Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 40, 1 October 1864 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

KA

NUPEPA KUOKOA:

Ke Kilohana Pookela no ka Lahui Hawaii.

BUKE III.  HELU 40.     HONOLULU, OKATOBA 1, 1864.     NA HELU A PAU 149.

“KA NUPEPA KUOKOA.”

HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU

I keia Poaono keia Poaono.

$2.00 no ka makahiki,

ME KA HOOKAA MUA MAI.

 NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.

KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.

O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.

H. M. WINI. (Luna Pai.)

KA "NUPEPA KUOKOA."

Is published in Honolulu

EVERY SATURDAY,

$2 00 per annum...........in advance.

Advertisements not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice for $1.50; and $2.00 for one month ; all advertisements must be paid for in advance.

Kanikaus will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.

Payments for Advertisements, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

All subscriptions must be prepaid.  No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for.  This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.

H  M. WHITNEY

Publisher.

@ Volume I and II of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.

@ Persons having complete sets of the above, can have them exchanged for bound volumes, by paying $2.00 each.

No ke Kumukanawai Hou.

     E ka Nupepa Kuokoa e ; Aloha oe : – E oluolu hoi oe a me kou Lunahooponopono, e hookomo iho i keia wahi ukana a kou hoa lawehana, ma kahi kaawale o kou kino holookoa, e ike mai ai na makamaka o kaua e noho ana mai Hawaii, a Kauai, e noho ana iloko o ke kuhihewa.

     Ma ka la 20 o Augate i hala iho nei, ua apono ia ke Kumukanawai hou, a ua lilo oia i Kumukanawai no ke Aupuni Hawaii.  A ma keia Kumukanawai hou ko’u kamailio ana.

     Ua oleloia hoi ma na nupepa i hala iho nei, ua pono ole ka, ka hoololi ana o ke Kumukanawai o ka A. D. 1852, no ka mea, oia Kumukanawai, he oi aku kona maikai mamua o keia, a ke hoino nei kekahi poe i ke Kumukanawai hou.

     I ko’u manao, ua oi ka maikai o ke Kumukanawai hou, mai ka mua a ka hope, mamua o ke Kumukanawi o ka A. D. 1852, a akahi no a loaa ke Kumukawai i kupono i ke kanaka Hawaii.

     Ua olelo mai nei hoi o D. Hoaiku, no Manaka, Kau, Hawaii, aole ka e pono ke koho hou i mau Lunamakaainana hou, a ua pono iho la no na Lunamakaainana mua i kohoia i ka Moneda mua o Ianuaari, a o lakou no  ke hele mai e halawai me ka Moi, iloko o ka Ahuolelo, ma ka la 15 o Okatoba, e hiki mai ana.

     Ma keia mea, me he mea la ua lalau o D. Hoaiku, a ua hoowahawaha  paha oia i ke Akua Mana Loa ma ka lani, ka mea nana i hana ia  Kamehameha V., a nana no hoi i hoonoho ia ia i Alii no kona Aupuni, a no kona lahuikanaka hoi, i mea e loau’i ka hoomaikaiia i ke kanaka Hawaii, no ka mea, ina pela, ua oi palua aku kou hoowahawaha i ko kakou Moi aloha, a i kona mau Kuhina, a no ka mea  hoi, ke olelo mai nei o Paulo,  "O ka mea e hoole i ka ke’Lii,  oia ka hoole ana i ka ke Akua kauoha, a o ka poe hoole, o lakou ke hoohewa ia.

     A pehea oe e D. Hoaiku, e olelo nei, ua pono ole ke Kumukauawai hou ?  Ina e makemake ka Moi e hana hou i ke Kumukanawai no kona Aupuni, a e hooponopono hoi i na hana o kona Aupuni me ka pololei, ma ke ano naauao, he pono anei ia kakou ke hoino koke aku ?  Aole, aole loa no.  Eia wale no ko kakou pono, e akahele ma ka olelo ana,  a e lohi hoi ma ka hana ana,  oia no ke ano o na hana kupono iwaena o ka poe maikai.

Owau no me ka mahalo,

W. E. Nawai.

   Pihanakalani, Waialua, Sept. 19, 1864.

[No ke Kuokua.]

