Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 30, 29 July 1865 — Page 4
  Ka Nupepa Kuokoa.  
  
  
  PAPA KUHIKUHI-MANAWA.  
  
  
  Mai ka Hookumu ana o ka Honua.  
  4245          { Pepehi hou-ia e Dekiu, o ka }            250     
                   { hiku ia. }  
  4256          { He mai nui ma ke ao nei mai }            252  
                { Aferika mai ia mai. }  
  4256          { Pepehi hou ia na Keristiano e }        252  
                { Galu, o ka walu ia. }  
  4262          { Pepehi hou ia no, na Vareliana }       258  
                       { keia hana, o ka iwa ia }  
  4266          { He olai nui ma ka aina o Asia, }        262  
                { Aferika, a me Europa, ua }  
                { uhi mai ka poeleele nui i ka }  
                       { Honua, a hala na la ekolu. }  
  4278          { Ka lawe mua ia ana o ke sili }            274  
                { ka mai Inia'ku a i Europa. }  
  4307          { Pepehi hou ia na Keristiano e }        303  
                { Diokelesiana, o ka umi ia. }  
  4310          { Lilo ke Aupuni o Roma ia }               306  
                { Konesetine. }  
  4317          { Hoopau ia ka pepehi ana i na }         313  
                { Keristiano. }  
  4362          { He olai nui ma ka aina o Asia }         358  
                { Helene a me Europa, 150 }  
                { kulanakauhale i hiolo. }  
  4424          { Ka hookumu ia ana o ke Au }           420  
                { puni o Farani. }  
  4424          { Pau ko Roma poe i ke kipa }              429  
                { ku ia mawaho o Beritania. }  
  4480          { Hiolo loa ke Aupuni nui o }              476  
                { Roma. }  
  4547          { He olai nui ma ka Honua nei }           543  
                { a puni. } 
 4601          { Ke ao nui ana o Beritania i ka }         597  
                { olelo a ke Akua no Roma }     
                   { mai na kumu. }  
  4610          { Ka hookiekie ana o ke Kahu }           606     
                   { napule o Roma maluna o }     
                   { na Ekalesia a pau a kapaia }     
                   { " Pope." } 
 4613          { Hoolaha o Mahomeda i kana }         609     
                   { Hoomana wahahee. }  
  4641          { Kaua nui ka Mahomeda poe }          637     
                   { haumana a lilo o Ierusale }  
                { ma ia lakou. } 
 4667          { Ka hana mua ana o ke aniani }          663     
                   { ma Beritania. }  
  4750          { He mai nui ma Europa me }                746     
                   { Asia a hala na makahiki }  
                       { ekolu. } 
 4818 — Make o Charlemagne. Ian. 28,                814 
 4843          { Ka hookumu ia ana o ke Au }           839     
                   { puni o Rusia. }  
  4860          { He olai nui ma ka Honua nei }           856     
                   { apuni. }  
  4876          { Ka ike mua ana i ka hana }                 872     
                   { Wati. }  
  4882          { Ke kau ia Alefereda ke Alii o }          878     
                   { Beritania. Ua kapaia o }     
                   { " Alefereda ka Nui" no ka }     
                   { ikaika i ke kaua, a me ka }     
                   { malama pono ana i kona Au }     
                   { puni. Oia ke Alii i kau }     
                   { lana nui ma Beritania no }     
                   {kona malama nui ana i ke }     
                   { Akua. }  
  4919          { Hanaia ka Hale Kula nui o }              915     
                   { Kameberida ma Beritania. }  
  4989          { Kaua.nui o Denemaka ia Be }            985     
                   { ritania a lilo ka aina ia Ko }     
                   { nute ke Alii o Denemaka. } 
 4995          { Ka ike mua ana o Europa i }              991     
                   { na huahelu mai Arabia mai }     
                   { ko lakou ike. }  
  5004          { Ka hana mua ana o ka Pepa }            1000     
