Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 19, 11 May 1865 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE IV. HELU 19. HONOLULU, MEI 11, 1865. NA HELU A PAU 180.
" KA NUPEPA KUOKOA.,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaha keia Poaha.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono, ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA — aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00 ; alua komo ana, he $1.50 ; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU — he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi — penei : he 25 lalani, $1.00 ; 50 lalani, $2.00 ; a pela'ku.
KA UKU NO NA OLELO HOOLAHA — ka uku pepa, a me ka uku o ka Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O KA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO — aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA — ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, mai ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA, (Lona Hooponopono.)
KA " NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY THURSDAY,
$2 00 per annum, or $1.00 per six
months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00 ; twice for $1.50 ; and $2.00 for one month ; all advertisements must he paid for in advance. KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line. PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives will be inserted on the subscription list until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price. THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A. M. to 4 P. M.
L H. GULICK.
Publisher.
Volume I. II. and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $1.50 each.
S. KUPANEA. J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio ! Loio !
KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAka a pau o keia Aupuni, ua makaukau na mea nona na inoa maluna e Kokua, a e lilo hoi i LOIO no na mea a pau e loohia ia'na i ka hihia, a e pale ana no kekahi hihia imua o na Aha Hookolokolo o keia Aupuni. He mau mea laua i aoia i ka OIHANA HOONAAUAO ma ke Kulanui o LAHAINALUNA, a ua aoia hoi ma ka OIHANA Kanawai, a me ke kakau ana i na Palapala o kela ano keia ano, e ka Mea Hanohano G. M. ROBERTSON (LOPIKANA.) A o ko laua Hale Oihana, aia mauka iho o ka huina o ke Alanui Hotele a me Maunakea ma Honolulu, Oahu.
Honolulu. Feb. 6, 1865. 167-y
MA KE KUAI !
UA LAKO AU I NA KUKA PAINA ELEELE maikai, he hookahi haneri. Mai ka Umikumamalima aku a ke Kanakolu dala ke kumukuai o ke Kuka hookahi, oia hoi na Kuka maoli, na Koheoheo, me nu Kuka-Holoku.
He mau lole manoanoa kekahi, oia hoi na Palemai, na Kakini, me na Palemai wawae i hanaia noloko mai o na lole maikai loa. He mau Kuka Palu Holoku no kekahi, me na Koheoheo, mai ka a 7 a hiki i ka 14 dala o ke Kuka hookahi.
O na lole i haiia ae la maluna, he mau lole maikai, aohe aie, he dala kuike wale no.
H. McDONNA.
Ma kahi e kokoke ana i ka Pa Kuai Papa o Lui a me Dikesona. 176-3m
OLELO HOOLAHA.
UA HOOPII MAI O NALEPO (W.) KUE I kana kane mare ia ALINA (PAKE k.) no Honolulu mamu, e hooki i ko laua mare ana no ka nalowale ana no na makahiki ekolu o ua ALINA (PAKE k ) nei ma ka aina e, aole i lohe ia mai. E hanaia keia hoopii imua o ka Mea Hanohano R. G. Davis kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie ma ka la 3 o Iune, i ka hora 10 o kakahiaka, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.
WM. HUMPHREYS. Hope Kakauolelo o ka Aha Kiekie. Honolulu, Feb. 20, 1865. 169-4m
HALE PAI KII.
AIA KO'U HALEPAI KII MA KA HALE e pili ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka " Nupepa Kuokoa," Ua emi loa na kii. Elima dala no ke Kakini Pepa Kii hookahi. A elua wale no dala no ke kii aniani.
H. L. CHASE (Keiki.)
174-6m Mea Pai Kii.
KUOKOA HUMUHUMUIA.
EKOLU BUKE — BUKE 1, 2, A ME 3
Umi kala ke kumukuai no na buke ekolu. No ka akahi buke $3.50. E ninau ma ka Hale buke o H. M. WINI.