     Aole paha e liuliu, a hiki mai ka manawa e kakauia’na na Moolelo o kela a me keia Kihapai Misionari ma Polunesia, iloko o ka buke okoa,  a  e  kapaia  "Ka Mooolelo Karistiano o Polunesia," a i ole ia, o "Ka Mooolelo Misionari o ka Pakifika."  Ke hoomakaukau ia nei na apana liilii o ia Mooolelo nui na Ladana, Bosetona, Laiona, (Farani,) Honolulu, a me na wahi e ae, kahi i hookumuia na oihana Misionari ; aole nae i lawa loa i keia manawa, e hoopuka’i i "Ka Mooolelo Karistiano o Polunesia."  Aole no hoi e hiki i ka mea hookahi ke huli a loaa i na Mooolelo liilii, no ka mea, aia no ia iloko o na keena o kela a me keia aoao pule kahi e malama ia nei, a e kakau ia nei i na hana a pau o na Ahahui Hoole Pope, a me na Katolika.  O ka poe Moremona kekahi, ua hana lakou ma kekahi mau wahi o Polunesia.  Eia hoi kekahi kumu i lawa ole ai e kakau ia ka Mooolelo okou, no ka mea, ke koe nei ka hana, aole i pau.  Aole no i pau na Mokupuni o Polunesia i ka hookipaia e na Misionari o ke kea.  Nui na kanaka e noho la ma na Mokupuni o Maikonesia, Papua, a me na Mokupuni e kokoke ana, i ike ole ko lakou mau maka i ka Misionari, a ua lohe ole hoi ko lakou mau pepeiao i ka inoa o Iesu.  No keia mau kumu i haiia maluna, ua hoomaopopoia, aole no i lawa pono e kakauia’i ua Mooolelo okoa la i keia manawa ; aka nae, e kokoke ana.  Ma ka makemake o ka poe i manaoio i ke ola o na lahui ma o ke Kalahala i make ma ke kea, e oi loa ana ka makemake ia o keia Mooolelo mamua ai o na olelo nani a me na Mooolelo Hoolealea i kakauia.  E heluhelu ana lakou me ka olioli o ka naau, no ka lanakila o ka Euanelio ma Tahiti, Samoa, Tonga, Hawaii, a me na pae aina e ae he nui wale.  E nana kakou i ke Anahonua o ka Pakifika.  Hookahi no hanauna kanaka i hala i ka make, mai ka wa i noho Ahi ai ka Haku o ka Pouli ma ia mau aina, aole mea nana i keakea ia ia.  Ia manawa, aole i nele kekahi kulanakauhale i ka Heiau a me ke akua kii ; ua ikeia ia mau mea ma na kahakai, na mauna a me na kahawai, a puni na Mokupuni o Polunesia.  O ka hoomana kii, ke kaua, pepehi, hookaumaha, ua laha ia mau mea iwaena o na kanaka.  Ua maikai loa nae a ua nani no hoi i ka nana’ku i ua mau aina la o Polunesia, me he mau daimana la e waiho olinolino ana mawaena o ka moana malie o ka Pakifika, a ua makemake loa ia e na malihini e hooholo moku ana ; aka nae, ua pouli ka naau o na kanaka, a ua ino ka lakou mau hana.  Owai la ka mea i ike maopopo i ka pouli loa a me ka ino weliweli o ka naau o ke kanaka hewa–O ke kanaka o Polunesia a o ko na aina e ae hoi kekahi ?  O Iehova wale no ka i ike maopopo ia mea kupono, o ka naau hewa o ke kanaka, aka, ua kikeke o Iesu ma ke pani puka o na naau o ia ano ma Polunesia, ua kena ia e komo, ua komo ae, ua paina pu.  O ka paio ana, ka olioli ana, a me ka eha ana o na naau i hanau hou ia iloko o ka Haku, oia anei ke kakauia’na maloko o "Ka Mooolelo Karistiano o Polunesia ?"  Aole paha e hiki.  Ua waiho ia mau mea na ka peni o ka anela nana e malama nei i ka Buke Hoomanao o Iehova.

     Ua hoomaka ia nae e kakau i na Mooolelo o Polunesia, a ua waiho pomaikai ia kakou ma kahi kokoke, e kiai pono i na mea e hana ia’na maloko o ia kihapai.