                   { kakau. }  
  5018          { Lilo o Beritania ia Sueno ke }            1014  
                { Alii o Denemaka. } 
 5019          { Kau ia ke Kanawai ma Beri }             1015  
                { tania aole e kuai ka makua }     
                   { i kana mau keiki. }  
  5044          { Hookuke ia ko Denemaka }               1040     
                   { mai Beritania aku. }  
  5070          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1066     
                   { Williama Kalanakila " Wil }  
                       { liam Conq." Oct. 14. }  
  5091          { A make o William Kalanaki }             1087     
                   { la lilo ke Aupuni ia William }     
                   { Rufus. Sept. 9. } 
 5103          { Kaua na'Lii o Europa i na Ma }         1099     
                   { homeda ma Ierusalema a }     
                   { lilo ia kulanakauhale ia la }  
                       { kou. }  
  5104          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1100     
                   { Heneri 1. Augt. 2. } 
 5136          { Ka hookumu ia ana o ke Au }           1132     
                   { puni o Potugala. } 
 5139          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1135     
                   { Setepano. Sept. 1. } 
 5158 — Lilo hou ia Heneri II. Oct. 25.                 1154  
  5176          { Lilo o Irelani ia Heneri II ke }             1172     
                   { Alii o Beritania ma ke kaua }     
                   { ana'ku. } 
 5184          { Ka hana mua ana o na puka }           1180     
                   { aniani ma Beritania Nui. }  
  5186          { Ke kauoha ana o ka Pope i ke }        1182     
                   { Alii nui o Beritania me Fa }     
                   { rani e paa i na keehi o ko }     
                   { na noho lio i ka wa ana e }     
                   { pii ai iluna o ka Lio. He }     
                   {keu a ka hookiekie, ke oiaio }     
                   { keia. }  
  5187          { Pepehi ia na Alebigenesi 7000 }       1183     
                   { e na kauwa a ka Pope no }     
                   { ko lakou hoomana ana i ke }  
                    { Akua. }  
  5193          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1189     
                   { Rikeke 1. Iulai 6. }  
  5203          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1199  
                { Ioane, Apr. 6. 1199 }  
  5237          { He hale pili wale no ka nui o }           1234     
                   { na hale ma Ladana Farani }  
                { a me Geremania. } 
 5276          { Lilo ke Aupuni o Beritania ia }          1272     
                   { Edward 1. Nov. 16. } 
 5286 — Hui ia o Wale me Enelani.                       1282 
 5306          { Ka hana mua ia ana o ke Pa }            1302     
                   { nana a ka poe holo Moku. } 
 5311          { Nohoalii o Edward II no Be     }           1307     
                   { ritania. Iulai 7. 1307 } 
 5324 — He Olai nui ma Beritania.                        1320 
 5331          { Nohoalii o Edward III no Be }           1327  
                       { ritania. Ian. 25. 1327 } 
 5334          { Hana mua ia ka Pauda e ka }             1330     
                   { ni ai ka Pukuniahi. } 
 5334          { Hoomaka mua ia ke kaua ana }         1330     
                   { me na Pu. }  
  5356          { Ka hele mua ana o ko Tule }             1352     
                   { ke poe i Europa. } 
 5381          { Nohoalii o Rikeke II no Beri }            1377  
                       { tania. Iune 21. 1377 } 
 5444          { Ka hana mua ia ana o ka mea }         1440  
                { Pai Palapala ma ka Aina o }     
                   { Batavia. }  
  
  
  KA PAPA KUHIKUHI MAKAHIKI  
  — O NA MEA —  
  KAULANA O HAWAII NEI !  
  HELU 3.  
  KA MOOKUAUHAU ; A HE PAPA HOOMANAO  
  I NA MEA KAULANA O NA MOOLELO  
  O HAWAII NEI.  