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na huke kuai, a me ke kumukuai, Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, } { 2 50
a me na Moohana, } 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, } 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62 1/2
" Okoa, - - - 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 1/2
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Hoikehonua, Hoikemanawa, ame Kuhikuhi no ka Moolelo, } 25
Haiao, - - - - - 25
Hele Malihini Ana, - - - - 25
Wehewehehala, - - - - - 25
Lira Hawaii, - - - - - 25
Na Olelo Hoopomaikai, - - - 25
No ko ke Akua Ano, - - - - - 25
Lira Kamalii, - - - - - 25
Kumumua Hou, - - - - - 12 1/2
Moolelo Ekalekia, - - - - - 50
Hoike Palapala Hemolele, - - - - -25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, - - - - - 12 ½
Eia na buke i haawi waleia.
Haawina Baibala.
Ui.
Olelo Ao i na Wahine Hawaii.
Ko Dawida Malo Kumumanao.
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.
Ka Nupepa Kuokoa.
Ka Anesona Moolelo
No Hawaii nei.
HELU 14.
NO MIKA BINAMU.
O ko'u wehewehe maoli ana'ku i ka moolelo o ke kulana o Honolulu, aole e ole ka piha loa o ka pepa. Aka e hiki no ia'u ke olelo aku o ko Mika Binamu home maoli keia, a hiki i ka manawa i nawaliwali ai o Binamu wahine i ka mai i ka makahiki 1841, ua kupu ae ko laua manao e hoi i ko laua one hanau i Amerika Huipuia. Ua olioli loa au i kuu ike ana ua paa pono kona moolelo i na elemakule a me na luina, aole wale ma Honolulu, aka ma na mokupuni a pau. Ua hoouna mai ia ia'u i kekahi hopuna olelo ma ka olelo Hawaii, me kona aloha kekahi i kona poe hoa'loha o ia mau mokupuni, a ua heluheluia keia mea i na manawa a pau a'u mamua o ka'u haiolelo ana, nolaila kekahi kumu i komo ai ka hoihoi iloko o ka poe kahiko. O keia kaikaina aloha, i kona wa i hoolilo iho ai ia mau mokupuni i home nona no na makahiki he iwakalua, ua eleu ia, makau ole, hooikaika, a kauwa haahaa hoi na kona Makua Mana Loa ; aole loa au i ike i kekahi mea i oi aku ke alohaia no ka hana i ka hana a ke Akua ma ia mau aina e like me keia koa mahaloia.
NO LEVI KAMALENA.
O Kamalena he kanaka ia i kaulana ma kana hana, a i manao nui ole hoi ma na mea lealea o keia ao. I ka makahiki 1821, he kanaka kalepa opiopio ia ma Bosetona, a he oiaio no ua loaa no ka pomaikai iaia e like me kekahi poe kalepa opiopio e ae. Aka aole ia i kanalua i kona hilinai ana'ku i ka Uhane Hemolele, a e huipu hoi ma ka oihana misionari, me he mea la o kona kaheaia ana mai ia e ke Akua a haalele iho i kona imi ana i ka waiwai. I ko'u hele ana mai ke Kulanui o Anadova (Andover,) mai na la mua mai o ka makahiki 1822 e hoohala i kekahi mau mahina ma na rumi misionari, halawai iho la au me Mika Kamalena, no ka mea ua hele o Mika Evate (Evarts) ke Kakauolelo Elele o ka Waihona Waiwai. I ko'u manawa i hele hou aku ai i na la o ka makalii, ua loaa no ia ia'u no kona noho loihi ana malaila, a ua hooikaika pu iho maua iloko o na la mua o ka makahiki 1823. Ia wa, o kona hui iho la no ia me ka poe misionari mua e holo ana i ka Pae aina Hawaii. No kona omaimai, nolaila kona kumu i hoonohoia'i e ke Komite, aole make hele ma ke ano misionari. Ua hele maoli no ia ma ke ano hooponopono i na mea e pili ana i ka oihana misionari. Aole au i ike i kekahi moolelo i oi ae ka maikai mamua o ko Mika Kamalena, a o kona mau pono pili kino ua kupaa loa iho ia ma ke aupuni o Kristo. Nolaila., ua hilinai loa iho iaia kona mau hoahanau ma kana mau hana e pili ana ia lakou iho ; a iaia wale no malalo o ka malu o ka makua, ua aie loa ka Papa misionari iaia no kona hookele ana mawaena o na pohaku a me na puu one o ka waiwai a me na mea i haawiia mai nana e malama. Ua make iho ia i ku la 29 o Iulai, makahiki 1849. I ka malama hope loa o ko makou noho ana ma ia mau mokupuni, ua oluolu loa makou i ko makou lilo ana i mau malihini no ka ohana o Kamalena wahine. Malaila ko makou wahi i ike ai i kekahi o kana mau keiki, a me kekahi o kana mau moopuna. Ia'u malaila, ua bapetizo iho au i kana mau moopuna elua.
