Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 40, 1 October 1864 — Page 2

Page PDF (1.62 MB)

This text was transcribed by:  Kawai
This work is dedicated to:  Our kupuna, past and present.

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

O na Luna a pau o ke Kuokoa ke kauoha ‘ku nei e hooili koke mai i na dala apau i ohiia e lakou, a e waiho nei hoi iloko o ko lakou lima. O na dala a pau o ka pepa, ua hala lo aka wa e uku ai, a he pono hoi ke hookaa ko keia ma ano.

MA KE KAUOHA A KA LUNAPAI.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

HONOLULU, OKATOBA 1, 1864

 

Ko Honolulu Koho Ana.

            Ma ka Poaha iho nei, e like me ke Kanawai ku i ka wa a ke Kuhina Kalaiaina i hoolaka ae ai, no ke Kakauinoa ana i ka poe i kakauia na inoa me ka haawiia o ka palapala ae koho ke 322, a o ka nui o ka poe i hele mai e koho he 262 wale no.  Aole no i haunaele ke koho ana, no ka mea, he kakaikahi wale no ka poe koho.

            O ka hapanui o ka poe i kakauia na inoa me ka haawiia o ka palapala ae koho, he poe no e noho ana malalo o na oihana Aupuni, a me ka poe e pili mai ana mahope o ia poe, no laila, aole e hiki ke oleloia, he mau Luna keia i kohoia iho nei mamuli paha o ka  makemake o na Kuhina.  Eia iho malalo nei ka inoa o ka poe i balotaia i Lunamakaainana, ame ka nui o ko lakou mau balota.

            Godfrey Rhodes,                                            252 Balota

            Edward H. Boyd,                                           195     “

            S.N. Castle                                                      176     “

            J. Kahai                                                           159     “

            S. Mahelona                                                    67      

            A. W. B. Nahakualii                                       65      

            H. Kahanawai                                                 62

            S. P. Kalama                                                   7

            George W. Hyatt alias Keoki Nika                 3

            Kaiama                                                            1

           

            He oiaio o ka poe i kohoia, he poe kupono wale no lakou a pau, a he poe hiki no hoi ke noonoo no na mea e pili ana i ka pono o keia apana a me keia Lahui, aka, aole nae e hiki ke oleloia ua kohoia lakou mamuli o ka makemake o ka hapanui o keia Lahui.

            E like no me ka makou i hai mua aku ai, aole no ka nele o na kanaka i ka waiwai ke kumu o ka hele ole ana e kakau i ko lakou inoa, aka, no ko lakou manao no he makehewa. No ke aha la ko lakou mea i manao ai pela? no ka mea, ua maopopo no ia lakou, o na Kuhina i komo ole ae ka maka’u ma na mea e ae a lakou e makemake ai e hana; a nolaila, ua pono ke hookuu ia ke kaula a loihi, a e hookuu ia lakou e hana i ko lakou makemake.  No ka mea ina no paha auanei e hoouna aku kakou i na Lunamakaainana e hele e imi i ko kakou mau pono, a i ae ole aku no i ka mea a na Kuhina e makemake ai, alaila, o ka HIVI OVA POKI iho la no ia.  A ina e hoopaa’ku mamuli o ka pono i haawiia e keia Kumukanawai, a ina no paha auanei e ui ake i ka Aha Kiekie, alaila, e olelo mai no paha auanei lakou e like me ka loba i olelo ai, oia hoi “Ua haawi mai ka haku, a ua lawe aku ka Haku.  E hoomaikaiia ka inoa o ka Haku,” a e i mai hoi, e like me ka lakou i hooholo ai no ke Kumukanawai o ka M. H. 1852.  Ua Haawi mai ka Moi i kela Kumukanawai o Iune 14, M. H. 1852, i kona poe kanaka, a ua hiki no ia ia ke lawe hou aku, nolaila i manao ai na kanaka a me na haole, he mea makehewa wale iho no ke koho e koho ai i mau Lunamakaainana. 

            Ua oi lo aka pono e hoihoiia na mana a pau loa i ka Moi ponoi, a nana no e hooponopono maoli iho i ka noho ana o kona poe kanaka, a o na Kuhina, e hoohele ma Ewa, he kikane ka moku.

           

NA MEA HOU O HAWAII NEI.

 

            Ko Koolau Koho Ana.—Ua lohe mai makou, o E. W. Pii, ko Koolaupoko, Lunamakaainana; a o J. M. Kalanipoo, ko Koolauloa.