O na Makahiki he Kanaha i kaa hope ae nei iloko o ka Pakifika.

     Oia no ka haawina Haiolelo i hookaawale ia no’u i kekahi makahiki mamua aku nei, a no ka’u hoopuka ole ae i ka Haiolelo, nolaila, ua hoomau ka Ahahui i kela haawina ia’u, a hiki wale i keia makahiki.  Aole nae au i palaka ma ka noonoo ana ia kumu manao, aka, no kona ano nui a hohonu hoi, ua ane pono ole i ko’u manao, ka’u hoonohonoho ana.  Eia mai ka wehewehe ana o ka haawina "Na makahiki he kanaha i kaa hope ae nei iloko o ka Pakifika," a ua hoonohonoho ia e a’u mai na ohana Misionari mua i hookumu ia ma ka moana Pakifika, oia hoi ma kela pae aina i kapaia o ka "Society Islands," (Tahiti.)

Ka Ahahui Misionari o Ladana, ma Tahiti.

     Ua kokoke pau ke Keneturia 18, a holo mai na Misionari no Enelani mai, a noho ma Tahiti.  Oia no na Misionari mua i hoounaia’ko e ua Ahahui la i mahalo nui ia, nana no hoi i hoomau i kela hana maikai o ke kokua i na Misionari, iloko, o na makahiki he kanahiku, a hiki wale i keia manawa e noho nei.  Ua hoomakaia keia Ahahui ma ka malama o Sepatemaba, M. H. 1795, a hala ka makahiki hookahi, holo aku ka moku Misionari o Duff, mai Ladana aku a hiki i Tahiti, me na Misionari maluna.  Iloko o ia makahiki hookahi, ua waeia na Misionari i manaoia e hoouna aku, ua kuaiia a loaa ka moku, a ua hoolakoia i na mea kupono.  He mea nanea ke makaikai i na hana o ia poe hoa Misionari o ka wa kahiko.  Ma kekahi mau mea, ua kuhihewa iki paha lakou no ke ano o na kanaka kupono e hoouna'ku ai i poe kumu iwaena o ka lahui hihio a ane hupo hoi e like me na kanaka o Tahiti ia manawa.  Eia ke ano o ka poe Misionari maluna o Duff, a me ka lakou mau oihana i aoia : Eha Kahunapule maoli ; elima kamana ; hookahi malama Hale Kuai ; hookahi Amara ku-i hao ; hookahi Kela humuhumu lole ; elua Kumeka kamaa ; hookahi kauwa no ke Keonimana, (mahope lilo oia he hana piula ; )  hookahi mahi meakanu ; hookahi Kauka lapaau ; hookahi hana keleawe ; hookahi Kupa pahu ; hookahi Lole bipi ; hookahi Ulana pulupulu ; hookahi Ulana lole ; hookahi hana papale ; elua pai oioihepa ; hookahi malama Hale Kuai Lole ; hookahi hana Pahu Ume.  Eia ka poe i holo pu me ka lakou mau wahine–elua Kahunapule ; ka mea ulana lole ; hookahi kamana ; ka mea lole bipi ; a me ka mea hana keleawe.  Ekolu mau keiki liilii iwaena o lakou.  O ka huina a pau loa o na Misionari, he 39.  O ka mea opiopio loa o lakou, he 16 ona mau mahina, a o ka mea kahiko o lakou, he 64 ona makahiki, oia hoi ka wahine a kekahi o na Kahunapule ; he 28 wale no nae makahiki o ke kane, a he 36 makahiki o ka wahine i oi mamua ae o kana kane.  O na kahumoku, wahi a ka Mooolelo, "Ua lawe wale no makou i ka poe kupono i waeia, a ua pomaikai makou ia lakou."  O Kapena Williams, oia ke Kapena o Duff, a he kanaka akamai ia.  (Aia ma ka buke Mooolelo Oihana Misionari, aoao 32, 34.)  I ka holo ana aku ma ka moana, ua kauohaia lakou e komo ma ke awa o Teneriffe, e kuai i eha mau pahu nui i piha i ka waina maikai o ia aina, na lakou ia waina, a na puuku ma Ladana e hookau ke kumukuai.