NO KA ILINA ALII.
I kekahi la, hele aku makou e ike ia Kanaina, kekahi kanaka kaukaualii ma kekahi hale pohaku, i like ole me ka Hale Alii, iloko o kekahi pa pohaku huinahalike. O kana wahine ua make, oia ke Kuhina Nui Kaulana, a ua hoikeia kona kii. Ua kauoha mai ka Mea Kiekie Wiliama Lunalilo, ke keiki a Kanaina, e hele makou e nana i ka ilina o na 'lii. He hale pohaku ua hale la, me kekahi rumi nui; a aia ua hale la ma kekahi aoao o ka pa. Ua makaukau loa ia ma ka kakou olelo, a ua hoike mai oia i kona ano oluolu i awili pu ia me ka hanohano. Ia makou i komo aku ai, o ka makou mea mua i ike ai, he pakaukau e ku ana i waenakonu o ka rumi i uhiia i ka lole, a maluna iho he uluna, a maluna o ua uluna la ke Kalaunu Hawaii. Ua waiho maikai mai na pahu kupapau nani, a ma na aoao kekahi mau pahu i uhiia, i na lole ulaula me ke gula. Ua kuhikuhi mai ka Mea Kiekie ia makou i ka pahu kupapau o Liholiho (Kamehameha II,) a me kana Aliiwahine i hoihoiia mai ai ko laua mau iwi mai Enelani mai; a o ko Kamehameha III; a mawaena o na 'lii nui a pau, waihoihola ka pahu kupapau o Paki ke Alii i kaulana no ka nui, a me ka loihi. Aka, o ka pahu kupapau nae a ko'u maka i anoi nui ai, o ko ke Aliiwahine maikai o Kaahumanu. Iloko o keia wahi hale ololi kahi i hoopukuikuiia ai o na moolelo me na hoomana. Maanei kahi e waiho nei e hamau ana iloko o ka make na'lii kane, na'lii wahine, na kaukaualii, pau pu o na kane me na wahine, oiai i ko lakou wa e ola ana, ua alakai iho lakou i ka lahuikanaka ma na hana olioli a ma na hana kaumaha.
KE KULANUI O PUNAHOU.
Ke Kulanui o Punahou, elua mile ka loihi mai Honolulu aku, ma o aku o ke kula palahalaha. He maikai wale no ka holo ana'ku. E nana pono mai ana ia i ke kai, eia nae ua loihi loa ia mai ke kai aku, a oia ke kumu i pilikia ole ai ko laila poe i ka halulu o ke kai. He wahi maikai keia, a ua maopopo ia'u he pohaku nani ia Kulanui no ia mau mokupuni. I keia kula na keiki a na misionari, na keikikane a me na kaikamahine, a me kekahi mau keiki haole e ae me na keiki Hawaii e ao ana i ka olelo Beritania a e uku ana hoi i ko lakou uku no ke kula e loaa ai ka naauao i aneane like aku nae ka naauao i haawiia mai na Kulanui o Amerika mai i ko'u mau la opiopio. Ua hele pinepine au e makaikai i keia halekula me ko'u ohana mamuli o ke kauoha a ka Peresidena a me kana wahine. O na kumu o keia kula o Peresidena Mila me kana wahine, o Alekanedero opio, me kana wahine, o Mika Bele opio, a me ke kaikamahine a Koana. O na mea nona na inoa hope eha he poe keiki lakou na na misionari. Kanalua paha ka manao o kekahi mea ke ike aku i ke Kulanui ma ke ano o na hale, aka ua oi aku ia mamua o ka poe hou i ikeia ma na Kulanui o Havada (Harvard) a me Iale (Yale.) O ka palapala hookohu i loaa mai ke Aupuni Hawaii mai i ka makahiki 1853, he palapala kula wale no ka poe e hoomakaukau ana no na kulanui, aole ma na mea hohonu loa'ku. Ua hoomakaia keia kula i ka makahiki 1841, no na keiki wale no nae a na misionari. I ka makahiki 1851, ua weheia i na keiki o kela ano keia ano. Peneia na mea kakauia maloko o ua palapala hookohu la :
" Aole e aoia ka naauao ma keia halekula i oleloia ina ua kue i na mea i hanaia e ka poe Keristiano Euanelio Perosetane, e like me ka pomaikai a ka poe Keristiano o Amerika Huipuia e kupaa nei, a na lakou hoi i kukulu ka oihana misionari Keristiano ma keia mau mokupuni, a mamuli o ka lakou mau hana a me ka lakou haawi manawalea ana ua aie loa na kanaka o keia mau mokupuni."
