Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 19, 11 May 1865 — Ka Nupepa Kuokoa. Ka Anesona Moolelo No Hawaii nei. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Ka Anesona Moolelo No Hawaii nei.

IIELU 14. 1 No MIKA BlNAMU. 1 O ko'u wehewehe maoliana'ku i ka moo- 1 lelo o ke kulanu o Honoiulu. aole e o ! e ka 3 piha lpa o ka pepa. Aka e hiki no ia'u ke Jj olelo aku o ko \lika Binamu home maoli 1| keia, a hiki i ka manuwa i nawaliwali ai o J Binamu wahine i ka mai i ka mak»hiki £j 1841, ua kupu ae ko laua manao e hoi i ko laua onehanaui Amerika Huipuia. Ua oli- ī oli Ioa au i kuu ike ana ua paa pono kona |j moolelo i na elemakule a me na Iuina, aole p wale ma Honolulu, aka ma na mokupuni a fj pau. Ua hoouna mai in ia'u i kekahi ho- 1 puna olelo ma ka olelo Hawaii, me kona alo- 1 ha kekahi i kona poe hoa'loha o ia mau mo- p kupuni, a ua heluheluia keia mea i na |jj manawa a pau a'u mamua o ka'u haiolelo i ana, nolaila kekahi kumu i komo ai ka hoi- i hoi iloko o ka poe kahiko. O keia kaikaina B aioha, i kona wa i hoolilo iho ai ia mau mo- 1 kupuni i home nona no na makahiki he | iwakalua, ua eleu ia, makau ole, hooikaika, I a kauwa haaha.i hoi na kona Makua Mana | Loa ; aole loa au i ike i kekahi mea i oi aku I ke alohaia no ka hana i ka hana a ke Akua I ma ia mau aina e like me keia koa mahalo- i 1 No m 0 Kamalena he kanaka ia i kaulana ma ka- n na hana, a i manao nui ole hoi ma na mea S lealea o keia ao, 1 ka makahiki 1S21, he i kanaka kalepa opiopio ia ma Bosetona, a he H oiaio no ua loaa no ka pomaikai laia e like S me kekahi poe kalepa opiopio e ap. Aka g aole ia i l<*analua i"kona hiiinai ana'ku i ka g Uhane Hemolele, a e huipu hoi ma ka oiha- g na misionari, me; he mea la o kona kaheaia g ana mai ia e ke Akua a haalele iho i kona 1 imi ana i ka waiwai. 1 ko'u hele ana mai S ke Kulanui o Anadova (Andover,) mai na S la mua mai o ka makuhiki 1S22 e hoohala i g kekahi mau mahina ma na rumi misionari, j§ halawai iho la au me Mika Kamalena, no ■ ka mea ua hele o Mika Evale (Evarts) ke H Kakauoielo Elele o ka Waihona Waiwai. B 1 ko'u manawa i hele hou aku ai i na la o | ka makalii, ua loaa no ia ia'u no kona noho i loihi ana malaila, a ua hooikaika pu iho S maua ilokoo na la muao kamakahiki 1S23. @ Ia wa, o kona hui iho la no ia me ka poe 13 misionari mua e holo ana i ka Pae aina lla- g waii. Ko kona omainiai, nolaila kona kumu g i honnohoia'i e ke Komite> aole make hele I ma ke ano misionari. Ua liele mnoli no ia | ma ke ano hooponopono i na i:nea e pili ana | i ka oihana misionari. Aole au i ike i ke- 1 kahi mooieio i oi ae ka maikai mamua o ko |j Mika Kamalena, a o kona mau pono pili j| kino ua kupaa loa ihi ia ma ke aupuni o p Kristo. ua hilinai loa iho iaia ko- |j na mau hoahanau ma kana mau hana e pili « ana la lakou iho ; a iaia wale no malalo o » ka malu o ka maku'a, ua aie loa ka Papa mi- 1 sionati iaia no kona hookele an.i hiawaen\ o S na pohaku a me na puu one o ka waiwai a 1 me na mea i hanwiia mai nana e inalama. k Ua make iho ia i ka la 29 o