     A ma ia holo ana'e, kipa lakou ma ke awa o Rio Ianerio, a malaila aku ma ka lae o Amerika Hema, a hiki loa aku i Tahiti.  Oiai e holo ana ka moku ma ka moana, ua hoomakaukau mua na Misionari i na pauku o ko lakou palapala manaoio, a ua hookahua ia na rula o ka oihana.  Ua hooholoia e lakou, e hoonoho ia ma Tahiti, na Kahunapule eha, a me iwakalua o ka poe e ne ; a he umi o lakou e hoonoho ia ma Tongatabu ; a elua, oia kekahi kupa pahu, a me ka mea hana piola, e holo aku a noho ma Nuuhiwa.

     Ma ka la 4 o Maraki, M. H. 1797, ua ku ka moku o Duff, ma ka Mokupuni o Tahiti.  O ke kakahiaka ae, he la Sabati ia, a ua nui na kamaaina i holo i kai i ka moku, e nana i ka nu hou a lakou i ike ole ai mamua, ka pule Sabati o na Misionari.  Na Mi. Coon ka Hai Olelo ia'la, a o kana kumu oleo–"O ke Akua, he aloha ia."  Ua himeni lakou i kekahi mau himeni ku  puno i ka oihana Misionari, oia hoi na himeni i maa ia kakou i keia wa.  Oia no ka hoomaka ana e hai aku i ka Euanelio iwaena o na lahui Polunesia.

     Ua ike lea no kakou i ka Moolelo o na Misionari ma Tahiti, nolaila, he makehewa ke hai hou aku.  I ka pau ana o na makahiki ekolu, ua paa ka halepule mua, a ua hala na makahiki elima, alaila, ua loaa ka olelo a na kamaaina, a hai ia aku ka olelo a ke Akua e na Misionari.  A hala na makahiki he umikumamaono, mai ko lakou pae ana i Tahiti, aole akahi kanaka maoli hookahi i huli io i ka pono.  He kaua pinepine iwaena o na kamaaina, a no ia mea, haalele ae la ka nui o na Misionari, a holo aku la i Kikene.  Ua hiki mai kekahi mau kumu hou, aka hoi, i ka nana'ku, ua poho a ua makehewa ka hana.  Ma Beritania, ua manaoia ka poe Ahahui e kahea hou i na Misionari, a e haalele ia Tahti.  Aka, e noho ana ma Eneleni kekahi hoa oiaio o ka oihana Misionari, i kupaa loa kona manao, aohe make haalele, e aho no, wahi ana, e kuai aku i kona kapa aahu a nele oia i ke kuka ole, mamua o ka hoopau ana i ka hana a na Misionari.  He kahunapule ia, o Mi. Heweis ka inoa, kokua mai oia i na dala he $1,000 no ka oihana Misionari, e kenaia na hoa Ahahui, e hookaawale i kekahi la okoa, e hooki ai a me ka pule, no na Misionari.  Oia no ka manawa i oluolu mai ai ke Akua e haawi i ke aloha i kona aupuni ma Tahiti.  Oiai e holo aku ana ka moku mai Ladana aku, me ka olelo kauoha i na Misionari e kupaa, eia ka, ke holo mai nei kekahi moku mai Tahiti mai, i komoia e na aku kii i haalele ia, a i kiola ia hoi e na kanaka !

     I ka M. H. 1817, pae aku o Mi. Elis ma Tahiti, me ke kaomi pai-palapala.  Mamua ae o ia makahiki, ma Kikane a ma Enelani wale no i pai ia'i na buke o Tahiti.  Ia wa no, hiki ae la Mi. Williame ma ka moana Pakipika.

     Eia na kumu nui e hoomanaoia ma ka noonoo ana i ka oihana Misionari ma Tahita.

     Akahi.  Oia no ka hoomaka mua ana o ka oihana ma Polunesia, a ua lilo ia he kumu nana e ao i na Misionari i holo nui mahope.  Ua ike ia i na mea e holo pono ai ka hana, na hemahema, a me na mea hoi i poho ai i kekahi manawa.  Nolaila ua hoopomaikai ia ka oihana Misionari ma na wahi a pau mamuli o na hana a me na dala i hooliloia ma Tahiti, ma ka heluhelu ana i ka Mooolelo o ia mea, e na makamaka Karistiano ma kela a me keia aina iloko o ka honua nei.