He palapala hou no kekahi i pakuiia'ku no ua halekula la no, e like me ka mea malalo iho :
" Ina he wahi hakahaka kai ikeia ma keia Hui i oleloia, he mana ko na Kahu e hoopiha ma ia hakahaka i kekahi mea oluolu. O na koho hou ana a pau e hoike koke ia no i ke Komite o ka Papa Komisina Amerika no ka oihana Misionari o na aina e, e hooholo mai ia ma ka lakou ae ana a hoole paha ; a o ka manao o keia hooponopono hou ana e hoomauia no i ka Papa Amerika no na makahiki he iwakalua mai ka la o ka puka ana'ku o keia palapala hookohu."
Ina ua hoohuiia keia kula a lilo i mea hookahi, e hana no ka Papa Amerika i na hale a me kekahi mau waiwai e ae i na Kahu, e hiki ana ka lilo i na tausani dala he iwakaluakumamalima. Ua kukuluia na hale ma kekahi aina nona na eka he haneri i pa-ia i ka papohaku maikai me kekahi puna-wai ma ka aoao maluna, nana i hoolawa like ka makemake o kolaila poe ; nolaila i loaa mai ai ka inoa " Punahou." He haneri eka aku no ko kekahi aina e pili pu ana a i pa-ia no i ka papohaku, ua hooliloia nae ia i pa no na holoholona ; a he aina nui hou aku no kekahi elua mile ka loihi. Ua maikai ka hui ana o na hale noho me ka halekula. O ka Halekula he hale nui, hookahi hale iluna a hookahi ilalo, me kekahi rumi nui a me na rumi liilii. He hale loihi kekahi i hooliloia i mau hale noho elua, a e huli pono ana i ke kai me na kikiwi elua, me kekahi hale loihi mawaenakonu ; aia wale no keia mau hale a pau mamua pono o ka halekula, ua hanaia i hale moe, rumi paina, a i halekuke, a pela'ku. Aia ma ka akau kahi i ku ai ka hale o ka Peresidena, ke nohoia nei nae i keia manawa e Alekanedero kekahi kumu. Ua noho iho o Peresidena Mila me kana wahine iwaenakonu o na haumana, a oia ka hoonoho oluolu ana no ka poe opiopio.
Ia Rev. D. Dole ua kula la i na makahiki mua, a he kumu akamai no hoi ia. O Rev. E. G. Beckwith e noho kahunapule nei no i kekahi halepule ma Kapalakiko i keia manawa, oia ka Peresidena mua, a ua aloha nuiia oia. Ua holo mai ia i Amerika Huipuia nei i ka makahiki 1857 me Limaikaika i loaa ai na dala he $50,000 Ua haawi iho no ke Aupuni Hawaii he umi tausani dala. O ka poe i akoakoa mai ma ke halawai makahiki o ka Papa Amerika oia makahiki e hoomanao lakou i ka haiolelo ikaika a eleu no hoi no ua halekula la. No ke ano hemahema o na hana kalepa, nolaila, ua hopu kokeia ka Hope, oiai nae ai a hiki aku ka nui o na dala i loaa i ka 12,000, pau pu me ke noi a ke Aupuni Hawaii. No keia kumu, ua haawi iho o James Hunnewell o Kaletauna, Makekuseta, oia kekahi i haawi ma ka hookupu mua ana, a oia kekahi alii o ka moku kialua Thaddeus ka moku a na misionari mua i holo ai i ka Pae aina Hawaii i na dala 5,000. O ka nui o na haumana he kanahikukumamaiwa.
