makamae hoi ia kakou, a

NO KA MEA HOI, ua oleloia, a ua manaoioia, o ka hoololi ana i ke
Kumukanawai ma ke ano i hoaiai ikiia mai ma ka Olelo Hoolaha Alii, he
mea no ia e hoomaikai ana i ke ala- nui no ke kukulu ana i kekahi
Hoomana makemake ole ia i mea Aupuni, a e malama ia hoi ke ola ma ka
auhau ana o na kanaka a pau, nolaila : "

Ua nui wale au heluhelu ana i ka Olelo Hoolaha, a ke koi ikaika aku nei
au i o'u mau hoa launa e heluhelu hou iho i ike ai lakou i ke kau wahi
hua hookahi e kuhi iki ae ana, a e hiki ana ke hoopakaawiliia ae a loaa
ka manao e kuhiia nei e keia olelo hoa- kaka i ka Olelo Hoolaha. Ua hai
aku wau ma ka'u palapala mua, ua like ka manao ma ia Olelo Hoolaha me na
hua olelo, aole i oi ae. He mea ua maopopo lea, aole i komo iki ka manao
iloko o na Kuhina o ka Moi, e lilo ana ko lakou mau poohiwi i paepae no
kekahi haipule. E hiki anei i kekahi mea ke hoike mai i ke kumu e lilo
ai ka Olelo Hoolaha, e kahea mai ana i na kanaka e ha- lawai iloko o ka
Ahakuka, i mea hoi e kaili ia'i " na pono a me na pomaikai hemolele a
aloha ia o lakou," a i ke kumu e lilo ai ka hoo- loliia ana o ke
Kumukanawai e ka Ahakuka e na Elele o na Makaainana, a me na'lii, i ala
e hiki aku ai ke kukuluia ae kekahi hai- pule makemake oleia a pilipu me
ke aupuni. Ma ko'u manao, ua paa ke aupuni i na hana ponoi ona, me ka
lalau ole aku i na kumu hoopaapaa no na hoomana, e pau- lele nuiia nei e
na mea akamai a makaukau o na Hoomana Keristiano.

O ka " pono " a me ke " kue ole i ke Ka- nawai," o keia hoololi ana i ke
Kumukana- wai, a me ke kaili oleia o ka pono o na ka- naka malalo o ke
Kumukanawai, ua maopo- po lea i na mea a pau. A ina aole i mao- popo, ke
koi aku nei wau ia lakou, e kali iki iho ko lakou manao, a hiki iho ka
noonoo ana no na rula nui e pili ana i na aupuni noho lanakila o na
Makaainana, a ke helu- helu a noonoo iho i ka moolelo pokole loa o keia
aupuni, a me kona Kumukanawai i keia wa. A ua manao ia, aole e manao ana
kekahi mea ua kue ka Lunakanawai Kiekie Aliena me kona mau hoa, no ka
mea, ua hoapono loa maoliia i ka maikai, a me ke ku i ke Kanawai o na
mea i hoikeia aku nei imua o na Makaainana.

Aole he hewa o ke kamailio ana no keia mau mea, a o ka huhu no ka ninau
ia aku o ka manao, he mea ano kohu ole maoli ia i na mea a pau.

Ina e pane mai kekahi mea, " he maikai no hoi ko kakou noho ana, a heaha
hoi ka mea e hoololi ai," a hiki no ke pane ia mai penei, me ke kohu ole
nae, a i ke Kumuka- nawai o kakou i keia wa o ka M. H. 1862, a he hiki
no ke paneia mai penei; a i na mea a pau e imi ana e hoopomaikai ae i ko
lakou noho ana, a e kuka ana no ia mea.

I ko'u kamailio ana me kekahi mea, pane mai la oia ia'u, " Ke maikai nei
no hoi ke Kumukanawai." Pane aku au, " Ua helu- helu no oe i ke
Kumukanawai," pane koke mai la ia, " Aole," Ka ! olelo hoi kekahi poe, "
e hooleia mai ana ka hoololi me ka hoino, o na hua ino ka ia kanaka."
Pane hou aku au, " Ua heluhelu iki no oe i na mea e manao ia ana e
hoololi, a ua ninau aku oe i ka mea e i ko lakou ano," " aole," wahi a
ua kanaka nei.