     Alua.  Aole no i pio ka malamalama o ka Ekalesia ma Tahiti, a me na Mokupuni e kokoke ana.  Ua hele malihini ai ia iwaena o ke ahi wela o na kaua, ka hookaumahaia mai, ka hewa, ka hoohulihuli ia mai, e imi ana i mea e haalele ai na haumana Karistiano i ka manaoio a lakou i lohe mua ai mai ko lakou poe kumu hooikaika, aka hoi, aole no i lanakila ka Enemi.  Ua mahuahua ka poe i kupaa.  Ke ola nei ka Ekalesia malaila i hookumuia e ke Akua ma ke kahua o na Aposetolo a me na Kaula, a o Iesu Kariso, oia ka Pohaku Kihi.  Iloko o keia mau la ua loaa ia'u kekahi palapala mai Tahiti mai, i kakauia ma ka la 15 o Aperila, M. H. 1864, e Rev. George Morris, ka Agena o ka poe Ahahui Misionari o Ladana, e hoakaka ana oia, ke mau nei no ka hana o ke Akua malaila.  Eia iho kekau wahi hua o ia palapala :–"He mau mea hou no ma Tahiti nei.  He mau Misionari Hoole Pope elua, ua hiki mai mai Farani mai, iloko o ka M. H. 1863.  O M. Arbourret a me M. Asger ko laua mau inoa.  He wahine ka M. Asger, i holo pu mai, a me elua kaikamahine a M. Arbourret.  E manao ana lakou e hookumuia maanei ka oihana Misionari Hoole Pope ma ka olelo Farani, aka, ke kali ia nei i ke apono mai o ke Aupuni o Farani, nolaila, aohe i akaka ko lakou noho ana. Nui na Kahuna Katolika i hiki mai ia nei, a e hoomakaukau ana ia aoao e hooikaika loa.  He puka mai koe o ke Kiaaina hou ma Farani mai, alaila e hoi mai ana ka Bihopa Katolika mai ka Mokupuni o Gamabia ma Tahiti e noho ai.  Aia no nae ko makou manaolana i ke Akua, ia Iehova.  Ua pomaikai makou i neia wa no ka hiki ana mai o na buke hou, oia ke kolu o ke pai ana o ka Buke Hemolele ma ka olelo Tahiti, a ke lawe nui ia nei e na kanaka.  He make ko ke kanaka, a he emi i hope ; aka, o ka olelo Akua ma ka lima, ua lawe ia e ka naau, a ua malama ia ma ka noho ana, alaila, aole kakou e makau ana i na hana maalea a me ke akamai o na kumu Pope, aole hoi e wiwo iki kakou ma ka hoohinuhinu alohilohi ana o ko lakou oihana pule.

     "E olioli au i ka hai aku, ua ae houia mai au i ka haiolelo a ke Akua iwaena o na kanaka,–ua papaia hoi i kela makahiki–a ke noho nei no au me ka maluhia, a e hana ana i ka'u mau hana, malalo nae o na rula i kau ia."

     Akolu.  Mamuli o na hana o na Misionari ma Tahiti, ua loaa ka olelo pane no kekahi niele i hoopaapaa nuiia, oia hoi keia, "Ma ka hoohuli ana i na lahui pegana, heaha ka mua–e hoonaauaoia paha ma na hana maikai o keia ao, a mahope ka Euanelio ; a mamua paha ka olelo a ke Akua, a mahope na mea e ae."  Ua hoao ka Ahahui Misionari o Ladana ma Tahiti i na Misionari hana lima he nui o kela ame keia ano, aole nae i holo ka lakou hana ; aka, ua hoomaopopoia, o ka Euanelio o ka Haku, oia ka mea nana e hoonaauao ai a e hoohuli ai i na lahui pegana hihiu, ke weheweheia, a i hai pololeiia imua o lakou.

     Mai o Tahiti ae, ua hoounaia'ku na Misionari iwaena o na mokupuni o ka moana Hema o ka Pakifika.  E noonoo iki kakou i ka oihana Misionari ma Tongatabu, oia na pae aina i kapaia.

Friendly Islands.