  
  
  1779 Ian. 17. Ku ka moku o Lono (Kapena Kuke) ma Kealakekua. 
 1779 Feb. 14. Make o Lono ma Kaawaloa, Hawaii. 
 1781 Hakaka kekahi alii me ka mano ma Kauhola, o Nuuanu-paahu ka inoa.  
  1781 Make o Imakakaloa kekahi alii kipi, a ua amama ia e Kiwalao me Kamehameha, oia hoi o Amamalua.  
  1782 Aperila, make o Kalaiopuu ma Waioahukini.  
  1782 Ua pani paa o Kahekili i ka puu kaua o Kauwiki i ka makahiki okoa.  
  1782 Ua hee ka puu kaua o Kauwiki no ka wai ole, a ua lukuia na'lii, a ua kapaia o Kapikao.  
  1782 Iulai. Kaua o Kiwalao me Kamehameha ma Keomo, a lanakila o Kamehameha. O Mokuohai ia kaua.  
  1782 Lilo o Keoua i alii no Puna me Kau, a o Keawemauhili no Hilo.  
  1782 Dek. Kaua o Kamehameha me Keoua, Keawemauhili. Ilaila na koa o Kahekili, oia hoi o Kauaawa.  
  1782 Holo o Kahekili i Oahu i ke kaua me Kahahana, O Kaopuakiikii ia kaua.  
  1782 O Makaioulu me Pupuka na koa i hoouka mua, a make o Kauhikoakoa kekahi alii o Maui.  
  1782 Ekolu hoouka ana, i ka ha o ka hoouka nui ma Kaheiki. Ua hee o Kahahana, a hele pio elua makahiki. Ua auweaina ia.  
  1783 Laupahoehoe mua.  
  1783 Ku mai na moku o Kapilipakele me Alomakani.  
  1784 Make o Tito Hueu kekahi alii i ka powaia nia Waialua.  
  1784 Pakele o Kahekili me Kauakapekulani Kalaikupule me Koalaukani i ka powaia.  
  1784 Ua luku nui loa ia na'lii me na makaainana. Ua kukuluia o Kauwalua ma Moanalua. Ua kapaia o Kapoluku  
  1784 Make o Keaulumoku.  
  1784 Hapuu, oia o Kauhola.  
  1784 Kipi o Kalaniulumoku make ma Pakui i Olomana, make o Kaneoneo ma Kalamakee i Wahinekapu.  
  1785 Holo o Kaiana a me Namakeha i Kauai.  
  1785 Hoao o Kamehameha laua o Kaahumanu.  
  1785 Ku mai ka moku o Kapilikanaliki me Kilo.  
  1786 Ku mai ka moku o Loke, o Olo me Kapilimaka me Kapena Kane, nolaila mai ka ilio o Boki.  
  1786 Noho mai o Amara me Kaeo, a ua loaa mai na Iliohae o Makaeha ma.  
  1787 Holo o Kaiana i Kahiki me Kapena Kane.  
  1787 Hanau o Poki, na Kekuamanoha me Kamakahukilani.  
  1788 Ku mai ka moku Koneada me Makalawena, he aikane na Kalaikupule.  
  1790 Ku mai ka moku Okaka me Elenola ma Honuaula.  
  1790 Lolopahu ma Olowalu i ka moku Elenola.  
  1790 Noho o Olohana me Aikake i mau haole na Kamehameha.  
  1790 Kaua o Kepaniwai ma Wailuku.  
  1790 Kaunakakai mua, kapaia o Kawaanui.  
  1790 Make o Keawemauhili ia Keoua ma Alae.  
  1790 Kaua Koapapaa.  
  1790 Ku mai ka moku o Kapena Kane me Kaiana ma Kawaihae.  
  1791 Hoohiolo o Kaeo i ka paepae kapu o Liloa me ka nioi o Pakaalana.  
  1791 Kaua o Kepuwahaulaula.  
  1791 Kaua o Kaiana me Keoua ma Kalae Ohulelua a me Puuokokoki. 
 1791 Hanaia o Puukohola.  
  1791 Dek. Pau o Peapea ke alii kaulana i ka pauda ma Kauwiki, a ua make ma Honokohau.  
  1792 Hiki mai o Oliva Holmes, a holo aku no i Keomolewa. I ka M. H. 1794, ua noho me Kalaikupule. 1792 Hanau o Kuakamauna, na Peapea me Lonohiwa. 