Nolaila, ke hai aku nei wau, ua like ke kumu ole o na olelo a na mea a
pau e like me keia, me ka olelo ae o lakou, e huiia ana ka Hoomana me ke
aupuni, a e manao ana na Kuhina o ka Moi e hookaumaha ia lakou iho no na
Haipule ma keia Aupuni, a e hoo- pilikia i ka waihona i na auhau kokua i
ke- kahi Haipule.

He pomaikai ke kanaka hookahi i lawela- we iki i na hana o ke Aupuni
iloko o na makahiki he umi i hala ae nei, e hai mai ana, aole he
pomaikai no ka hoololi ana o ke Kumukanawai.

Ina he oiaio neia, o ka hana pono i ke Aupuni, e kali ole, a kaumaha loa
mai na pilikia, a loaa mai ka hoohalahala i na Ma- kaainana, aka, e
hoomakaia no e hoike aku i ka makemake e hui ma ka hoololi ana, luhi
ole, maikai a kupono loa.

No ia mea, ua kukalaia keia Ahakuka, malaila e lohe ai na kanaka a pau,
ma na

mea a pau a lakou e hoike mai ai me ka pi- likia ole ma ka manao ana i
na hana e ae o ke Aupuni.

Ina ua oluolu ka Moi e hana penei, He- aha la ke kumu o na Makaainana e
hoohala- hala ai i keia lokomaikai. O kekahi o na hewa nui o keia
Kumukanawai ka paulele nui mamuli o na mea oia manawa, me ka nana ole
aku imua, a me ka hoomakaukau ole no na mea e hoea honua ae ana.

Ma kekahi mau mea, ua lawe ia ae ka mana kupono o ka Ahaolelo e
hooponopono i ke Aupuni. A ma kekahi mau wahi he lehulehu no ka nui loa
a pili pono ole o na huaolelo, ua maopopo ole a kue ka manao. Aole
makemake o ka Moi e hai mai i na Makaainana i ka lakou Kumukanawai e la-
we ai ; a ina hoololi ana a lakou e ae ai, aka, o kona makemake e
halawai pu me ka pili- kia ole a me ka oluolu me kona mau Maka- ainana,
a he mana no ko lakou e hoole mai i na hoololi ana, a e maopopo ole ana
ka po- maikai ana o ke Aupuni.

Nolaila, ua kukalaia keia Ahakuka, i hiki ke ae lakou e hoololi, ke
kukala i ka Aha- olelo maloko o ka manawa i haiia ma ke Kanawai i keia
wa, oia hoi mamua ae o ka la 23 o Augate.

E hiki paha ke ninau ia, ina e hui like na Makaainana me na 'Lii a me ka
Moi e hoo- loli i ke Kumukanawai me ka hoaponoia e na haole a pau e noho
nei iwaena o kakou, me ke kue ole i na kuikahi me na aina e, nawai e
hoahewa ? E huli aku kakou ma ka Pauku 25 o ke Kumukanawai, aole wau e
hoike aku i na huaolelo malaila, aka, ke noi aku nei wau i na mea
heluhelu i kau nupepa, e huli aku no ma ka mea kuhikuhiia malu- na ae. E
ikea iho auanei na olelo a pau malaila, no ka Moi keiki ole e like me ka
noho ana o Kamehameha III ia manawa, me ka manao ole i ka hoomau loa aku
i ke ano kahiko o ke Aupuni a me na pono o ka Moo- alii aimoku.

Ina e waiho penei, a ma ke ano ponoi o na huaolelo me ka nana ole aku i
ka moolelo o na mea mamua aku a mahope mai, maopo- po ole ka mea nona ke
Aupuni, a lilo wale no mamuli o ka manao makemake o ka Moi oia wa, a
poino ke Aupuni i na mea maalea e hoowalewale ana i ka Moi ma ka
hoopili- meaai a me na mea e ae i hoahewa loa ia, a i na pilikia nui, no
ka maopopo ole o ka mea nona ke Aupuni.

No keia mea ka waihoia ana'ku o na hoo- loli o ke Kumukanawai imua o ka
Ahaolelo, M. H. 1858, aka, aole i hooholoia imua o ka Ahaolelo, e like
me ke Kumukanawai, a hiki i ka M. H. 1860, a ma ia makahiki, ua
hooholoia e ke elua hapakolu o ka hale.