     A haalele ae ka moku Misionari o Duff ia Tahiti, a holo aku ma Tongatabu, oia ka mokupuni mahuahua o kela pae aina, me na Misionari he nui, oia kekahi o ka poe i holo mua mai mai Beritania mai, a i ko lakou nei noho ana ma Tongatabu, ua pepehiia a make loa ekolu o lakou e na kamaaina, a o ka poe ehiku i koe, ua holo aku i Kikane, i ka M. H. 1800, nolaila, ua lilo ko lakou hana i mea ole.  I ka pae ana'ku o na Misionari, ua launa oluolu mai na kamaaina me lakou, aole nae liuliu, hoomaka i na hihia, a ua powaia a pepehiia na Misionari.  Aole no  i hoao houia ka oihana ma ia mau mokupuni, a hala na makahiki he iwakalua, alaila, ua hapaiia e ka poe Ahahui Misionari Wesele o Enelani, a ua hoonohoia o Mi. Lawry ma Tongatabu i ka M. H. 1822.  Ua hoouna houia e ua Ahahui 'la i mau Misionari hou iloko o na M. H. 1826, 1827, ame 1830, a pela i hoouna mau ai a hiki wale i keia wa.  Ua holo ka hana a keia Ekalesia Wesele, ma ia mau pae aina, a ua lanakila loa ka olelo a ke Akua.  O ko laila Moi, o Keoki ka inoa, he Kahunapule no oia, a ua oleloia, ua kaulana ia ma ka hoohuli ana i na kanaka i ka pono.  Ua hoomanaoia kela lahui, a ua lilo lakou he lahui Karistiano, pela ka nana'ku.  Ua haawiia e ka Moi he Kumukanawai.

     I ko makou noonoo ana i ka oihana Misionari ma Tongatabu, ua ikeia ua kokua pu mai ke Akua i kana poe kauwa e hoomau a e hooikaika ma ka mahele ana i ka Euanelio imua o na lahui pegana, ina paha he poe Misionasi Kalavina, a he poe Wesele paha, oiai hoi he poe manaoio.  A mahope, a kamailio hou au no keia manao.

Na Mokupuni Marquesas, (Nuuhiwa.)

     Iloko o na makahiki he kanaha, ua hoao pinepine ia e haawiia ka olelo a ke Akua ma keia pae aina o Nuuhiwa nei.  I ka la 25 o Iulai, M. H. 1595, ua ike mua ia ua mau Mokupuni nei e kekahi Alii Moku Paniolo, o Alovaro Mudana de Neyra, ka inoa, a ua kapaia eia kela mau pae aina, "Marquesas," mamuli o ka inoa Alii o Mendoca, ke Kiaaina nui o Peru o ia kau.  Pae aku ua Alii Moku 'la mauka, a pule malaila ma ka pule Katolika, alaila, holo loa oia i Manila.  He 25 makakahiki keia mamua ae o ka pae ana o na Beritania ma Plymouth, i Masatuseta.  A pau pono i na makahiki elua haneri mai ka ike mua ana o Paniolo, pae mai la na Misionari Beritania elua, ma Nuahiwa, o Harris laua me Crook.  Hookahi wale no makahiki ka noho ana, a kaumaha loa ko laua nei mau naau no ka holo ole o ka hana, a hoi hou i Tahiti.  A hala kekahi mau makahiki he 25 a oi ae, alaila ua hoao hou ia ma Nuuhiwa.  I ka M. H. 1825, holo hou o Mi. Crook ilaila, me na kokua elua, he mau kanaka no Tahiti.  Ua haalele ia ka hoomana kii e kekahi poe o Nuuhiwa, nolaila, aole i makehewa loa ke ao ao ana ia lakou, aole nae i liuliu, hoi hou na Misionari i Tahiti, a hoi hou mai no i Nuuhiwa, a haalele hou, a noho hou mai, a hiki i ka M. H. 1829, ua haalele loa ia.  Ma ka M. H. 1833, hapai hou ia ka oihana Misionari ma Nuuhiwa, e ka Ahahui Misionari Amerika.  Ia makahiki, holo aku o Limaikaika, Alexanedero a me Pareka, mai Honolulu aku, aole nae i hala ka makahiki hookahi, a haoleleia hoi e lakou nei.  Alaila, hoao hou ia ka hana e na Misionari Beritania, a mahope, haalele ae.  I ka M. H. 1838, ua hiki aku ma Nuuhiwa, he mau Kahunapule Katolika elua, a o ka hoomaka ana no ia o ke Aupuni o Farani e lawe i kela pae aina nona iho, i wahi e kipa ai na moku manuwa, a e hoonoho iho ai i na poe paahao.  Aole nae i hookoia kela mau manao e na Farani, a o na Misionari Katolika wale no ka i noho mai, me kekahi mau koa, he uuku.  I ka M. H. 1853, ua hoounaia aku e ka Ahahui Misionari Hawaii, he mau Misionari a hoonohoia ma Fatuhiwa.  Ua ike a ua maa no hoi oukou i ka Mooolelo o ia poe Misionari, nolaila aole au e hai hau aku.