            KE KOHO ANA MA EWA.—Ua kohoia o J. P. E. Kahaleaahu Lunakanawai Apana no Ewa a me Waianae, i Junamakaainana no ia Apana; he 110 ka nui o kona mau balota; he 65 o Koha, a he 6 o A. Kaoliko.

            KULA SABATI.—Ua lehulehu hou mai na haumana Kula Sabati ma Kaumakapili, he haneri a oi ae na haumana i launa mai, i na nae i huipu ia me na makua, ua oi loa aku paha ko lakou nui i ka elua haneri.

            UA LILO.—Ua lohe mai nei makou, ua kuai aku o K. A. Widemana, i kona mau aina o Aliomanu, Papaa a me Moloaa, no na dala he elua tausani ewalu hanere me kanalima.  Me na kanaka no kona kuai ana’ku.

            MAE IA LAAU.—Ua minamina makou i ka hai aku i ko makou mai makamaka i ka make ana iho nei ma ka Poakahi iho nei la 26 o keia malama; he kanaka kahiko oia no keia aina, a he mea hoi no ke kulana makaala.  Ua waiho iho oia he wahine, ame na keiki i poe nana e u a e kumakena hoi no kona hele ana, ame na kini lehulehu e ae.

            NO KE DALA.—Ina oukou e houna i ke dala me ka palapala, e pono e hookomo iloko o ka Eke Leta, pela e hiki pono ai; aka ina oukou e hoouna mai mawaho o ka ele leta, alaila, o ka hoka ka hope.  Pela ka makou i ke iho.

            POHA I KA MOANA.—Ua pohaia ka mokumahu Washoe ma ka muliwai o Kakalameno, a ua like ka moku i mea liilii. O ka nui o na poe o luna o ka moku he 175, a ua make aku he kanalima a oi ae. 

            KO WAIALUA LUNA.—Ua loaa mai ka makou leta na J. W. Kawelo, e hai mai ana i ke kohoia ana o J. W. Keawehunahala i Lunamakaainana no ka Apana o Waialua.  O ka nui o kona mau balota he 107, a o ko J. H. kaakua, he 86. 

            KA MOI.—Ua maikai ke ola o ka Moi, i ka makou ike ana iho i ka Poaha iho nei, he mea oluolu no ia i ka lohe ana o ka lahui Hawaii nei, e noho ana ma Hawaii o Keawe, a Maui hoi o Kama, a Oahu no a Kuihewa, a i Kauai hoi o Mano-kalani-po.

            KA MAKUA O HAWAII.—Ua hookaumakaia makou e na ao poluluhi i ka hai aku i ka lahui, i ke ano nawaliwali iki o ka mea Kiekie M. Kekuananoa, a he nui ko makou manaolana ana e maikai koke ae ana no kona ola ana i keia mau la.

            KE KII O KA MOI I MAKE.—Aia ma ka Hale Inu Kope o Messrs Nolte, ame Kruger, ma ke kihi o ke alanui Nuuanu, ma ka uapo, aia ilaila kahi i kauai o ke Kii o ka Moi Kamehameha IV., e lulu ia ana, a o ka poe e makemake ana e komo, e hele ae no ilaila.

            RULA O KA POE MAIKAI.—Ua hui ae kekahi poe a ua kukulu iho i ahahui, no ke kukulu ana i wahi e ao ai i ka rula o ka poe maikai, o ka poe e makemake ana e lilo i lala no ia hui, e pono e hele ae ma ke Keena o ke Kuokoa.

            KULA HOOKANI PIANA.—Ke aoia nei kekahi mau kaikamahine i ka Hookani Piana, ma Kaumakapili—na ke keiki puukani o ka malu ulu o Lele e ao nei.  Ua ikaika no o Kivini i ke ao ana, ewalu haumana e noho nei, a e hookuuia ana paha ka papa mua, a e komo hou mai ua papa hou. 

            KUMAKENA WALE.—O ka noke noia e noke nei i ka hai aku i na poe kakau mai no keia pepa, mai noho a kau i na inoa kapakapa, eia ka hoi o ka mea pakela loa mai ia o ke kakau.  Mai hoomau mai oukou i ka hana pela, o luhi u-a aua nei ko oukou kakau ana.

            KE KOHO ANA MA MAUI.—Ua lohe mai makou, ua kohoia o J. W. H. Kauwahi, a me A. M. Kahalewai, i mau Lunamakaainana no Lahaina; a o J. A. Nahaku, ko Kaanapali; o Kuihelani, ko Wailuku; o W. H. Uwelealea ko Makawao, oia iho la no na mea i lohe ia mai nei.