Aka, no ka hoolaha oleia ana iloko o na mahina ekolu mamua ae o ka
balotaia ana o na Lunamakaainana, o ka Ahaolelo o ka M. H. 1862,
makehewa ai ka hooholo ana o ka Ahaolelo mua, nolaila, waiho houia imua
o ka Ahaolelo o ka M. H. 1862, a e waiho ia aku ana imua o ka Ahaolelo o
keia ma- kahiki ; a ina e hoaponoia e ka elua hapako- lu o na
Lunamakaainana, lilo oia kekahi a apana o ke Kumukanawai ; aka, ina e
loaa ole ua elua hapakolu la, lilo i mea ole na hana mua.

Ua make iho nei o Kamehameha IV., a me kana keiki, a ua komo ka manao
iloko o ka poe noonoo ua hewa no ua mau hoololi la. Ua manaoia e hoakaka
i ka mea nona ke Aupuni ; aka, ina e make ka Moi i neia wa, a me
Victoria Kamamalu, me ka hooilina ole, ua hiki ke oleloia i Moi koho
mamuli o ke Kumukanawai.

A ua maopopo ma na moolelo o na aina a pau, o ke Aupuni kohoia o ka Moi,
ke keu o ke Aupuni ino loa ma ka honua nei, a i ole, na ka Moi no e koho
i kona hooilina me ka poino nui i hoike mua ia ae nei.

Nolaila, i mea e pale aku ai i kela mea poino a mamao loa ole no hoi,
oia hoi ka nalowale loa ana o keia Moo Alii Aimoku, ua manaoia e
hoololiia no hoi na hoololi, i mea e lilo ai o ka Moi hou aku ma ka hoo-
noho a ka Moi mua, a me ke koho a na ma- kaainana paha, ka mea mua o ke
Moo Alii Aimoku hou, o ke ano o ka hooili ana o ke Aupuni, e like me
keia Moo Alii.

Aka, ua ike na mea a pau, aohe o'u olelo aku ua maopopo, e lilo ana keia
Aupuni i Aupuni Moi koho, ina e hiki mai neia mea, aka, he wahi kumu
kekahi no ka olelo ana'e pela, e loaa no hoi ke kaumaha o ka manao a me
ke kanalua no ia mea. Ua manaoia he mea pono ole ma ke Kumukanawai, ke
Kuhina Nui, me ka nele loa o kauwahi ku- mu iki o kona hoomau ia. E huli
aku ka- kou ia, a e nana'e kakou i ka poino o na po- no a me na pomaikai
hemolele, a aloha ia o na makaainana, a i ka auhauia o na maka- ainana a
pau, no ka Hoomana, ke hoopauia ia mea.

E ninau aku au ia oe e ka Luna Hoopo- nopono, he mea pono anei, ke hoole
loa ia aku ka hana naaupo e like me neia, ka hoo- paa i ke kuhihewa mai
i ka manao e hana pela? He mea ku anei i ka pono i kekahi mea ma kona
ano kakau no na nupepa, me ke kakau ole i kona inoa malalo ? Ina e ma-
kemake ana kekahi e hoopuka hou mai i ka mea i hoole loa ia, aole anei o
ka mea pono ia ia ke kau iho i kona inoa ponoi malalo, i maopopo i na
mea a pau ke ano koikoi o ka- na mau olelo.

Aka, ua kapaia ka apana o ke Kumukana- wai no ke Kuhina Nui, ua like me
ka mea

ole. E olelo mai ana kekahi poe, aole pilikia no ia mea, no ka mea, ua
lilo i mea ole, a nolaila e waiho ia no e like me mamua ; aka hoi, aohe
i loaa ka pomaikai mamua, a aohe no hoi wahi pomaikai iki ma neia hope
aku. Aka, e ikeia auanei he mea ku ole loa i ka pono ka waiho i kekahi
mea pomaikai ole a loaa mai ka pilikia no ia mea; no ka mea, ua maopopo
i na mea ike i na moolelo, a ma- kaala i na mea a lakou e ike ai, ka
loaa ana mai o na mea nui loa mai na kumu liilii. Ma ka Pauku 45, e hiki
i ke Kuhina Nui, ke hoolilo i ka mea a ka Moi e hana'i i mea ole, a
nolaila, elua mea nana e hoole i ka mea i hooholoia e ka Ahaolelo. E
hiki ke hooholoia kekahi kanawai e na Lunamaka- ainana a me na 'Lii, me
ka pane no o ke Kuhina Nui ma kona wahi ma ka Hale o na 'Lii, a me ka
balota no, ma ka aoao emi o na balota, a ke aeia ua kanawai la e ka Moi,
alaila, holoiia e ke Kuhina Nui, o ke ano iho la no ia o ka hooko ana o
keia mea e na mea a pau.

