Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 29, 22 July 1865 — KA MOOLELO O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KA MOOLELO O HAWAII NEI.

HELU 5. (O No KK KaaPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KaULANA A ME NA KUPUA, A ME NA'UI KAHIKO MAI Hawaii A Niihau. No Kapoi. Hekanaka o Kapoi no ka aina i Kahehuna i Honolulu. I ka hele ana o Kapoi i ka uhuki pili i Kewalo, maluna aku o Pnuoa, lona iho la iaia kekahi mau hua pueo, a hoi mai la ia. A hiki i ke tihiahi, hoomukaukau iho la oia e pulehu. Kau ona ka pueo ma ka puka o ka pa o ka hale, a kahea mai la ka pueo " E Kapoi-e; ho mai au hua," Ninau aku la o Kapoi; u Ehia hua ?" " E hua hiku." Olelo aku la o Kapoi; " E pulehu ana au i keia mau hua iia na'u." Olelo mai Ia ka pueo; " E Kapoi-e homai au hua;" "E pulehu ana au i keia mau hua;" Oleloaku la ka pueo; " Aloha ole oe e Kapoi i ka haawi ole mai i o'u mau hua." Olelo aku la o Kapoi. e kii mai i ko hua." Ka liio ana o ka pueo i akua no Kapoi. Kauoha mai la ka pueo ia Kapoi e hana i lieiau; a e kukulu i kuahu a i lele, a o ka inoa o kahi e kukulu ai o Manua. Kukulu iho la o Kapoi i ka Haiau a paa. A kau iho la ika mohai a me ka maia iluna o ka lele, a kapu iho la, a noa ae la. Kukui aku la, a lohe ke Alii o Kakuihewa, e noho ana i Waikiki, me ka olelo ia aku, ua kapu niai nei kekahi kanaka i ka Heiau o kona akua, a ua nrra; He kanawai kapu, ina e kukulu kekahi Alii a knnnka paha i ka Heiau, a kapu e mamua, a noa, aole nae i noa ke kapu Heiau a ke Alii Aimoku; alaila he kipi ia, a hookahi ona hope o ka make. Nolaila, kii ia mai la o Knpoi, he lawehala, a alakai ia i Waikiki i ka H-e--iau o Kupalaha. Ia la no, kii ia ka pueo o Hawaii, o Lanai) o Maui, o Molokai, a akoakoa i Kalapueo. Ona puoo o Koolau, o Kahikiku» a akoakoa i Kanoniakapueo. O ka pueo o Kauai, o Niihau, o kc komohana, a akoakoa i Pueohulunui. I kfi la i o Kane ka hoouku ana o ke kana. No ka mea 4 oia ka la e make ai o Kapoi; a e kau ai iluna oka lele, 1 ka wanaao ka hoomaka ana o ke kaua } ika puka aua mai oka la: Ua uhi paapuia kona malamalama ; lele mai la ka pueo a wawalu i ka nutka„ i ka ihu o kanaka ; a lanakila ka pueomaluna o kanaka : Ao ka hanalepo oka pueo, ua paumaele na kanaka. Ua kapaia kela wahi o Kukaeunahiokapueo. v Ua olelo aku o Kakuihewa ia Kapot; he akua mana kou, a o kou akua ka oiaio.. Nolajla, ua hoola ia o Kapoi ; a ua hoomanaia ka pueo i akua. Oia hoio Kukauakahi. No Huanuiikalalailai. I ko'u makaikai ana i kahi i hanau ai; ua loaa ia'u ma ka wanana mele a ka poe kahiko. Penei: " O Huaakamapau ke lii, 0 Honoluiu o Waikiki', 1 hanau no-la, I Kahua la i Kewalo, O Kaiia la kahua, - 0 Makiki la ke'we, 1 Kanelaau i Kehehuna ka piko, l Kalo i Pauoa ka aa, luka i Kahoiwai i Kanoloahookau." He Alii maikai o Hua, o kana puni o ka mahiai; nana i hana o Kewalo ame Koula. He Alii malama i na makaainana, a hoopunahele i na keiki makahiapo a puni ka aina. Ua kapa aku na makaainana, o Huanuikalalailai." Aia kona kupapau i Niuula ma Honokohau i Maui. O Puukea kana Heiau, aia ma Kukuiuaeo. • He wahi kaulana no ia i ka wa kahiko. Penei ka wānana Kahiko: " Ua puni ka ia-e Mokumoa, Ua kau ia i ka nene, Ua haa ka-10-hanu, Haa ka ia o Kewalo, Haa na uala o Paua, Haa ka mahiki i Puukea.