            DIA.—Ma ke ku ana mai nei o ka moku Abbe Forrester, ua kau mai nei maluna ona he mau Dia wahine elua, a he hookahi Dia kane, ua po-aia ka opea.  Ua lohe mai makou e laweia mai ana he mau Dia kane, me ka manao e hookuuia ma Wailua, Kauai, ka aina o na haole olelo e. No ka muliwai Amoe keia mau Dia i laweia mai nei.

            NO KA MOKUPUNI O JARVIS.—Ma keia pule iho nei, ua ku mai ka moku kialua Odd Fellow, a ma ona la i hoi mai nei o Mr. Richardson, me ka aneane e make.  O ke kumu ka o kona nawaliwali no ka nele i ka ai, a pololi no hoi o kona noho ana.  He kanaka kekahi i hoi pu mai nei me ia, a hookahi kanaka i make.

            MAINOINO WALE.—Ma ka palapala a J. A. Kaelemakule i paiia ma ka pepa o keia la, ua haiia mai ka hoomake mainoinoia ana o kekahi poe o luna o kekahi moku, o hoolaia ka wahine a ke Kapena, laweia i wahine na kekahi kanaka, a mahope kii mai kekahi poe e ae; a no ka manao anu ae o ua kanaka nei o lilo auanei ka wahine, nolaila, pepehi koke ia iho la.  O ka moku ua puhiia i ke ahi. 

            MAI HEBERA MA KA MOANA.—Ua lohe mai nei makou i ka moku Okohola Splendid i ku mai nei i ka Poaha iho nei, ua hu ae ka mai puupuu liilii ma ka Atika, ‘a ekolu moku i loaa ia mai ino, oia hoi ka moku Camilla, Abigail, a me Jireeh Swift, a ua makeia kekahi o na luina o ia mau moku.  He mea pono loa i ke Aupuni ke hoomakaukau a ke makaala hoi no ka hiki mai o keia mai luku maanei.  E pono i na makua mea keiki a pa ke lawe koke i ka lakou mau keiki e o.

            KULA HUMUHUMU.—Ua hoomaka iho nei o Emma Samith, i ke ao i kekahi mau kaikamahine Hawaii, i ka hana ao i ka humuhumu, hana kakini, hana lihilihi; he 15 paha ka nui o na kaikamahinei launa mai ma keia hana, aole nae i lawa ka makemake o Ema, i na no he poe komo hou mai, ke hamama mau nei no ke alanui.  E wiki oukou e na kaikamahine puni makemake hana o ke Kaona, oiai ka manawa, ua haawi wale mai ke kaikamahine puukani o Maemae, i kona ike e ao mai i na keiki a kakou.

            OIHANA O KO NA AINA E.—Ua make ma ka la 4 o Iulai iho nei, ma Agana, Mokupuni o Guama, o Alapai k, he kanaka no Honolulu, ua hoonohoia oia iuka ma ka la 30 o Maraki iho nei,mai ka moku Okonola Ontario, no ka mai a me ka hiki ole iaia ke hana i kana hana maluna o ka moku. R.C. WALE.

           

KA NU HOU!

Ma ke kakahiaka o nehinei ku mai la ka moku Onward iloko o na la he 19 mai Kapalakiko mai, a ma o na la i loaa mua mai ai ia makou na nupepa o ia kulanakauhale e hiki ana i ka la 10 o Sepatemaba.  Aole no e hiki ia makou ke olelo ae ua ano nui wale aku na mea i hiki mai nei; aka, e waiho aku  no nae makou iluna o ka kakou pakaukau, i na wahi mea i hiki mai nei:

Ua ikea iho ma na palapala hoike aupuni, o ka nui o ka make o na kipi iloko o ke kaua hope imua o Atalanata iho nei, i pio ai hoi ua kulanakauhale la, he ekolu tausani o ka poe i make a me ka poe i hoehaia, a he elua tausani ka nui o na poe i pio, he hookahi Brig.  Generala i pio pu, me na pu he umi, a me ma lako kaua he nui wale.  O ka make ma ka aoao Aupuni, he uuku no.  A he hooemi hope nei na Kipi me ka wikiwiki nui. A ua haiia mai no hoi mai kahi wahi mai he 19 mile ma kai aku o Atalanata, ke hele wikiwiki loa nei o Gen. Samena, a me kona puali i ka aina.

 

Ka Hood Hoike.