 1792 Make o Keoua ma Kawaihae ma ka malimaliia. 
 1792 Hiki mua mai o Vanecoua ma Hawaii nei.  
  1792 Make o Kahekili ma Oahu. 
 1792 Hanau o Ahukai, na Manono Kauakapakulani me Kailinaoa. 
 1792 Noho alii o Kaeo no Maui.  
  1792 Ku mai ka moku Beritania Daedalus i Waimea Oahu. 
 1793 Hanau o KEKUANAOA, ma Keomoalii, Keokea ; na Nahiolea me Inaina.  
  1793 Ka alua o Vanecoua ma Hawaii nei  
  1794 Aug. 15. Kaua o Kalaikupule me Kaeo ma Kukui, a ua ike laua ma Kalapawai. O Kaelilua ia kaua.  
  1794 Ku mai ka moku Kapena Koki, me ka moku Kapena Bapa,  
  1794 Nov. 16. Ohumu iho la na hookele e make o Kaeo ma ka moana. Manao iho o Kaeo e kaua i nui ka moe puu. 
 1794 Komo mua na moku ma ke awa o Kou, o Jackoll me Prince Leboo. 
 1794 Kokua na haole mahope o Kalaikupule. 
 1794 Nov. Dek. Eono mau la hoouka kaua, a ua make kekahi mau haole ekolu ma Punahawele, a ua lanakila mau no o Kaeo.  
  1794 Dek. 21. Hoouka kaua nui ma Kalauao, mauka a ma na waapa. Ua make o Kaeo. Ua kapaia ia kaua o Kukiiahu. 
                   Ke hoopau nei au i keia Papa Kuhikuhi, a o ka Mooolelo e pili ana i keia Papa, oia no ka mea nui, a hiki ole i kekahi mea e ola ana ke hana. He waiwai nuiia i hunaia, aka, ua pilikia au i ka mai, a ua pono ole ke kakau ana. Ina e kokua mai ke Akua ka mea mana, alaila, e loaa ia oukou ka Buke Mooolelo Hawaii oiaio maoli,  
  
  
  Na Rula o ka Hana mea Ono ana.  
  HELU 4.  
  
  
HELU 23 (SAVOY CAKES.) E koai iho oe i e umi huamoa, me akahi pauna ko keokeo iloko o na minute he iwakalua. E hana iho oe i ka io keokeo o ka huamoa a huahua a hui malie aku ; alaila hui aku oe i ekolu hapaha pauna o ka palaoa i kaulaiia a maloo maikai, a ho-o aku iloko o ka o-ma.
NO NA MEA ONO PAI.
                    HELU 1. (PUFF PASTE.) E hui aku oe i ka hapalua pauna waiubata hou me akahi pauna me ka hapaha o ka palaoa i kanana ia a maikai, a ninini iho i ka hapalua paina o ka wai mapuna me ke koai pu iho. E hoowali oe awali a e waiho ae ma kahi e i hapaha hora ka loihi o ka manawa. Alaila kui iho oe a lahilahi, a kau liilii iho i ekolu hapaha pauna waiubata, a lu iho i palaoa maluna. Pauia, papalu iho a kui iho a lahilahi, i ekolu au hana ana pela, alaila, waiho ae ma kahi huihui no ka hora hookahi.  