Haa ka unuunu i Peleula, Haa Makaho i ke ala, E Ku—e, Ma ke kaha kaua—e Ku." Ma ka mookuauhau o Huafluikalalailai; malaila e Kaa'i ka woolelo o Kana a me Nihau, no oia kona kupuna. 0 na'lii mahope mai o Hua i noho ma Honolulu. O Pueonuiokona ; o Kapaemahu ; o Oiouli ; o Oiomea ; o na keiki a Puikua ; o Kahonuimaeleha ; o Kahonumaeleka ; o na keiki a Lonoawohi; o Kapuaahiwa ma. No PuOWAINA. He puu kaulana o Puowaina, aia- ma ka aoao Hikina o Honolulu. Me he pikawai la kona kino ke nana'ku, a ua poepoe maikai 01010 o luna o kona waha. Ina e ku ke kanaka maluna ona, ua ike maopopo ia i ke kuianakauhale, me ka aoao Inkina, a me ka aoao koAnohana. Aia maluna ona ka umu ahi e puhi ia ai na 'lii amena kanaka i keahi. Peneia. Mai Kauai, a Oahu, a Maui, koe aku o Hawnii. Ua maheleia na kapu elua, l. Kapu akua Alii, 2. Knpu akua. 1. O ke kapu akua Alii; Ekolu Papa i komo iloko o keia kapu. 1. Papa akahi Kaniaupio; 2. Papa elua Kapio; 3* Papa ekolu Naha. Uu kapaia na'lii o ia mau papa, he poe akua. inae laa ke Alii u me'kekahi kanaka i na kapu akua Alii. Aiaila e puhiia oia i ke ahi, no kona ae ana i ke kapu akua Alii. No ka mea, ua kapaia keia mau pap:i he niau Alii akua lakou. " O ko okooko ahi kapu ia o Keaka, 0 ka haulapaahi ia kekuui, 1 kapuahi no-a lohu I knpuahi no-a wela, O ka Opikauaulani nui, Kela he Alii, O ke kainalaau, Iloko o Ualua, 0 ka ao mae ole i ka la ke kupa," 2. " Ko kapu akua;" Ua pilike kapu akua i na mea i laa no ke akua, ina ua hai, a ua laa i na kapu, a ua hihia i na kapu o nn,lii malalo iho, alaila, ua lilo i mohai no ke kapu akua. Ua kauia oia maluna o na lele o na llaiau, i mohai no nu akua. No Kahkiki. Aia o Kaheiki ma Keoihuihu o ke kualapa mawaenn o Nuuanu, a iu« Pauoa. He Haiau ia na ka Menehune i haoa no Kahanaiakeakua. Aka, i ka lilo ana o ke Aupuni i ka Ilio ia Kaupe* Ua noho o Kahilona ke kahu nana ka ilio ma Koheiki. No Kawk, lle moopuna ilio o Kaup« ua Kemoo, a o na. mukua o Knpapaikawaluna m« Le« huula na makua o Kaup«. A o kona kahuahale a me kona Haiau (ain kokoke i kahi o J> Meek ma Lihue.) Ua olelo ia i kona wa, ua pau loa na kanaka i ka ai ia e keia ilio. Ua koe nae ka ohana Alii. Ua kn o Kaupe e ni i na kanaka o Maui, a hala |ou aku i Huwaii, a ua lilo mai ke Alii o Hnwaii i ka ilio. Ua imi mai ka makuakune me ka manao hoohalahala e make pu me ke kēiki. Ua ao o Knhilona me ka makuakane o ua keiki nei i kopuie, oia ke kumu i ola ai o ka makuakane a me ke keiki. Eia kekahi wahi hua pule o na pule i aoia e Kahiona. " Kaa ka hala iki-la Kaa ka haloiki, Kaa ka halo nui-la, Kaa ka hale nui, Kaa ka halepoko-la, Kaa ka hale poko, Kaa ka hale iki, A Maiuu-e-Maaa-e, Nohiuohiau-e, Kukulu i ka pahu-e-mane, Ma ne a ke 'kua-e, - Ma ne a k&ilio, Ma ne a lePpuaa, Ma ne a ke kanaka-®, Eia au la-o Kahilona, 0 ke kumu o ka pule, 1 laha mai ai o Kahilona." He nui na pule i aoia ia Kahilona, oia mau pule kana i kii ai i uka o Lihue. 1 kona kii ana i ka po me ka pule i ka waha, a hiki mawaho o ka pa, me ka pule no i kawaha, a kukuli mawaho o ka hale me ka pule no i ka waha. I ke kaa ana o ka Haiau i mau hoailona eakaka ai o Kahilona keia kanaka. Ua kupaa no ua kanaka nei me ka puie no i ka waha. I ka moe ana o ke akua oloko, a me ka Ilio o Kaupe; komo no keia iloko me ka pule no. I ka wehe ana o ka makua i kana kei-