            Eia iho malalo nei ka Gen. Hood hoike no ke kumu o kona pio ana, ame ke ano hoi o ke kaua ana: “Ma ka la 20 o Augate, hiki ae la ka enemi a loaa kona wahi ma ke la aoao o ka muliwai paea (Flint River,) ma kahi e kokoke ana i Janesboro.  Ua hoouka aku la makou i ka enemi malaila ma ka la 31 o Augate me na puali elua, aka, ua hiki ole nae ia makou ke hookuke aku ia lakou mai ko lakou wahi i noho ai.  A no ia mea, aohe hana e ae i koe ia makou, o ka haalele wale no ia Atalanata, a ua haaleleia ma ka po o ka la 1 o Sepatemaba.  O ko makou poino ma ke ahiahi o ka la 31, (o Augate,) he kakaikahi wale no.  Ma ke ahiahi o ka la 1 (o Sept.) o ko Gen. Hardee puali oiai e hono ana no ia ma kona kulana ma Jenesboro, ua hooikaia mai e na enemi he lehulehu wale, a no kona hoopuni aoao ia ana, nolaila, ua konoia oia e emi hope me ka lilo aku o na pu ewalu.  Wahi a na pio o ka enemi, ua kaumaka loa ko lakou poino  HOOD.”

            I ka nana iho ma na mano i hoopukaia e na nupepa o Rikemona, ua ikea maopopoia iho ka hoowahawaha nui ia o Gen. Hood, ke Generara o ka Hema i pio mai nei o Atalanata ia Gen. Samena, no ka mea, mamuli wale no o e kuhihewa ana o Hood, ua pau loa no na koa o Gen. Samena imua o Atalanata, no laila, i kona hoouka ana’ku i na koa Aupuni e noho ana ma muliwai Faea (Flint River,) a i ko lakou pio ole ana, nolaila, emi hope hou kela ( oGen Hood) iloko o Atalanata me ka haalele iho o ko Gen. Harkee mau puali wale no ka mea nana e kue aku i na koa Aupuni.  Ma ka nana iho, no ka hawawa no o kela Generala Kekahi Kumu i pio koke ai o Atalanata; pela ka manao o na nupepa kipi.  Ua minamina loa na kipi ia wahi, no ka mea, wahi a lakou, he mea ao ia e hooikoika ana i na poe o ko Linekona aoao.

            Ke hoopuka nei no na kipi i ko lakou manao hauoli no ka pakele ana o ka puali kaua malalo o Gen. Hood, a pio o ke Kulanakauhale wale no.

 

Ka Generala Samena Hoike.

            Eia iho malalo mei ka Gen Samena olelo hoike, no ka hoouka kaua ana mamua o Atalanata, a me ke pio ana o ia kulanakauhale kipi.