Ilaila no au i ka hoike makahiki ana ma ka la 16 a me ka la 17 o Iune iloko o ka rumi nui o ka hale kula. Ua kahikoia na paia o ka hale i na lau uliuli o kuahiwi, me na palapala aina a me na kii i kakauia e na hamana. Malaila ko'u wahi i ike ai e welo ana na Hae o ke Aupuni Hawaii me ko Amerika Huipuia ma ka pahu hae hookahi. Ia manawa e halawai ana ka Hui Euanelio Hawaii ma Honolulu, oia hoi na makua o kekahi poe haumana ; ua hoopaneeia nae ua halawai la no ka hele ana aku e nana i ua hoike kula la. Ua piha loa ka hale i na hauumana, na kumukula a me ka poe makaikai. Ua maikai no ka hoike ana, a ua mahaloia no hoi. Ua ninau aku ka Peresidena i na haumana ma ka moleanahonua, ma ke ao hoku, ka hoailonahelu, na ala mua o ka wehewehe ana, a me ka akeakamai; ua hoike aku o Alekanedero ma ka olelo Latina, Kopokela (Sophocles), Viregila (Vrgil), a me ka moleanahonua hohonu loa aku ; o Mila wahine ma ka buke ao i na mea ike oleia, na buke ao pohaku, me na buke ao pua, oihana kahuna, a me ka buke piliolelo; o Koana kaikamahine ma ka moolelo me ke ano o ke kakau ana, a o na kii e kau ana ma na paia o ka rumi na kana poe haumana wale no i kakau; o Bele opio hoi ma ka huinahelu a me ka hoike honua hui pu me na palapala aina i kakauia e kana poe haumana. He mau mea kekahi i hanaia ma ke ano paikau me ka himeni, a ua maikai loa ka hana ia ana. He nui no hoi na manao pepa i heluheluia e na haumana, a ua hoolohe maikai aku no ka poe makaikai. I na la hoike ua hanaiia ka poe makaikai ma ka hookipa oluolu ia ana e na kaikamahine opiopio nana e malama na mea ai o ua halekula la.
I ka po o ka Poaha, la 18 o Iune, ua haiolelo iho na keiki ma ka Halepule Pohaku nui ma Honolulu. Ua maikai no ka haiolelo ana, a o ka himeni ana malalo o kekahi Geremania akamai, oia ka mea i hiki aku i ka papa kiekie. Ua hai muaia ka lohe i na kanaka ma na halawai a lakou, a ua nui io no na kanaka i hele mai a huipu ae hoi me na haole; eia nae aohe lohe o na kanaka i na haiolelo, no ka makemake wale no paha i ka himeni ka mea i hele nui mai ai. Ma ka po o ka Poalima, ua hui hou ma ka halekula, a mahope o ka hui oluolu ana ua haawiia mai na mea ono ma ka rumi nui i hoikeikeia na haumana.
Oiai ua maopopo aole i makaukau pono keia halekula, aole nae e hiki ia'u ke hoole aku aole oia kekahi o na kumu ola a me ka pomaikai o keia lahui Hawaii.
(Aole i pau.)
KA MOOLELO O KEPAKAILIULA !
MOKUNA XXIX.
KA OLELO A KEPAKAILIULA ME KA MAKUAHINE O KANA AIKANE.
MA KEIA MOKUNA, KE HAIIA aku nei ka olelo a Kepakailiula, a me ka makuahine o ke aikane.
