Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 31, 5 August 1865 — KA MOOLELO. O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KA MOOLELO. O HAWAII NEI.

HELU 8. NO KE KAAPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KAULANA A ME NA KUPUA, A ME NA 'LII KAHIKO MAI HAWAII A NIIHAU. NO KA MAHELE ANA I KE ANO O NA ALII KAHIKO. Mamua o Wakea laua o Papa, a ua noho iho na kanaka a pau ma ke ano like hookahi, aole nae i maheleia ka aoao alii, a me ka aoao kahuna, a me ko na makaainana, ua noho huikau wale no. A j ua oleloia no nae ma ka moolelo, ua ka-l hea mai no ke Akua ia Kahiko, me Luamea he mau alii. Pela no i ka wa ia Owaia, ua ninau mai no ke Akua mai luna mai o ka lewa. Penei hoi ka hea ana mai o ka leo, i ikeia aku ke poo maluna o ke ao, "Owai ke alii o lalo i pono ka noho ana?" Eia hoi ka olelo a na kanaka, "O Kahiko Luamea." Ua akaka no ke kapa mua ana mai a ke Akua i ke kanaka mua he alii. "E hoonoho ana au ia oe i alii maluna o na mea a pau a'u i hana'i." Mahope mai o Wakea ma laua o Papa, ua maopopo ke kaawale ana o na alii a me na kahuna, na makaainana a me na kauwa. Ma ke kuauhau, o na alii mai ka wa kahiko mai, ua kaawale pono ka ohana

alii mai Hawaii a Kauai ma kekahi aoao, a ua pili ole no hoi ma kekahi aoao. Ma ka mookuauhau o Punaimua, ua oleloia oia ke kupuna o ko Oahu, a me ko Kauai poe alii. A o Hema ke kupuna alii o Hawaii a me Maui. Ma ka mookuauhau o Nanaulu, ua loaa ia Moikeha na keiki ekolu. O Hookamalii ka mua, o Haulanuuaiakea a me Kila. Ua lilo o Hookamalii i kupuna alii no ko Oahu, a ua lilo hoi o Haulanuiaiakea i kupuna no ko Kauai poe alii, a o Kila ko Hawaii. Ma ka mookuauhau o Kanipahu, ua loaa ia laua o Hualani na keiki eha, o Kanaloa ka mua, o Kumuokalani ka lua, o Laaikiahuelani ke kolu, a o Kalahulamoku ka ha. Ua lilo o Kanaloa i kupuna no ko Oahu, a o Laaikiahulani, no Molokai, a me Maui, a o Kalahumoku, ua lilo i kupuna alii no Hawaii. Ma ka mookuauhau o Laakona, oia no hoi ka Ewauli a Laakona, me Wehelani kana wahine. Ua hui aku hui mai mai Hawaii a Kauai, no ke komo nui ana o na 'lii. "Hoi ae moe i ka Ewauli a Laakona, Na Ewauli a Laakona ka lakou, Na ia maka i puka o Kuihewa, Oia hoi o Makakaialii, Ko kupunawahine, Hihia iloko o Kealohikikaupea, Kaohi Hina i ke kawelewele, Ulua lakou a kahi kahi-ana, O ka Ewaiki o ka Ewanui, O Kukii ke kumu, O ka Ewa i laha mai, Ko kumu kumu, ke kumu, O ka Ewa i puka mai ai, I makamaka i makamaka mai ai lakou, Loaa Kailihonua ke kaeaea, O na eaea i noho pono i ke kapu, O na 'kua kapu o Kalani, O kou kupuna io no ia, Lawea mai a pololei, Aohe kekee, he mio wale no." Ma ka mookuauhau o Laamaikahiki, o Laulialaa ke kupuna alii o ko Oahu, a o Ahukinialaa me Kukona ke kupuna alii o Kauai, a o Hanalaanui ko Hawaii kupuna alii, a o Hanalaaiki ko Maui. [He hoopaapaa iwaena o ko Maui a me Hawaii, no ka hoololi ana o Hanalaaiki ko Maui kupuna alii, ma ka Papa Kuauhau a Kahawalu, a Kaneahei, a Kanewahine, a me Kaiakea, he poe kaulana keia no ke akamai.] O Hanalaanui ko Maui. NO KA MOOKUAUHAU O HALOA. Ua hilinai nui ko Hawaii i ka Mookuauhau o Haloa, aka, Oahu a me Maui ka honua paa o ka Mookuauhau o Haloa, a ma ka imi ana, e loaa no. Mai a Haloa a hiki ia Kii—He umi ia hanauna a me kumamalua. Aia ma Oahu a ma Maui ko lakou wahi. Mai a Kii a hiki ia Heleipawa—He umikumamakolu ia hanauna. Aia ma Oahu a ma Maui ka nui o lakou. O Mauiekalana ka i oleloia ma Hilo. Aka, o kona aina hanau, aia no ma Oahu, o Ulehawa, aia malaila kana mau mea kaulana a pau. Mai a Heleipawa a hiki ia Haho—He umikumamaha ia hanauna. Aia ma Oahu a ma Maui ka nui o lakou. Elua i oleloia no Hawaii, o Wahieloa, a o Pohukaina: Aka, o ka oiaio, no Maui no o Wahieloa, ke waiho nei kona kupapau ma Kipahulu. A o Pohukaina ke Alii o Kau, aia kona kupapau ma Mahiki. Aole hoi he Alii o Hawaii i hoihoiia iloko o ka Hooilina Alii ma Iao. Mai a Haho a hiki ia Liloa, ua maopopo, oia na kupuna Alii o ko Hawaii. NA WAHI HANAU ALII. Elua wahi i hookaawaleia no na'lii; a i mau hoailona hoi e maopopo ai ke ano Alii nui; a me na'lii. O Kukaniloko ma ma Waialua, Oahu. O Holoholoku ma Wailua, Kauai. NO KUKANILOKO. Ua hanaia o Kukaniloko e Nanakaoko me Kahihiokalani kana wahine i wahi e hanau ai ka laua keiki o Kapawa. Ua hoonohoia he lalani pohaku ma ka lima akau, a ma ka lima hema, e huli ana ke alo i ka aoao akau, a malaila e noho ai na'lii he 36, a he kuapuu ma uka mai. O Kukaniloko ka pohaku i ka hilinai. Ina e komo, a hilinai, a ka lele i na paepae, la hoouka na uha i na Liloekapu, a hanau ke keiki i ke alo. Ua kapaia keia he Alii, he akua, he ahi he weia. I ka hemo ana o ke keiki, e lawe koke ia iloko o ka waihau o Hoolonopahu; malaila na'lii he 48, ia lakou ka hoopono-