            “Ma ka la 24 o Augate, e like me ke ano o ka hoouka ana, i waiho mua ia aku no i ke Keena Kaua, haalele iho la au i ka puali kaua helu iwakalua, ma ke alahaka o Chattahoochie, a me ke koena o no puali kaua, haalele aku la au mai ka hoopuni ana, (i kela kulanakauhale,) a me ka hana maalea nui ana, i kuhihewa mai ai ka enemi, hele aku la au i ka hema, a hiki aku la hoi au ma ke alanui kaamahu West Point, ma kahi e kokoke la ma Feabono, (Fairborn,) ma ka la 27 o Augate, a wawahi iho la au he 12 mile o ia alanui, alaila, nee aku la au ma ka Hikina, a hiki i ka aoao Akau, ma ke alanui kaahao o Mekona, ma kahi e kokoke ana i Janesboro, a o ko’u aoao hema hoi ke kokoke ana ia ma Rough ame Ready.  Hoouka mai la ka enemi i ke kihi Akau o ka puali o Tenesi, a ua pio loa ka enemi ma ka la 31.  Oiai he hoouka ana ke kaua, aia hoi, hooholo wikiwiki ae la au ia ko’u kihi Hema o waena a mauka, a mawaena hoi o Rough ame Ready, a me Janesboro.  Ma ka la mua o Sepatemaba, wawahi ia iho la e a’u he ewalu wile o ke alanui kaahao o Mekona, a huli aku la e hoouka i ka enemi, a ua pio mai kona mau pakaua, a ua hoopio ia mai o Brig.  General Gowan me na koa pio he elua tausani, a me na pukunahi he umikumamawalu, a me na waiwai e ae he nui wale.  O ka pu wale no ko makou mea nana i keakea mai i ko makou hoopio ana’ku i ko Gen. Hardee puali holookoa, a emi malu ai oia i ka hema.  O Hood hoi, (ka mea) ia ia o Atalanata, i knoa ike ana iho ua pau na alanui kaahao i ke okiia, a ua lilo no hoi ia makou, nolaila, hoopoha iho la i kana mau kaa lawe pauda, he 7 kaamahu, (Locomotives,) a me na kaa lawe ukana he kanawalu, a haalele iho la ia Atalanata, a oia wahi hoi ma ka la 2 o Sepatemaba, ua konoia a noho ia e ka puali kaua helu iwakalua, he puali no i waihoia no ia mea.  Ke hahai nei makou i na enemi e emi hope nei, a hiki wale i kahi i kapaia o Lovejoy Stalion, he 30 mile ma ka hema aku o Atalanata, a no kona loaa ana’ke ia makou me ke kulana ikaika, nolaila, hooholo koke iho la au, e hoomoe iki i ka hoouka ana’ke ia ia, oiai ua ko no ka mea i makemakeia, oia hoi o Atalanata.  Ia manawa, emi liilii mai la me ka hele malie na puali kaua a hiki wale i Atalanata, a ke hoomaka nei ma ka aoao hema o ke kulanakauhale.  Eia ka makou waiwai i loaa mai ma keia kau kaua hikiwawe a maikai no hoi, he 27 pukuniahi, a he 3,000 pio a oi ae.  Ua kanu iho nai makou ke 400 o ka poe kipi i make, a ke lawe nei hoi makou i ka poe i hoehaia i hiki ole ke laweia.  O ka poino o na kipi ke huiia me ua kulanakauhale la, (Atalanata,) he 500 poe i make a oi ae paha, a he 2,500 i hoehaia, a he 3,000 a oi ae i pio ia; oiai hoi, aole i hiki i ka 1,500 ke huiia a pau ko makou  poino.”

 

No ka Puali a Garana.

            Maka la 4 iho nei o Sepatemaba, aohe manaoio iki mai o na koa kiai waho i ke pio ana o Atalanata.  Ua oluolu loa ko lakou launa ana mai me na koa kiai waho o ko Gen. Garama puali.  Ua piha na pakeke o ua poe koa kipi la, i ka olelo hoolaha a Jeff. Davis, ka Peresidena o ka Hema, e hoike akea ana i ke kalaia o ka hala o na koa kipi i mahuka aku mailoko mai o ko Gen. Lee mau puali kaua.  E manaolana ana paha lakou, e hooemiia ana ka nui o na koa Aupuni mamuli o ia hana maalea ana.  He nui ka ka makilo mai o na koa kipi i na mea ai a na koa Aupuni, me ka uku mai ma ka paka, a me ke dala pepa o ke Aupuni Akau.  Ma ke ahiahi no hoi o ka la 4 o Sepatemaba, kiia na pukuniahi a pau o ko Gen. Garana, imua ponoi o na kipi keia ki ana, e hoike ana ka puali Aupuni i ko lakou hauoli, no ka haulehia ana o Atalanata.

            Ekolu Generala kipi i make ma ke kaua hope ana mai nei ma Atalanata oia hoi o Andesson, Patton, a me Hardee.

            Ke hoouluulu mai nei na kipi ma ke alanui Weledona, ma ka aoao e pili la ma Pitabuga, me ka manao paa e hoeueu aku i ko Garana mau puali e noho nei ilaila.Ke manao ia nei, aia malaila ka hoouka kaua nui e hooukaia’i o keia mau la iho.  Aka, ua makaukau no nae o Garana no na mea’a pau e hiki mai ana, no ka mea, e like no me ke ano mau o na poe akamai ma ke ano kaua, pela no e hiki ai ia Gen. Garana ke koho aku i ka Lee mau mea i manaomai ai e hana. Ina nae e paa loa mai ke alanui kaa-hao o Weledona i na koa aupuni, me ka moku hoi o ke alanui kaa-hao o Lineburga, (Lynch-bug,) alaila, o ko Pitabuga haulehia no ia. Ke hoonohonoho nei na kipi i ko lakou mau koa me ka huna, aka, ke maopopo nei no nae i na Generala a pau o ka Akau, na mea a na kipi e hana mai nei me he olali’la.

            Ke olelo nei no nae na kipi, he mea ole ka lilo ana o ke alanui Weledona, aka, ma kekahi nae o na palapala i paiia iloko o ua nupepa la, i kakauia e kekahi kipi e noho ana ma Reim Station, ma ke alanui Weledona, malailai ikea’i ka minamina o na poe hema ia alanui.