lulai. malnhiki | 1849. I ka malama hope loa o ko makou | noho ana ma ia mau ua oluolu loa makou i ko makou lilo ana i mau mali- i hini no ka ohana o Kamalena wahine. Ma- | laila ko makou wahi i ike ai i kekahi o | kana mau keiki, a rne kekahi o kana mau | moopuna. la'u malaila, ua bapetizo iho au I i kana mau moopuna elua. " | No ka Ilina Alii. I 1 kekahi la, hele aku makou e ike ia Ka- 1 naina, kekahi kanaka kaukaualii ma kekahi 1 ! hale pohaku, i like ole me ka . Hale Alii, 1 iloko o kekākahi pa pohaku huinahalike 1 O kana wahine ua make, oia ke Kuhina Nui | Kaulana, a ua hoikeia kona kii. Ua kauo- | s ha mai ka Mea Kiekie Wiliama Lunalilo, | [ ke keiki a Kmama, e hele mnkou e nana i | ka ilina o na 'lii. He hale pohaku ua hale | la, ine kekahi rumi nui; a hale la ma | i kekahi aoao o ka pa. Ua makaukau loa ia | ma ka kakou olelo, a ua hoike mai oia i ko-1 | na ano oluolu i awili pu ia me ka hanohan*». I | Ia makou i komo aku ai, o ka makou mea i mua i ike ai, he pakaukau e ku ana i wae- | nakonu o ka rumi i uhiia i ka lole, a maluna iho he uluna, a maluna o ua uluna la ke | Kalaunu Hawaii. Ua waiho maikai mai na pahu kupapau nani, a ma na aoao kekahi mau pahu i uhiia i na lole ulaula me ke gula. Ua kuhikuhi mai ka Mea Kiekie ia makou i kapahu kupapau o Liholiho (Kamehameha II,) ,a me kana Aliiwahine i hoihoiia mai ai ko laua mau iwi mai Enelani mai; a o ko Kamehameha III; a mawaena o na 'jij nuiapau, waihoihola ka pahu kupapau o Paki ke Alii i kaulana no ka nui, a me ka Ioihi. Aka, o ka pahu kupapnu nae a ko'u

inaka i anoi nui ai, oko ke Aliiwahine maikai o Kaahumanu. iloko o keia wahi hale ololi kalii i hoopukuikuiia ai o na moolelo me na hoomana. Maanei kahi e waiho nei e hamau ana iloko o ka make na'lii kane, na'lii wahine, na kaukaualii, pau pu o na kane me na wahine, oiai i ko lakou wa e ola ana, ua alauai iho lakou i ka lahuikanaka ma na hana olioli a ma na hana kaumaha. Ke Kulanūi o Pui*AHotf. Ke Kulanui o Punahou, elua mile ka loihi mai Honoiulu Viku, ma o aku o ke kula palihalaha. He maikai wale no ka holo ana'ku. E nana pono mai ana ia ike kai, | eia nae ua loihi loa ia rnai ke kai aku, a oia | ke kumu i pilikia ole ai ko laila poe i ka | halulu oke kai. He wahi mailoii keia, a | ua maopopo ia'u he pohaku nani ia Kulanui | no ia mau mokupuni. 1 keia kula na keiki | a na misionari, na keikikīine a me na kaika- | mahine, a me kekahi mau keiki haole eae | me na keiki Hawaii eaoana ika olelo Berita- | nia a e uku ana hoi i ko lakou uku no ke kula I e loaa ai ka naauao i aneane like aku nae | ka naauao i haawiia mai na Kulanui o Amerika mai i ko'u inau la opiopio. Ua hele pmepine au e makaikai i keia halekula me 1 ko'u ohana maniuli o ke kauoha a lea Pere- ] sidena ame kana wphine. O na kumu o | keia kula o Peresideua Mila me kana wahi- | ne,*o Alekanedero opio, me kana wahine, o I Mika Bele opio, a me ke kāikamahine a Ko- | ana. Ona mea nona na inoa liope eha he | poe keiki lakou na na misionari. Kanalua | paha ka manao o kekahi mea ke ike aku i | ke Kulanui ma ke ano 