ki a hemo, me ka hoomau no ika " E K4l, e Lono, e Kane ne Kaanloa» e hiōola mai ia maua amama." Holo mai laua a Kapokaki; e wil» omī ana ka ea o ka lepo o kula o Keehttwoe ika ilio ia Kaupe; e uhai mai ana ia anei. Holo mai laua nei a Kapapaikawalalo, aia ia pohaku i Kahauiki, (ots k« alanui o Waikoae,) komo hiua nei iloko me ka pule i ka vraha. 0 ka mana o ke akua ko latui m* i ola ai, ma ka ikaika i ka pule. 1 ka hala ana oka ilio, e hob i Hiwaii. (Ja hiki laua uei i Kaheiki t kaki o Kahilona ke Kahuna; e noho anao Kahilona me ka pule iloko o ke Kuahu me ka hoomanao no laua. Ua ao aku o Kahilona ia Kahikimeeewanewa i ka niakua o ke keiki, • ho» a Hawaii, e hana e like me kaua k mea e make ai ka ilio. Ua hooko o Kahikimanewanewa i na kauoha a pau. Oia ke kumu oka anu o Kaupe. " O kona kino ak~a, ua hoomaiiaota a Kapukaki, me ka Nuku o Nuuanu, a htki i k» wa i hala aku nei ia Laaneha " Ua 1110 o Kahilona i kupaaa no ka mookahuua o Oahu. Oka inon oke keiki Alii, o Pehekeula. " E ikoia kakou hookaaaka» 0 kimh*»wu kv aloha i ktt Uia, Hd ilio ia, wau* Ue kauuka w*u, iiuko o k» lle ahihi paa i il« awe&we hoaa i ka Koiaia iho-*»-ia," No KiWA4ojtKteHr4, He waa keia no Kahmsuuak»kttß m* ka Wananakoa kahi i kaki ia **> « * i ke kauo ana i kai 1119 nn'Ui %mi ka. Ua kauo ke akua iuka» a pniipm ka waa, Aole i paa ike akiM» Uk» i naka. I ka hiki aua i Kahookan*» im hftk*fca me ka moo. He kuaa ka aiea i paa at oka w—l (Ua oieloia he kuua ka ommi |mhm ka wai o Houolulu) ke waiih» tt*t k«ia waa ma Kahookaue a hiki i keia " Ka uiaiuw* lnuoho featu« o ka Kauua iauohu laka o lu -||fii 1 ht»tto iaokoiuoku » kalnu! Un moku kaw«l«Utt» O k*kk«la k» kaau» k»i IiW.K Akahi o hai aiai i m, " No LC4NVI\ He keiki o Luanuu aa LaKa, » K«W **kwk kona m*ku»h»o#> &t» i Kauai» ma Peekauai kahi 1 Hmm at » Luanui I ka wai ula * Mahaihai» i k« «m* «ai 0 luhi kahua. 1 l*hi i 1 kona k kt W. tl» kaha i kok> ka pik«k Ua hanai ia o L*u>tttt i 1 ua okl<H4 h* Ahi oka mahiai kana Imm aoi. |/a lto»> )iio ota ia Kauai i nuihiaaai mmmmmi ai kona Aupuni. 1 ka mauawa i kokoke ai o koiaa kuakane o Laka e tnak« ma fTniliia Ua kauohaia o Luanttti • holo «m • ike. r ka hoio ana mai, tta laweia « i Waik&ne. Ike kokoke ana e make o Laka. Ua laweia i kai o Ahua o Laka. a m i make ai. A ua kapaia kela wahi ma koaa iaat a hiki i keia la. Na Lnanoa i IwalaH 1 ka hooilina kupapau Alii, «ta m* lao, i Wailuku, Mau». Ua hoi o Luanuu i Kauai, a mtifaila pia i nohoai a elemakule. * He Aupuni maikai kom t m na kanaka a pau iaia. 1 kon**kokoke ana e make tta koīlMa ia mai oia i Oahu nei. Mawaho o Manala oia i make ai, a «a hoihoiia ma Puukea, no ka oihaaa a Kahuna, a <na Honuakaha kona wahi i wmho ai. A ke waiho nei o LoamM i b tm «. ahiia o Nuuanu. "0 ka loao H&bo, , 0 Luanna O kahai o Lono, 0 KeakihaU 0 Kahahūe, Ooe ia e Kupe, 0 Kane oeo i ke apo O kaula hoolāleia Matin Ia Makalii oki ka laa, Kiai ka la ilaOa, Nana mai o ke » 0 ke kanaka o 1 Manaakahi i ka poipoi, I Kahopaaika* iaika i KaiwikanihaLe al. Hde kaiwi 0 kalm ka'a (&!* i jm#.J #