Alaila i aku la o Kepakailiula i ka makuahine, me ko ia nei ninau hoomaoe aku, " A heaha iho la ka hala oia pepehi hoomainoino ana i kanaka o ka aina ?" Alaila i aku la ua wahine nei i ke'Lii, " Eia ka hala e make ai la, a e pepehi hoomainoino ia'i hoi. Ina i hoole aku kekahi mea i ka olelo a ua'Lii la, o kona olelo mai la no ia he pakike, a he hookano, a pela e make nei kekahi poe o keia aina, a he nui wale. Mai ko'u wa kamalii mai a hiki i keia la a kaua e olelo nei, aole e hiki ia'u ke helu, a ke hoomaopopo i ka nui o ka poe i pepehi ia e kela alii lokomaikai ole."
Alaila i aku la o Kepakailiula i ka makuahine, " A o ka hala iho la no ia o ka pepehi ana ?" " Ae" wahi a ka makuahine, " Pepehi a i mea aha," wahi a ke'Lii, " I mohai na kona akua, na Kihanuilulumoku ka moo," " A no wai a e?" wahi a Kepakailiula, " No Kaneikawaiola," wahi a kona makuahine. " A owai hoi ia ?" wahi a ke'Lii, " O Kanehunamoku, he akua mana loa ia mamua ae o ka moo." Aka, olioli nui loa iho la ke'Lii no kona olelo ana mai no ka moo, no ka mea, he mau kupuna lakou a pau no keia alii mai Hawaii nei aku, a oia hoi o Kepakailiula, ke'Lii nana i hehi na kukuna kapu o Kahiki, a hiki wale i ko laua hakaka weliweli ana me Kuwahailo ke akua amu kanaka o kukulu o Kahiki.
Ma ia hope iho, hoopau ae la ke'Lii i kana olelo ana, a i kekahi la'e, oiai e hookuu mai ana ka malamalama maluna o ka honua a puni, oiai hoi e haalele iho ana na kukuna olinolino o ka la i ka piko o na kuahiwi, a me na launahelehele uliuli o ua awawa, a me na lau i hoomae ia o na kula, a he la maikai loa ua la la. A holo aku la ko laua makuakane i ka lawaia, no ka mea, he kanaka lawaia nui ia no ia wahi, a o kana hana mau ka lawaia. Nolaila, ke hoike aku nei ka mea e hoopuka nei i keia Moolelo Kaulana, i hoopuka ole ia mamua.
No ka mea, ma keia Moolelo Hawaii, e kakauia nei, mailoko mai no ia o ka waha o kekahi elemakule i hanauia i ke au ia Peleioholani kekahi alii kaulana o Hawaii nei, a he alii oluolu ia, a he moolelo kaulana no hoi ko keia alii, (Peleioholani) a ma ka Moolelo o Kepakailiula nei, ua like ole na ano o kekahi i kekahi, no ka mea, aole i kakauia ko Hawaii nei mau Moolelo kaulana, aka, mailoko mai no ia o ka waha o ka poe i ike i ke kaao ma ke ano kuauhau.
A ma keia Moolelo hoi, elima mana nui o keia Moolelo, e kaao ia nei, a ua like ole na ano, a he okoa loa hoi ka olelo ana, o ka kekahi i ka kekahi, a ma ka lima o ka mana o keia Moolelo, ua kakau Buke ia e D. Malo, a me kekahi mea i hoopuka me ia, na ke kaao ana, a e kakau ana o D. Malo, eia nae, ua lilo ia Buke i kekahi o ko Hawaii nei, (Lanialii) a ua nalowale paha, aole i maopopo loa.
[Nolaila, ke hoopuka nei au i keia Moolelo e like me ka'u i lohe ai, a i ike lihi ai hoi maloko o kekahi wahi palapala ewalu aoao, i kakau lima ia A. D. 1864 ma Lahaina-lalo, a ma ka waha mai o kekahi elemakule i hele i ka make i loaa ai ia'u i ko'u wa kamalii e hele ana i ke kula, mawaena o na makahiki 15 o'u. Ua makilo pinepine au a hiki i keia Moolelo kaulana, a elua po i kaao ia'i a hiki i ke ao, me kuu kakau ana. Nolaila, ke hoopuka nei no au e like me ka mea a'u i hoopaa'i, a i lohe ai hoi me ka malama loa. A i na ua pono ole ka'u hoopuka ana, pono no hoi ke hoopuka'e kekahi mea i kana mana, ina ua like ole ka'u, alaila e kala mai no.]