'o na hale, aka ua oi 1 aku ia inamua o ka poe hou i ikeia ma na | Kulanui o Havada (Harvard) a me lale | (Yale.) Oka palapala hookohu ilo ia' mai I ke Aupuni Hawaii mai ika makahiki 1853, he palnpala kula wale no ka poe e hoomakaukau ana no na kulanui, aole ma na mea hohonu loa'ku. Ua hoomakaia keia kula i ka makahiki 1841, no na keiki wale no nae a na misionari. I ka makahiki 18.51, ua weheia ina keiki o kela ano keia ano. Peneia na mea i kakauia maloko o ua palapala hookohu la :

" Aole e aoia ka naauao ma keia halekula i oleloia ina ua kue i na mea i hanaia e ka poe Keristiar.o Euanelio Perosetane, e like me ka pomaikai a ka poe Keristiano o Amerika Huipuia e kupaa nei, a na lakou hoi i kukulu ka oihana misionari Keristiano ma keia mau mokupuni, a mamuli'o ka lakou v mau hana a me ka lakou haawi manawalea ana ua aie loa na kanaka o keia mau mokupuni." He palapala hou-no kekahi i pākuiia'ku no ua halekula la no, e like me ka mea maUilo iho : '• Ina he wahi hakahaka kai ikeia ma keia Hui ī oleloia, he mana ko na Kahu e hoopiha ma ia hakahaka i kekahi mea oluolu. O na koho hou ana a pau e 'hoike koke ia no i ke Kornite o ka Papa Komisina Amenka no ka oihana Misionari o na aina e, e hooholo mai ia ma ka lakou ae ana a hoole paha ; a o ka manao o keia hooponopono hou ana e hoomauia no i ka Papa Amerika no na makahiki he iwakalua inai ka la o ka puka ana'ku o keia palapahi hookohu.'' loa ua hoohuiia keia kula a lilo i mea hookahi, e hana no ka Papa Amt*rika i na hale a mi' kekahi mnu waiwai e ae i na Kahu, e liiki anu ka iilo i na tausarii dala he iwakaluakuinamalima. Ua kukuluia na hale ma kekahi aina nona na eka he haneri i pa-ia i ka papohaku maikai me keknhi puna-wai ma ka aoao inaluna, nann i hoolawa like ka makemake o ko laila poe ; nolaila i loaa mai ai I ka inoa •' Punahou." Hehaneri eka aku no | ko kekahi aina e pili pu ana a i pa-ia no i ka j papohaku, ua hooliloia nae ia i pa no na I holoholona ; a he aina nui hou aku no kekat hi elua mile ka loihi. Ua maikai ka hui | ana o na hale noho me ka halekula. O ka Halekula he hale nui, hookahi hale iluna a hookahi ilaio, me kēkahi rumi nui n me na rumi liilii. He hale loihi keliahi i hooliloia i mau hale noho elua, a e huli pono ana i ke kai me na kikiwi elua. me kekahi hale loihi mawaenakonu ; aia wale no keia mau hale a pau mamua pono o ka halekula, ua hanaia i h.ile moe, rumi paina, a i hale4»uke, a pela'ku. Aia ma ka akau kahi i ku ai ka hale o ka Peresidena, ke nohoia nei nae i keia manawa e Alekanedero kekahi kumu. Ua noho iho o Peresidena Mila me kana wahine iwaenakonu o na haumana, a oin ka hoonoho oluolu ana no ka poe opiopio. Ia Kev. D. Dole ua kula la i na makahiki mua, a he kumu akamai no hoi ia. O Rev. E. G. Beckwith e noho kahunapule nei no i kekahi halepule ma Kapalakiko i keia manawa, oia ka Peresidena mua, a ua aloha nuiia oia. Ua holo mai ia i Amerika Huipuia nei i ka makahiki 1857 me Limaikaika i loaa ai na dala he $50,000 Ua haawi. iho no ke Aupuai Hawāii he umi tausani dala. O ka poe i akoakoa mai ma k& liala-