He keakea nui maoli keia i ka manao ku- pono o ka Ahaolelo, me ke kue
loa i na ku- mu nui o ka lanakila o na mea a pau malalo o ke
Kumukanawai.

Iloko o na makahiki he umikumamalua o ka mau ana o keia Kumukanawai,
aole i loaa iki ia'u kekahi mea e hoapono ana i keia mea. Aole e pilikia
ana na pono o na Ma- kaainana, ke hoopauia ; aka, e hoonuiia ko lakou
mau pono.

Ina pela ka manao o ka Aha Kuka o na Elele, e hiki paha ke mea ia'ku
lakou e ha- na iho i pauku hou no ka Moi, e haule ana malalo o na
makahiki o ka kanaka makua, a kona makua i make, i hoonoho ole iho ai i
Makua Hanai, a Hope, nana e malama i ke Aupuni, a na ka Ahaolelo e koho
ae kona Makua Hanai a Hope paha, a i ole kona mau Hope malama i ke
Aupuni.

He mea paha na Kiaaina e hiki ole ana ke haaleleia. Ua kue nae na manao
ma keia mea ; aka, he mea hiki ole loa na Luna Ma- kai o na Mokupuni ke
haalele ia. Aka, aole i kauia lakou ma ke Kumukanawai. He mea ua maopopo
aole e pilikia na pono o na Makaainana, e pono ole ai ke kau ole ia na
Kiaaina ma ke Kumkanawai.

Aole anei e pono e waiho aku ia mea imua o ka Ahaolelo, no ke kau ia ana
o na Kiaai- na ma ke Kumukanawai, hiki ole ke haalele ia lakou, ina no e
makemake ole ana ka Ahaolelo. Ina e hoopauia ia pauku ma ke Kumukanawai,
hiki no i ka Ahaolelo ke hoo- mau i na Kiaaina, e like me ka mau o ka
pomaikai o ke Aupuni ia lakou, a i ka wa e maopopo ai aohe pomaikai no
lakou, e hoo- pauia no lakou.

Pela no hoi na Lunakanawai Kaapuni, no lakou ka Pauku 85. Ka loihi o ka
noho ana o na Lunakanawai Apana, (Pauku 91,) ka hoonoho ana a me ka
hoopau ana, a me ka pono no o ia mau Lunakanawai, e pono e waihoia i ka
Ahaolelo.

E pono e hoololiia ka Pauku 98, no ka mea, ua hiki ole i kekahi mea ke
noho ma kekahi oihana honohano, a ma ka Ahaolelo, aka hoi, ua holoi ia
kona hewa e ka Moi, no ke kumu kupono, ina ua hoopaiia ia no na Karaima
i hai ia. Nolaila mamuli o ke ka- nawai, aka hoi, ua hoopaiia kekahi mea
no ke kuhihewa a me ka hoike wahahee, a ua hoike pololei loa mai oia i
kona pono mahope, a ua holoi pau ia kona hewa, aole no e loaa ia ia kona
mau pono kahiko. I ko'u manao e pono i ekolu degere o ka holoi i ka
hewa, o ka mea mua, no ka hoopai wale no, e like me na mau Pake i
hookuuia'i mamua iki aku nei, o kekahi o laua no ka mai ; o ka lua o ke
degere, e hoihoi ana i na pono kivila a pau, me ka hiki ke ku i hoike, a
ke balota ; o ke kolu o ke degere, ka holo okoa loa, oia no ka maikai o
ka noho ana ma ia hope mai, no ka hoopai hewa ia, a me kekahi kumu
kupono e ae.

He mea pono maoli no keia ke waihoia'ku i na mea hooko i ku manao o ka
Moi, no ka mea, mai ka Ahakukamalu mai ka holoi i na hewa, (e nana i ka
Pauku 28.)

Pono ole ia'u ke hopiha loa aku i ka pepa i keia pule, ina paha e loihi
loa aku ka'u mau olelo, aole paha e heluhelu ia. Ina oe e oluolu mai, e
hoike hou aku no wau i ko'u manao i keia pule aku.