Nolaila, e hoike au ia oukou e ka poe i lohe i keia Moolelo, a me ka poe kahiko e ola nei, a me ka poe hoi e heluhelu ana. Ma kekahi o keia Moolelo wahi a kekahi poe, ua lilo ka o Makolea i ke'Lii Oahu nei, a holo mai o Kepakailiula mai Hawaii mai a kaua i Oahu nei, me ua 'Lii la a make, a lilo hou o Makolea ia Kakaalaneo, ke'lii o Kauai, a kaua hou me ia'lii a make. A mai Hawaii mai ka o Kepakailiula. Aole pela ka pololei, eia ka oiaio, ia Kepakailiula i hoi mai ai mai Kahiki mai a hiki i Hawaii nei, kaua ai me keia mau alii.
MOKUNA XXX.
KA HOI ANA MAI O KA MAKUAKANE MAI KALAWAIA MAI.
I ka makuakane i hoi mai ai mai kalawaia mai, a ma ia hope iho, hoomaka iho la lakou e paina, o laua elua, a o na keiki elua. A pau ka lakou ai ana, hoomaka hou ke'Lii e ninau aku, me ka ike ole nae o lakou he alii keia, (na kamaaina) eia ka ke alii ninau, " Ea ! he hiki mai no nae paha ua'lii nei ianei ?" Wahi a na makua, " aole, he mau kanaka nae na mea nana e kii mai i ka ai, a me ka ia, he hiki mai nae koe. No ka mea, ua ike ae nei no ia'u i kuu hoi ana mai nei, a pela mau no nae i na manawa a makou e noho nei."
I ka manawa no a laua nei e olelo ana, hoea'na ua mau wahi kanaka nei, na ke alii o laua i kena mai ai laua. A hiki ana ia manawa, aloha aku la o Kepakailiula i ua mau wahi kanaka nei, a aloha mai la no hoi laua la. Alaila, olelo ae ia ua mau wahi kanaka nei i ka lawaia, oia hoi ko laua makuakane, o Kawaipokane kona inoa, " I hoouna ia mai nei maua e pii mai iuka nei i ai, i ia na ke'Lii," alaila, i aku la ka lawaia, " Ae, ua makaukau ia naau mea a pau, a e kali ana no au ia olua." Eia hoi, ma ia manawa no, haohao iho la ua mau wahi kanaka nei i nei keiki ano e, a he hanohano no hoi, me he ano alii la.
Ia manawa no, ninau aku la ke'Lii. " Ea ! e laua nei, he maikai no nae paha ko olua noho ana me ka olua hanai ?" hoole mai la ua mau wahi kanaka nei, " Aole, he alii ino loa ko makou, he alii huhu hoi, i na lohi loa maua i keia wa la a loihi, alaila, he make no ko maua hoopai, puhiia maua i ke ahi, a kalua ia a moa, a o na poo nei o maua la, a me ka io, lawe ia iluna o ka heiau, iloko o ka uluniu, aia a hiki i na po o Hoku, a i ole ia i na po i o Mahealani, oia na po e pau a ko makou alii e mohai pinepine ai i na kanaka a pau i pepehiia eia, a oia la i lohe oe e ka malihini, ka mea hoi a maua i ike ole ai mamua, a hiki i keia la, akahi no hoi kakou a halawai pu."
Alaila i aku la o Kepakailiula, " Eia hoi kuu ninau ia olua, he ai pu no nae paha oukou me ua'Lii la i ke ai, a me keia ia a olua i kii mai nei ?" Wahi a na wahi kanaka, " Aole, aka ea, o ka maua ai e ai mau nei la, he ai inoino, a a me ka ia, a me na mea ino no a pau loa a maua e hoomanawanui nei." Alaila olelo aku la ua mau wahi kanaka nei, " Ka ! e u hoi maua." Wahi a ke'Lii, " Aole, he wahi manao ko'u ia olua, e noho olua, alia e hoi, mai makau olua, no ka mea, o olua ea, aole olua e make ma kuu inoa nei, me ko olua olelo aku i lohi loa maua he keiki malihini, a ua hanaiia mai nei maua e ua keiki la i ka ai, a me ka ia, pela olua e olelo ai, alaila aole olua e make a hiki aku au.