 

Tenesi.

            O kela kanaka powa kaulana, o Gen. Morgan, ua ku i ka pu a ua make, a ua pio hoi kona puali Alii ia Gen. Tilosona, (Tilloson) o ke Aupuni; a ua nui no hoi na poe i make a me na poe powa i pio.

 

Mai ke Senedoa Mai.

            He kaua nui kai hooukaia ma Berevile, (Bereyville,) mawaena o ko Gen. Seredane puali, a me ko na kipi puali, a ua lanakila iki na koa Aupuni mai ia kaua ana.

 

Mau Hunahuna.

            —O ka nui o na nupepa ma Sutzelana, he 345.

            —He elima dala ke kumukuai o ka Moa hookahi ma Rikemona.

            —O Ka nui o ka lilo no ka hoomaikai ana i ka Hale Alii ma Wasinetona, mai kona hookumuia ana a hiki i keia wa, he $6,399,909

            —Ua hanaia ma Ohio, he 3,280,000, na paona ko paa, mailoko mai o ke ko Pake, (Sorghum.)

            PIO O GEORGIA.—Ua hopuia ka moku kipi powa Georgia e ka mokumahu Niagala ma kau wahi e pili ana i Lisbon.

 

He wahi Solomona Opio.

            E hoi ana’ku kekahi wahi keiki o Keoni kona inoa mai ke kula aku, a e hele pu ana me ia kona hoa kula.  A hiki laua ma kekahi kio lepo, kulai iho la kekahi keiki ia Keoni a paumaele loa.  Ala maila o Keoni, a holoi i kona lepo a pau me ka ekemu ole o kona waha.  Hele maila kekahi keiki, a pane aku la, “E Keoni, kolohe maoli kela keiki ia oe.  E pono e kulai oe ia ia iloko o ke kio lepo au i haule ai.”  Pane aku la o Keoni, “He hewa ia, a ina paha aole ia he hewa, heaha la ka wai wai o ia hana ana? Aole ia he mea e maikai hou ai ko’u kapa, a he mea ia e lepo ai kekahi kapa hou aku.”

            Naauao maoli ka pane ana a keia keiki, oia hoi o Keoni!  Ua oi anei ke akamai o Solomona i keia? E noonoo iho oukou e na keiki Hawaii i ke olelo naauao a Keoni.  E kali ka huhu.  Mai wikiwiki i ka hana ino aku ia hai.  He hana naaupo ia.  Hokuloa.

 

Na Palapala.

Ia P. K. Moo.

 

            E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe. Aia ma kou Helu 37, Buke III, o ka la 17 o Sepatemaba, ka ninau hoohuoi lapuwale a P. K. Moo o Wailuku, Maui, e ninau mai ana ia E. K. Wahinehulu nei, ka mea e noho ae nei ma ke olu hale o Hanakaulana, i ka pono ame ka pono ole hoi o ka moe pu ana o ke kane i mare ole ia, ame ka wahine i mare oleia, ma ka home hookahi, a ma kahi hookahi. 

            E ike mai oe e ua P. K. Moo nei i ka manao hiwahiwa o E. K. Wahinehuhu, ke keiki hoi o ka la puka i Kaekae, ka mea hoi e noho nei i Wailuku, Maui, ka mea hoi nona ke kumumanao i hoike nuiia imua o ka lehulehu.  Eia ka mua o ua mau manao hiwahiwa la o E. K. Wahinehuhu.

            1.   Aole au e ao aku, aole hoi e kuhikuhi aku, aole hoi e wehewehe iho ia oe, i ka pono ame ka pono ole o kau mea i ninau mai nei.  I mai paha oe, no keaha hoi? Eia, aia a uku mua mai oe ia’u, i hookahi silina no ka huaolelo hookahi, a puka aku kuu mau haina ia oe no kau mea i ninau mai nei, e like ana ka nui o ia mau huaolelo me ka piha pono ana o na aoao eona o ka pepa kaku, pela ka nui o na silina au e uku mai ai; alaila, hai aku au, wehewehe, aku, kuhikuhi aku hoi au ia oe.

No ka mea, o kuu ike ana mai ia mea au i ninau mai nei, he waiwai nui loa ia no’u; nolaila, aole au i manao he pono ke haawi wale aku ia oe, oiai hoi, o oe kahi kanaka akamai e hoopuka manao nei i ka nupepa.  Eia ka lua o ua mau manao hiwahiwa la o ua E. K. W. nei.