                HELU 2. (RAISED PIES.) E waiho iho oe i elua pauna palaoa me ka hapa maluna o kekahi pepa manoanoa a waiho iho iloko o kekahi pa puna a kau aku maluna o ke ahi, me akolu hapaha o ke paina wai a i hookahi hapalu paina o ka aila palai maikai. I ka manawa e paila ai ka wai e hana iho oe i puka ma waena o ka palaoa, a ninini iho i ka wai me ka aila palai, a hui malie iho i ka palaoa me ke puna ; a ina ua maikai kau hui ana ; alaila, e kowali iho oe me ou mau lima a hiki i ka manawa e paakiki ai. Pau ia, lu iho oe i ka palaoa maluna o ka papa i pipili ole ai, alaila, olokaa iho oe me ou mau lima, a like pu ka manoanoa me ka ipuhao kuaka, a oki iho i eono apana a waiho iho i wahi mea uuku no luna iho. Pau ia ; hookomo iho oe i hookahi lima i waena konu o ka apana palaoa i moa ole, a waiho iho i kekahi ma kahi e kokoke aku ana, a hiki i kou manawa e ike ai oe ua poepoe maikai. E oki mua oe i kau io a lu iho i ka nioi pepa me ka paakai. Ina he puaa, e oki iho a lahilahi ; ina he hipa, e oki iho a liilii a ho-o aku iloko o ka pai e like me kau hana ana. Pau ia ; olokaa aku oe i na ili mawaho a like ka nui me ka pai a hooma-u ae i na kae-ka-e i ka wai, a kau iho maluna o ka pai, alaila, kaomi iho me kou manamana lima nui me kekahi manamana lima e ae, a ooki iho a puni me ka upa a huki ae iloko a iwaho ; alaila, ho-o aku iloko o ka oma, no ka hora hookahi me ka hapa.  
                HELU 3. (PUMPKIN PIE.) E hoolapalapa iho oe, i kekahi ipu pu ono a kanana iho. E lawe oe i elima huamoa, a koai pu iho me na pola ki i piha i ke ko, a me hookahi hapalua pauna waiubata me ona wahi paakai ; a me akahi hapalua o ka laau ala.  
                HELU 4. (PEACH PIE.) E lawe ae i mau hua piki (peach) pala, a okioki iho a lahilahi, alaila ho-o iloko o kekahi pa maikai a lu iho i ke ko maluna, me ka waiho malie aku a hala ka hora hookahi. Pau ia, lawe ae oe i kekahi pepa manoanoa maikai a waiho iho iloko o na pa me ka hana a piha pono; alaila hui aku i ko hou a hookomo aku iloko o ka oma i hapalua hora ka loihi.  
                HELU 5. (RHUBARB PIES.) E lawe ae oe i ka hua rubaba (rhubarb) e kolikoli iho a liilii, alaila, hui aku oe i hookahi kuaka ko me akahi kuaka o ka rubaba a ho-o iho iloko o ke kini pana nui a paila iho a hiki i ka wa e waliwali ai, alaila hui hou aku i hookahi gila barani me akahi aunaki waiubata, me akahi hapalu o ka hua ala nutemeka (nutmeg). Pau ia ; kui iho a pepe loa, me ko hana mua nae a paa pono na pa i na pepa manoanoa ; alaila, ninini iho i ka hua a hoonani iho me na pepa o kela ano keia ano i okiokiia me ka upa, a hookomo aku iloko o ka oma, aole nae ka loihi loa.  
                HELU 6. (APPLE PIE.) E lawe ae oe i umikumalua ohia, kolikoli a pau ka ili, alaila, oki iho mai ke kaula o ka nakii ia ana a ho-o iho iloko o kekahi ipu tini (stew pan); me na wahi waiu uuku. Pau ia ; hoolapalapa iho a waliwali loa, a hui iho i elua aunaki waiubata, me ona wahi makeke, nutemeka, me ka ili lemi i kolikoli ia a lahilahi a me ona ko. Alail, pale iho oe i au tini pana pai i ka pepa manoanoa maikai ; a i ka manawa e maalili ai o ka hua ohia, e hookomo iho oe iloko, a poi iho i poi pepa manoanoa, a e loaa mai no ekolu pai mai loko mai o keia.  
  
  
  Kumumanao.  
  
  
                    AIA LA MA NA WAHI HEA E KOKUA AI KA NAAUAO I KE AUPUNI ? O ka naauao, oia ke kaula gula e nani ai ke Aupuni, ka mea hoi nana i kokua'e i na hana a pau o ke Aupuni ke hoohuiia oia me kekahi mau mea paahana e ae, aka hoi, ke ninau ia nei ma ko kakou Kumumanao. " Aia la ma na wahi hea e kokua ai ka naauao i ke Aupuni ?" Mamua nae o kuu pane ana'ku i ka haina o keia ninau, he pono ia kakou ke hoomaopopo mua i ke ano o ka huaolelo Aupuni. O ke Aupuni, oia ka huipu ana o na kanaka a pau ma kekahi aina, o na'Lii a me na Makaainana i hookahi ohana, e hana pu i na mea e pono ai ko lakou noho ana ; a o keia huipu ana i ohana hookahi, o ke Aupuni no ia. Ina pela ke ano o ke Aupuni, alaila, aia ma na wahi elua e kokua ai ka naauao i ke Aupuni.  