     Ua oi aku ka pomaikai o na kanaka o kela pae aina mamua ae o na ohana Polunesia e ae a pau.  E ninau ia auanei, "Heaha la ke kumu e ku e ana i ka Euanelio malaila ?"  I ko'u manao, eia ka pilikia a me ka apiki, no ka mokuahana iwaena o na kanaka.  Aohe i akaka ka mana Aupuni ilaila, aohe hoi he Kanawai mai o a o.  Nui na Moi liilii, e noho kuokoa ana.  Na ke Akua mai na mana Aupuni pono iwaena o kanaka, aka, ua aneane nele loa ka lahui o Nuuhiwa, ma ke ano Aupuni.  I ko'u noonoo ana, he mea nui ia mea, ke Aupuni o na kanaka, i mea e holo pono ai ka oihana Misionari, a malaila hoi ua hoopomaikai ia na kumu ao i hiki mua ma Hawaii nei, a ma kekahi mau pae aina e ae ma keia moana ; ua laha loa a holo pono ka olelo a ke Akua, no ka mea, ua malu ka aina mai o a o, malalo o ke Aupuni okea.  Aka, ina i akaka ole ke Aupuni, a kaua liilii paha ma kekahi aina, alaila, ua hiki ole ke hana keakea ole ia ka hua o ka pono iwaena o na kanaka, e like hoi me kela pae aina o Nuuhiwa.  I ka'u holo ana i Oregona, i ka M. H. 1849, ua hai mai kekahi o ka poe Misionari Amerika e noho ana malaila, o ka nele i ke Aupuni ole iwaena o na Ilikini, oia ke kumu i holo ole ai ka Euanelio ; a wahi a ua kumu nei, ua pomaikai maoli na Misionari ma Hawaii nei, i ko lakou noho ana i ke kihapai i kau Aupuni ia.

     Ma ka pae aina o Nuuhiwa, no ka nui a me ke kiekie o na pali, ua okiokiia ka aina i mau awawa, kahi e noho ai na kanaka, a o ka poe e noho ana i kekahi awawa, he launa ole me ka poe o kekahi awawa, no ka mea, he Alii okoa, a he enemi hoi.  Pela wale no ma kela mau Mokupuni, ma ka waa no e hiki aku ai mai kekahi awawa a i kekahi.  Nolaila, aole i launa oluolu aku a launa mai, aka, me he mau lahui okoa la ka noho ana, a e kaawale mau ana.  Aka nae, ua loaa i kauwahi hua i na Misionari Hawaii malaila, i oi loa aku i ka na Misionari e ae i hoonoho mua ia mawaena o ia poe hihiu me ka pegana.  A ua hoomaopopo ia hoi, he oihana kupono i na kanaka Hawaii, ka oihana Elele no ka Euanelio iwaena o na lahui Polunesia.  Aole anei keia he pomaikai nui i oi  aku ka waiwai mamua o na dala i hooliloia ?  A ma ia mea hoi, ua ike lea kakou, ua ko io ka hana ma Hawaii nei, ua huli keia lahui i ka pono, aia hoi, ua ao ia a ua hoomakaukauia kekahi o ko kakou poe opiopio, a ua hoounaia'ku i mau Misionari iwaena o na pegana.  A maanei e noonoo ai kakou no ka oihana Misionari ma keia pae aina.

(Aole i pau.)