Nau me ka oiaio loa,

C. C. HARRIS, (HALAKI.) Ua hiki ole ia makou ke waiho aku i ka palapala
maluna'e nei imua o ka lehulehu, me ka waiho pu ole aku i na leo hoo-
makaala i ka lehulehu, i maopopo ai ia lakou ke kumu pono ke kue ana'ku
ia mea. Ua ike lea ia ka manao i kakau ia'i ia manao e like me ke ano o
na Loio maalea e like me ia ke ano, ka hiki ke hopouliuli'ku, oiai ma-
muli o na huaolelo lehulehu wale, me ka hu- na no hoi i na mea nui, ke
ku ua mau mea oiaio la i ke kue aku iaia. E makemake ana paha oia e
hoohiahiamoe ia oukou me na huaolelo pahee, i ala'e ai oukou i kekahi
ka- kahiaka, a ike iho, o ko " oukou lakakila, ua hele mai o oukou aku a
mau loa." "E malama hoi ia oukou no ka poe hoopunipuni ke hele mai io
oukou nei me ka aahu hulu hipa; aka, maloko, he poe ilio-hae lakou."

NO KA HOOMANA A ME KE AUPUNI.

" O ka mua," he olelo ka makou e kama- ilio aku ai no na mea e pili ana
i ka hooma- na-Aupuni. Aole no makou e manao ana e hoomaka ana na Kuhina
e kukulu i hoo- mana Aupuni iloko o keia makahiki, a o ka

makahiki paha e hiki mai ana. No ke aha ? no ka mea, " aole e hiki " ana
ia lakou ka hana pela. Aka, i ko C. C. Harris (Haleke,) olelo ana mai
nei, " aole i komo iki ka manao iloko o na Kuhina o Ka Moi, e lilo ana o
ka lakou mau poohiwi i na paepae o kekahi hai- pule," aole no o makou
manao io ia mea.

Ua lohe no makou i ka manao io o keka- hi Kuhina kahiko, i kona manao,
ua oi ka pono ke kukuluia a ke hoohuiia ka hoomana me ke Aupuni, a me he
mea la " i nui ka hoomaikai ana i ke ala nui," no ia mea ke ku- mu o
kona waiho ana mai i kekahi bila Ka- nawai imua o ka Ahaolelo, e hookaa
wale ana i kela apana keia apana me kona halepule iho, ma ke ano
Parishes, me ka waiho hoi i na waiwai a pau o na aoao hoomana malalo o
ko lakou mana. Ua hoomoeia ua bila Kanawai la ma ka papa e ka
Haleahaolelo o na'Lii. He-aha la ke kumu e hoonahili loa ia nei ka haawi
ana i na palapala hooko- hu o na halepule e hanaia mai nei, i loaa'i hoi
ko lakou mau palapala kuleana no ua mau hale nei o lakou ? I ko makou
manao ua hele mai no o Bihopa Staley ia nei, me ka manao no e kukulu i
hoomana Aupuni. I kona hiki ana mai ua olelo oia, o ka inoa kupono no
kona hoomana, oia no " Ka Hoo- mana Hawaii, " e like me ka oleloia " ka
Hoomana Enelani." Aole anei lakou i ka- ena iho nei, i na malama i
kaahope ae, e hoolaa ia ana Ka Moi ma ia aoao, a e lilo ana oia ke poo o
ia hoomana ?

Ke ninau aku nei makou ia C. C. Harris (Haleke,) aole anei i ka wa i
hookumuia'i o keia Kumukanawai hou i ka Aha Kuhina i hanaia kekahi mau
olelo e pili ana i ka " wehe ana i ka ipuka " no kekahi hoomana aupuni,
a o " ka Lunakanawai Kiekie Allen, " ka mea nana i holoi hou i ua mau
olelo la. " A ke makemake nei no hoi makou e ninau aku, aole anei o ke "
Komisina Beritania, " kekahi i kokua ma ka hana ana i keia Kumu- kanawai
hou ?