            2.   Aole keia he ninau na kou naau a me kou opu, i makemake maoli ai e hiki ai la ia’u ke ekemu koke aku ia oe, aole, aole loa no.  O ka makemake maoli o kou naau ame kou opu ma keia ninau ana mai nei, ua makemake oe e hoohilahila a e hoohenehene mai ia’u, oiai owau no o E. K. W. ka mea e hooplau nei me kekahi kaikamahine o Lahaina, au i olelo mai ma kou kukulu manao.  Eia mai ke kolu o ua mau manao hiwahiwa la o E. K. Wahinehuhu.

            3.   Aole loa au e pane aku i kau ninau hoohuoi lapuwale, oiai, eia no kaua i ke Ahupuaa hookahi kahi i noho ai, nolaila, ua pono no kaua ke koele waha, he waha no he waha, he maka hoi he maka, ikea na keiki o Wailuku ilaila.

Olelo mai nei oe no ko ike ana i kekahi hana i hanaia ma ke Ahupuaa o Wailuku nei, oia hoi ke kii ana o ke kane hoopalau i kana wahine i hoopala ai, e hoi mai i ka home hookahi, i kona hiki ana mai ma Wailuku nei.  A no ia mea au i ike ai, ua pohihihi ka pono ame ka pono ole oia hana ia oe, oia ka ko mea i holo mai ai i o E. K. W. nei, oiai oia e noho ana makahi o Kahale.  Ke hoole nei au, aole oe i holo mai i o’u nei, aka, ua holo leta aku nei oe i o Wini la a puka mai nei ko wahi manao hoohalahala ma ke Kuokoa i ka lilo na o ua kaikamahine nei i wahine hoopalau na E. K. Wahinehuhu, aole hoi mau.  Hookohu ka ua iuka.

            Iloko o kou mau manao i kukulu mai nei, hookahi manao nui iloko o kau mau olelo, a eia ua manao nui hookahi la.

            Ua kuhalahala oe i ka loaa ole ana o ua kaikamahine puuhani la ia oe, nolailakeia manao kohu ole au i waiho ae nei imua o ke akea.  Pela maoli ke ano o kau mau olelo ke heluhelu ponoia me ka hoomaopopo; aia no iloko oia mau olelo au, he mau hoike maopopo loa no kou kuhalahala.  Eia no ia, o kau olelo ana, ua holo mai oi i o;u nei, alapahi oe i ko olelo ana pela, aole oe i holo mai i o’u nei, ua holo mai oe i o Wini la ma ka leta, a i ole ia, ua holo kino paha.

            Eia no kaua i ka aina hookahi kahi i noho ai aole nae oe i hele mai i o’u nei, no ke aha? Hohe wale anei? Ae, oia maoli no, a i hoole mai oe i keia ea, he hoole kolohe, ua hilahila hoi.

            O kau mau mea a pau i kamailio ai ma kou kukulu manao ana, no’u wale no ia mau mea au i kamailio ai; aka, na kau olelo ana nae, me he mea la he kanaka okoa, hoohunahuna iho oe e hoohunahuna ai, hookapepae iho e hoouhiuhi ai, o ahaina no la hoi ke hai maoli ae no hoi.  Ia no hoi paha he manao kuhalahala kou ea, hai maoli ae no hoi paha, me ka i ana, “he kuhalahala au la, i ka hoopalau ana o E. K. Wahinehuhu no Wailuku, me Mrs Lucy Mu no Lahaina.” Ina no hoi paha pela oe e hoomaopopo ai, ina no la hoi ua noke aku au me kuu mau haumana i ka uwa ia oe—a hala ka hebedoma hookahi ame ka puehu.  Aole hoi, hookapaepae mai oe e hoouhiuhi ai, pakele oe i ka uwa oleia e kuu mau haumana; aka, ke uwa ia aku nei no nae oe e ka huelo o kuu wahi lio.

            Eia hoi, ua olelo mai no oe a ua hai maopopo mai no hoi, aole pono ke moe pu na mea i mare oleia ma ka home hookahi.  Ina hoi ha pela, no ke aha la oe e P. K. Moo i ninau mai ai ia E. K. W. nei? Ina o kou manao io maoli ea, ua pono ole na mea i mare oleia ke moe ma ka home hookahi, a ma kahi hookahi hoi, alaila, ke i aku nei au ia oe.  Ua pono ole ka moe pu ana o na kane i mare ole ia o Maui nei, me na wahine i mare ole ia e noho nei ma Maui, no ka mea, o Maui nei, he home hookahi ia no keia poe mare ole ia e noho nei, e pono oe ke kipaku i ka poe mare oleia i kahi e, a koe wale no ka poe i mare ia. 