wai makahiki o ka Papa Amerika oia ma« kahiki e hoouianao lakou i ka haiolelo ikaika a eleu no hoi oo ua halekula la. No ke ano hemahema o na hana kalepa, nolaila, ua hopu kokeia ka Hope, oiai nae ai a hiki aku |a nui o na dala i loaa i ka 12,000, pau pu ke noi ake Aupuni Hawaii. No keia l?Umu, ua haawī iho o James Hunneweli o Kaletauna, Makekuseta, oia kekahi i haawi ina ka hookupu mu& ana, a oia kekahi alii o ka moku kialua Thaddens ka moku a na misionari mua i holo ai i ku Pae aina Hawaii ina dala 5,000. O ka nui ooa hau--9 inaua he kanahikukumamaiwa. 1 liuila no au ika hoike makahiki ana ma |s ka ia 16 a me ka la 17 o luoe iloko o ka ru--Bmi nui oka hale kola. Ua kahikoia na paia H o ka hale i na lau uliuli o kuahiwi, me na | palapula aiua a me na kii i kakauia e na haS mana. I\l alaila ko'U Wahi i ike ai e welo 9 nna na Hae o ke Aupuni Hawaii me ko Ame- ■ rika Huipuia ma ka pahu hae hookahi. la g manawa e halawui ana ka Hui Euanelio I Hawaii ina Honolulu, oia hoi na makua o g kekahi poe hauinana; ua hoopaneeia nae ua S lialawai la no ka hele ana aku e nana i ua 1 hoike kulu I.i. Ua piha loa ka hale i na hau» w umana, na kumuuula a me ka poemakaikai. Ua maikai no ka hoike ana, a ua mahaloia no hoi. Ua ninau aku ka Peresidena ina haumana ma ka moleanahonua, ma ke ao lioku, ka hoailonahelu, na ala mila o ka wehewehe ana. a me ka akeakainai; ua hoike aku o Alekanedero ma ka olelo Latina, Kopokela (Sophocles), Viregila (Vrgil),a ine ka molēanuhonua hohonu loa aku; o Mila wahine ma ka buke ao i na mea ike oleia, na huke ao pohaku, me na buke ao pua, oihana Ikahuna, a me ka buke piliolelo; o Koana kaikamahine ma ka moolelo me ke ano o ke kakau ana, a o na kii e kau ana ma na paia o ka rumi na kana poe haumana wale no i |j kakau; o Bele opio hoi ma ka huinahelu a § me ka hoike honua hui pu ine na palapala aina i kakauia e kana poe haumana. He |j mau mea kekahi i hanaia ma ke ano paikau | me ka himeni, u ua maikai loa ka hana m l| ana. He nui no hoi na manao pepa i helu- || heluia ena haumana, a ua hoolohe maikai P aku no ka poe inakaikai. I ua la hoike ua | hanaiia ka poe makaikai ma ka hookipa oluoK lu ia ana e na kaikamahine opiopio nana e £?< malama na mea ai o ua halekula la. 1 Ikapo o ka Poaha, la 18 o lune, ua hai|L)lelo iho na keiki ma ka Ilalepule Pohaku jp nui ma Honolulu. Ua maikai no ka haiolelo ana, a o ka himeni ana inalalo o kekahi p Geremania akumai, oia ka mea i hiki aku i j| ka pnpa kiekie. Ua hai muaia ka lohe ina h kanaka ma na halawai a lakou, a ua nui io i no na kanaka i hele mai a huipu ae hoi me fg na haoie; eia nae aohe lohe o na kanaka i | na haiolelo, no ka makeinake wale no paha Ri ka himeni ka mea i hele nui inai ai. Ma jg ka po o ka Poahma, ua hui hou ma ka haleg kula, a mahope o ka hui oluolu ana ua haag wiia mai na mea ono ma ka rumi nui i hoH ikeikeia na haumana. 1 Oiai ua maopopo aole i makaukau pono S keia halekula. aole nae e hiki ia'u ke hoole 9 aku aole oiu kekahi o na kumu ola a me ka S pomaikai o keia'lahui Hawaii. H (Aolt i pau.)