Ke kaena e mai nei no na nupepa o Beri- tania me ka i iho, eia kakou
malalo o ko " lakou kiai ana " ma ke ano mana. Ua hoo- lohe no makou i
ka makemake ana o kekahi o na makamaka o ua poe nei, e waiho aku i bila
Kanawai iloko o keia kau Ahaolelo e hi- ki mai ana, e haawi ana i dala
maloko ae o ka waihona o ke Aupuni, ia Bihopa Staley. No ia mea, ke
olelo nei makou, " he kumu ia no" kona makau, ame ka manao ana'e o keia
hoohioloia o ke Kumukanawai, " he mea no e hoomaemae ana i ke alanui no
kekahi hoo- mana i makemake ole ia." Aole no paha lakou makaukau e hana
ia mea i " keia manawa, " aka, ina e holopono ke ano o ka lakou mau mea
i manao ai, ina e hiki ana ia lakou ke lawe aku i ka mana o na
makaainana ma ke koho balota ana no ka nele i ka waiwai ole, alaila,
heaha la auanei ka lakou e hana mai ai, ke kahea hou ia'ku ua Aha kuka
Elele.

KE ANO PONO E HOOLOLI AI I KE KUMUKANAWAI.

ELUA. Ke olelo nei o C. C. Harris ( Ha- leke,) " Aole hewa o ke kamailio
no neia mau mea," aka, ke hookamolamola wale mai nei no oia ma ka mea "
ano nui maoli," oia hoi, he mana no anei ko ka Ahaolelo Elele e hoole i
keia Kumukanawai ? Aole no na mea nana e kue aku ko lakou " kuka ana ame
ke " kamailio ana," e like me ka nui o ko lakou makemake, aka, ke olelo
nei makou " hookahi wale no " wahi e hiki ai ke kau ka- nawai, a e
"hoololi"' ponoia'i no hoi, a aia no na wahi ma ka pauku 105 o ke
Kumukanawai, ka mea no hoi i paiia iloko o ka makou pepa nei o ka la 21
o Mei. Heaha la ka mana o na Elele e hoopau ai i ka pauku 105 o ke
Kumukanawai ? Heaha la ko lakou mana e haawi aku, a e kumukaia aku paha
i ko ka- kou mau pono makamae, na pono o ka kakou mau keiki, ame ka
kakou mau moopuna nei, ka mamo mahope aku o lakou ? Aole loa kakou i
haawi aku ia mana ia lakou ma ke koho ana i na Elele e hele ai e halawai
iloko o ka Aha kuka Elele e hiki mai ana, a ke " manao nei " o C. C.
Harris ( Haleke, ) ame na Kuhina o ka Moi e hana na Elele ia mea. Nani
ke kupanaha ! O na kanawai liilii loa, e hoalike paha kakou i ke kanawai
o ka auhau alanui, aole e hiki ke hoololi wikiwiki ia. O ua mau kanawai
liilii la, aia a hoo- loliia e na Hale Ahaolelo a elua, me ke ka- kau
inoa ia e ka Moi, alaila, hiki ke hoopau ia. Aka, ma keia mea, ke olelo
nei lakou o ke Kumukanawai ke kahua paa i kukuluia o ke Aupuni, he hiki
ka ke hoololiia me ka hoopii ole ia e kekahi " mea mana ?" He lapu- wale
loa ka manao ana iho pela. E noonoo pu iho kakou i ka hikiwawe launa ole
o ka wa i koho ai ina Elele, ua ane lawa ole i ka mana- wa e wae pono ae
ai i ka poe kupono. Aole no hoi na Kuhina i pai ae i na pauku hoololi e
manaoia nei e waiho mai imua o na Elele, oiai hoi, ua koi pinepine ia'ku
lakou e imua mai ia mea. Pehea la auanei ka e hiki ai i na Elele ke
hoike pono aku i na manao o na Makaainana no ua mau hoololi nei. He pono
anei i keia Ahaolelo Elele e na Maka- ainana ke haawi mauna wale aku i
na pono makamae i haawiia mai ia kakou e Kauike- aouli maikai ? Aole loa
! aole loa !!

He ihikapukapu ke Kumukanawai. He " Berita paa " ia iwaena o ka Moi,
na'Lii, ame na Makaainana. Mailaila mai ko ka- kou mau pono a pau. Oia
ka palekaua ika- ika o ko ka Moi Leialii. Ina e hiki ana i keia
Kumukanawai ke kiola wale ia, alaila, e hiki ana no i ua Kumukanawai hou
aku ke kiola wale ia, a pela mau aku, alaila, he