Ia manawa, kena ae la o Kepakailiula i ka makuakane olaua, e ukuhi i na ipu i ka wai, alaila, hoole mai la ka makuakanei, " Aohe ipu." Alaila olelo aka la keia, " Aole ae la hoi ia, e alakai oe ia laua nei iloko o kela punawai loihi la, e hookupou ke poo ilalo, e inu laua i ka wai a piha ka opu, alaila, hoolualuai mai, a ua hanaia no hoi pela." A pau na mea a laua i hana mauia'i e ua'Lii ino la, alaila, hoi mai la a ka hale, haawi aku la ke'Lii Kepakailiula i ka ai, a me ka ia i lawaluia a moa, a he mea hou ia i ko laua ai ana i na mea maikai, a pela ke'Lii i hanai ai ia laua.
A ma ia hope iho, ua hoi aku ua mau kanaka nei imua o ko laua Haku, a ua nui loa kona huhu, a me kona inaina ia laua. Aka, ua olelo pu no hoi o Kepakailiula mamua o ka hoi ana o ua mau wahi kanaka nei imua o ko laua Haku.
(Aole i pau.)
Ka une o ka noonoo.
E KA NUPEPA KUOKOA E ; ALOHA OE :
Elua a'u ninau e haawi aku ia oe, a nau hoi ia e hoopalahalaha i ka loa me ka laula ma kahi a na kanaka naauao i noho ai.
1. Ia'u e noho ana ma ko'u keena, wehe aku la wau i ka puka aniani ma ka aoao hikina hema, kiei aku la wau iwaho e nana ana i ka malino o ke kai ma ka aoao akau o ka mokupuni o Kahoolawe, ike aku la wau i ke puhi ana o kekahi Kohola i ke kai iluna, o ke kiekie o ka lele ana o ka wai iluna he mea okoa no ia i mahele ole ia, o ka 1/3 o ka lele ana o ka wai iluna, oia ke kiekie o kahi a'u e noho nei mai ka lepo ae a hiki i ka puka aniani.
Hoolei iho la au i kekahi mea kino (he pua rose) aole i wikiwiki kona haule ana no ke ano mama, nana koke iho la au i ka waki 1 1/2 sekona ka manawa o ka haule ana o ka pua rose, eia ka ninau. Ehia kubika ke kiekie o ka lele ana o ka wai ? Ehia pouna paakai i puhi ia ? A heaha hoi ke kiekie o kahi a'u e noho ana ?
2. Ia'u e hele ana i ka makaikai ma Lanai ; halawai aku la au me Kaululaau, i mai la kela, "e ane mai la i ka loa a me ka laula o kuu wahi hale a na'u no e a-ko." ae aku la au, ana iho la au i ka loa 3 iwilei ka loa, 2 iwilei ka laula, aole i kukulu paa pau ia, o na oa no ka pou, me he ano puoa la ke nana'ku.
O ka loloa o ke o-a, 4 kapuai me 3 iniha, ekolu o-a ma ke kua pela no ma ke alo ; 3 iniha ke kaawale mai kekahi aho, a i kekahi aho, 5 aho-hui ma ke kua, pela no ma ke alo.
Ekolu wahi i uhi ia i ka la-i, koe kekahi hakala i puka komo, aole he la-i maka, he la-i maloo, o ke ako ana he pea ke ako ana o ka la-i, elua aho e nalo i ke ako ana ; eia ka ninau.
Ehia kapuai ili a pau o ka hale ?
Ehia ka nui o na la-i e pau ai ?
Me ka lana o kuu manao e loaa no i ka poe i hele a pa-ki kepau a ka noonoo. Me ke aloha i ke Kilohana Pookela o kee Lahui.
JOHN AHULIA.