            No ka mea, o ke ano oia huaolelo home, ko ke kanaka wahi ponoi; ina okona hale, a o kona aina paha.  Ina o Wailuku kou home ponoi e P. K. Moo e malama oe ia oe iho, no ka mea, nui wale na kane ame na wahine i mare ole ia e moe pu nei me oe ma ia home hookahi. 

            Ke olelo mai nei oe, “Ua hana kue o ua o E. K. W. ina rula ana i olelo ai ana hoi i waiho ai imua o ke akea.”Aohe pili iki o kau mea e kamailio nei, i ka mea a E. K. W. nei i hana ai.  Ina oe e alawa iho ina rula a ke keiki o ka la puka i Kaekae ma na helu i hala mua ae nei, e ike lea oe i ke ku o ke ahua o ko kuhalahala; aole o E. K. W. nei i hahai, a kue hoi i kana mau rula i waiho ae nei imua o ke akea.  Ina oe e kaupaona i ka E. K. W., i mea i hana ai, au i olelo ae nei, me ka’u mau rula i kuhikuhi ai, i ike lea oe, aole au i hana i kekahi hana kue i ka’u mau rila, o ka hana aloha kai hanaia aku e E. K. W., aole o ka hana hopuhopuahulu, e like me kau i olelo ai.  Oia nae paha, i olelo oe ia mea, i ike ia mai ai e ka lehulehu kou manao hookiekie a me ka hoolahalaha ia E. K. W. Aloha wale!

            Eia kekahi, aole i maopopo lea ia’u ke kii o keia P. K. Moo, mamua o ko’u kakamua ana i ka hapa mua o ko’u mau manao; a mahope iki mai, ua ikea lea au i ke kii o keia P. K. Moo kuhalahala, i hoohenehene ae nei ia E. K. W., oia no o Petero Kaluna Moo, kahi kumukula Katolika o Leanolo.  E kuhi ana au he wahi kanaka okoa loa aku, aole ka!  O kahi kunukula no ka ma ke alo mai no e ko’u wahi e noho nei, maila no i hoohalahala ai o P. Kaluna Moo, aole no hoi ana wahine, ua hoopalau iho nei nae paha hoi me ka kaikamahine a Kanahele, i keia manawa.

            Ina aole oe i hoopalau me ia ea, o kii i ua kaikamahine la o Lahaina nau, ku ae no a pololei, hele ana a hiki imua o na makua, nonoi aku; a i ae mai nau ia wahine hoopalau.  Aia no nae ka loaa mai ia oe la, e nana aku oe—a, e hoomaka iho ana ka moa e wehewehe ae i ka nuku imua o ka makani, a e i ae, “Lilo io no ia’u ka wahine hoopalaau a E. K. W.” Olu no hoi ke Kamelopadi, a ua o P. Kaluna Moo kuhalahala nei.

            I iho la paha oe e P. Kaluna Moo, a me ou mau hoa hoino, a opu punalua ia’u, “Kakou e hoopuka i keia mea ma ke Kuokoa, i ike mai ai o E. K. W., a i hilahila iho oia, a haalele i ka wahine ana, a lilo ia P. Kaluna Moo.” E aho ia, ina pela ka olelo ana.

            Eia hou hoi, ina e manao ana oe e P. Kaluna Moo, e ekemu aku ia E. K. W., no ka’u mau olelo, alaila, ke olelo wiwo ole aku nei au iaoe, e hana i ka noonoo a nui, hoopiha pono ia na eke o kou lole wawae a me kou kuka a piha.  Ina mai ke keiki o Puna la, he keiki pii niu, a e i mai paha oe, “i kuu kaena a me kuu hookiekie.”  Heaha la hoi?  E aho no ka olelo maopopo ana, mamua o ka olelo hunahuna.

            Aole nae au i manao he pono ia kaua ke hoopaapa olelo maloko o ka nupepa i na kumu o ka pono ole. 1. Aole loa i waiwai ka lehulehu, a aole hoi pomaikai i ka kaua mau olelo pili ia kaua wale no, no ka mea, aole hoi oe i makemake e ninau mai.  2. Aole loa kaua i noho kaawale loa, eia no kaua iloko o ke Ahupuaa hookahi, oia o Wailuku nei.  Mai pono, ina no Kauai oe, a no Maui nei hoi au, ina ua pono kaua ke paia ole-