pono o ke keiki, a moku ka piko, aia ma ka aoao hema o Kukaniloko he segatia me hapa. Mai Kukaniloko aku ma ke komohana elua segatia, aia malaila ka pahu kapu o Hawea e kani ai. He hoailona no ke Alii. O na makaainana, aia ma ka hikina o ke kahawai o kela aoao o Kuaikua, he mano lakou; ma ka aoao ma ka hema, he ekolu segatia, malaila na kauwa. Aka, o na'lii e hanau mai i waho, a i ke kuapuu. He mau Alii no lakou, a i hanau i ke alanui, he Alii no; no waho. Ua manao nui no o Kamehameha e hanau o Keopuolani iloko o Kukaniloko. Aka ua pii no, aole i hiki, ua hoihoi e ia no. Hookahi Alii o Maui i komo iloko o Kaulahea ke kane, o Kapohanaupuni ka wahine. NO IAO. Ua hana ia o Kapela i Iao i hooilina kupapau Alii. O ke Alii e komo iloko o Iao, a waiho iloko o kapela; oia ke Alii nui. O Kapawa ke Alii o Waialua. Oia ka makamua o na'lii i waiho ia i kapela. Oia ka hooilina kaulana o na'lii, a hiki i ka wa ia Laameha. KE ANO O NA ALII. Aole ku like ke kiekie o na mea a pau i kapaia he Alii; a he huaolelo i kapa pinepine ia e na kanaka a pau ma ka mea o ka waha i ka olelo. Ua kapaia ka inoa Alii, mai ka mea kiekie, a ka mea haahaa. I ka manawa kahiko. Ua maheleia no ke ano o na'lii, ma ke ano o ka hanau ana. Ua maopopo ka nuu i ku ai kela Alii, keia Alii, na makaainana me na kauwa. A penei ka mahele ana. Papa 1. Alii Niaupio.—He Alii nui ka makuakane me ka haahaa ole o ka aoao o kona makuakane, a me ka aoao o kona makuahine; a ua kapu moe ia kona kapu. Pela no hoi ka aoao oka makuahine, a ua like pu ko laua kapu. Aole hoi e hemo ke kapa o kekahi i ke kapu o kekahi. Ua pumehana like ko laua moe ana; a ua kapaia ka laua mau keiki he mau Alii Niaupio. Papa 2. Alii Pio. Ina e hui na Alii Niaupio elua, e malama i ko laua kapu Alii o lilo ke kapu ia hai, a e makee ia laua wale no. Ua kapaia ka laua mau keiki he Alii Pio. He oi loa ke kapu o keia mau Alii. Ua kapaia he akua. O ka po ka wa e kamaiiio ai me kanaka. Papa 3. Alii Naha.—Ua like pu ke kapu o na makuakane a elua, he mau Niaupio laua, a o ka makuahine he Niaupio, a ua hanau mai na keiki, a hui hou ae laua e malama i ke kapu. Ua kapaia ka laua mau keiki he Alii Naha; a he Alii kapu no ia. Papa 4. Alii Wohi.—He Niaupio ka makuahine, a he Alii nui ohana Alii ka makuakane, a he Alii Niaupio ka makuakane, a he Alii ohana 'lii nui ka makuahine a o ka laua mau keiki, ua kapaia he Alii Wohi. Papa 5. Lo Alii.—Ua kapaia na Alii o Lihue o Wahiawa a me Halemano. No ka noho mau ana o na'lii o keia mau wahi me ka malama i ko lakou mau kapu; me he Akua la, me ka ike ole ia, ku e kanaka. Ua kapaia'ku lakou he Lo Alii. Papa 6. Alii Papa.—He Alii Niaupio, he Alii Pio ka makuahine, a he kaukaualii ka makuakane, a o ka laua mau keiki e hanau mai no he Alii Papa. Papa 7. He Lokea Alii.—He Niaupio ka makuakane he Alii pio no hoi. A o ka makuahine, he Alii ohana nui, a o ka laua mau keiki he Lokea Alii; a he Alii Wohi i kahi manawa. Papa 8. Laauli Alii.—He ohana Alii ka makuakane, a he ohana Alii ka makuahine, a ua like pu ko laua Alii ana. He Alii no Laauli. Papa 9. Kaukau Alii.—He Alii nui ka makuakane, a he wahi Alii iki ka makuahine. A he kaukaualii ka laua mau keiki. Papa 10. Kukaepopolo.—He Alii iki ka makuakane a he Noanoa ka makuahine, he Alii ka makuahine, a he noanoa ka makuakane, a o na keiki a laua, he Hanalepopopolo. (Aole i pau.)