                1. Ua kokua ka naauao i ke Aupuni ma ka imi ana i na mea e maluhia'i ka Lahui. O ke Aupuni naaupo, he Aupuni haunaele wale no ia. E nana'ku i ka noho ana o na Aupuni naaupo, he haunaele wale, aole maluhia, no ka mea, aole i loaa ia lakou keia mea nui e kokua'i ia lakou ; oia no ka naauao.  
                Nolaila, i ka imi ana i na mea e maluhia ai ke Aupuni, o ka naauao ke kua kawau e kokua ai iaia. Ma na aina naaupo, aole e hiki ia lakou ke imi i ka mea e maluhia'i ; ua like pu ka maluhia me ka haunaele ia lakou. E like me na kao hihiu e paani ana ma ke kaulu pali, ua like ka honua a me kahi pali ia lakou. Aka, ma na Aupuni naauao, ua imi nui lakou i na Kanawai, i mea e maluhia'i ka noho ana o na kanaka. Aohe aina i ikeia ma ka honua nei e maluhia wale ana me ke Kanawai ole. No ka mea hoi, o ke Kanawai, oia ka io a me ka iwi o ke Aupuni. O ke Aupuni Kanawai ole, ua like no ia me ka u-la o-lu, a me ka loli fua ; he uwali, he holulelule, a he aha la hoi : A pehea la auanei e loaa mai ai na Kanawai e maluhia'i, ke naaupo ka poe nana e kau mai ? Aole. Nolaila, ua kohoia na kanaka naauao a hoopono hoi, i poe noonoo i na Kanawai. He hana nui keia, no ka mea, i na he poe naaupo ka poe naua e Kau na Kanawai, he hawawa wale no auanei ua mau Kanawai la. A i na hoi he poe hoopono ole lakou, alaila, he lapuwale wale iho no na Kanawai, no ka mea, me ko lakou ano, pela no na Kanawai i kau ia mai. Nolaila, ke kokua nei ka naauao i ke Aupuni ma ka imi ana i ka mea e maluhia'i.  
                A i ke ahu ana mai o na Kanawai a ku ke ko-a, a hoolahaia ma kela wahi keia wahi o ka aina, a paiia paha a paa ma na buke, aole no e lilo ia i mea e maluhia'i, ke ole ka poe nana e hooko na Kanawai. A owai la ka poe kupono nana e hooko na Kanawai ? O na Lunakanawai naauao no ; aole kupono na Lunakanawai naaupo, hoopai hewa i na lawehala i hoopiiia imua o kana Aha, a lilo no ia i mea e haunaele wale ai. Aka, i na no nae he naauao wale no ko ua Lunakanawai la, aole ona makau i ke Akua, e lilo no paha ia i mea e haunaele wale ai ; ike no na kanaka i ka hana a ka Lunakanawai, lilo no ia i mea e hoomahui ai na kanaka i ke kue ana i na Kanawai o ke Aupuni, no ka mea oia ke alakai o na kanaka, i na lilo ka Lunakanawi i mea e hoohihia ai maluna o ka lio a ma lalo paha, i-o i-anei no ka ona, a ike na kanaka ia mea, hoomahui no ; nolaila, pono na Lunakanawai ke makau i ke Akua, no ka mea, o ka makau i ka Haku oia ka noeau ; a o ka haalele i ka hewa, oia ka naauao, (wahi a Ioba) nolaila, i ka imi ana o na Lunamakaainana i na Kanawai, he mea pono ia lakou ke Kau mai i na Kanawai e kue ole ana i na mea e holo ai ka pono ma ua a