Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 33, 19 August 1865 — Page 1

Page PDF (1.41 MB)

This text was transcribed by:  M. Ka?iulani Carvalho
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

KA NUPEPA KUOKOA

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE IV. HELU 33.                        HONOLULU, AUGATE 19, 1805.              NA HELU A PAU 194.

 

"KA NUPEPA KUOKOA,"

HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU

I kela Poaono keia Poaono.

$2.00 no na mahina he

UMIKUMAMALUA,

$1.00 no na mahina eono,

ME KA HOOKAA MUA MAI.

 

NA OLELO HOOLAHA - aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.

KANIKAU - he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi - penei: he 25 lalani, $1.00 ; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

HE @ NO NA OLELO HOOLAHA - Ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawila no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.

O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO - aole e kaula ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.

AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA- ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na horu hana, mai ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.

L.H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)

 

KA "NUPEPA KUOKOA."

In published in Honolulu

EVERY SATURDAY,

$2 00 per annum, or $1.00 per six

months, in advance.

 

ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice for $1.50 ; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.

KANIKAU will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.

PAYMENT FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either o foreigner or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to on account of the low subscription price.

THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the south corner of the Sailor ʻ Home. Office hours from 9 A.M to 4 PM.

            L H. GULICK

Publisher.

@ Volume I, II . and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.

@ Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $1.50 each.

 

KA BUKE UNUHIOLELO A ANERU!

UA PAA UA BUKE NEI, E HOIKE ANA I ke ano o na hua olelo Hawaii, a ko kuai ia nei ma ka Hale Kuai Buke o Wiai. Elua ano o ua Buke la ma ke kuai ana,  $5 Dala ko kekaii, $6 Dala o kekahi. Elima haneri me kanalima kumamaiwa aoao iloko o keia BUKE UNUHIOLELO, a ua piha loa i ka momona o ka na ʻ auo.

            H.M  WINI.

Mea ho opuka

Honolulu, Mei 22, 1865.

 

S. KUPANEA.

J. W. KEAWEHUNAHALA.

Loio! Loio!

 

KE HOOLAHAIAʻKU NEI I NA KANAka a pau o keia Aupuni, ua makaukau na mea nona na inoa maluna e Kokua, a e lilo hoi i LOIO no na mea a pau e loohia iaʻna i ka hihia, a e pale ana no kekahi hihia imua o na Aha Hookolokolo o keia Aupuni. He mau mea lau i aoia i ka OIHANA HOONAAUAO ma ke Kulanui o LAHAINALUNA, a ua aoia hoi ma ka OIHANA Kanawai, a me ke kakau ana i na Palapala o kela ano keia ano, e ka Mea Hanohano G. M. ROBERTSON (LOIʻIKANA.) A o ko laua Hale Oihana, aia mauka iho o ka huina o ke Alanui Hotele a me Maunakea ma Honolulu, Oahu.

            Honolulu, Feb. 6,  1865.                     167-y

 

HUA KUKUI, HUA KUKUI.

 

E IKE AUANEI NA MEA A PAU LOa O ke kuaaina, owau o ka mea nona ka inoa malola iho nei, he hoaloha no oukou no na kau i hala ae nei, ma ke kuai Pepeiao l@au ana. Ua hala aku la ia kikina, he AU HOU keia, a ke kahea aku nei au, e kuai no au i na HUA KUKUI i kalua ia a mua. a laila, e ki-ke ia ka iwi a pau, a o ka IO wale no ke lawe mai, e hoomaemae i ka la a maloo maikai.  A e haawi no wau EKOLU DALA ME HAPALUA ($3.50) no ka barela hookahi. I ka poe imi ana i keia, a lawe mai, e loaa no wau ia lakou ma ka Halepohaku o M. Kekuanaoa, ma AIENUI. EWIKI, MAI KAULUA!

            CHUNG HOON & CO.                    

Aienui, Honolulu, Mei 1, 1865                                                                                               2-3m                           

 

HALE PAI KII.

 

AIA KOʻU HALE PAI KII MA KA HALE e pili ana me ka Hale Leta, malunaʻe o ke Keena Pai o ka "Nupepa Kuokoa," Ua emi loa na kii. Elima dala no ke Kakini Pepa Kii hookahi. A elua wale no dala no ke kii aniani.

            H. L. CHASE (Keiki.)                       

@ 174 @y.                                                                                                                              Mea Pai Kii.                           

 

KUOKOA HUMUHUMUIA.

 

EKOLU BUKE- BUKE 1, 2, A ME 3.

Umi kala ke kumukuai o na buke ekolu. No ka akahi buke $3.50. E ninau ma ka Hale buke o

171-4m                                                                        H. M. WINI.

 

Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.

 

            Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.

Baibala nui no na Awai o na Halepule,                       $4 00

     "      Ohana, ano nui, me na kii,}                            {2 50

            a me na pa Moohana,}                                                {5 00

     "      Ohana uuku iho, me na Moohana,}                1 00

            ili ulaula,}

     "      Ohana, me na Moohana wale no,                        62 1/2

     "      Okoa, -            -           -           -                           50

Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838,                        25

Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho,                     12 1/2

Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.)                                        25

Haiao   -           -           -           -           -           -               25

Hele Malihini Ana,      -           -           -                           25

Wehewehehala, -         -           -           -           -               26

Lira Hawaii                 -           -           -           -               25

Na Olelo Hoopomaikai,          -           -           -               25

No ko ke AKua Ano,              -           -           -               25

Lira Kamalii,  -            -           -           -           -               25

Kumumua Hou,          -           -           -           -               12 1/2

Moolelo Ekalesia,        -           -           -           -               50

Hoike Palapala Hemolele                    -           -               25

Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834,                          25

Ninauhoike, -              -           -           -           -               12 1/2

            Eia na buke i haawi walei a.

Haawina Baibala.

Ui.

Olelo Ao i na Wa ine Hawaii.

Na Dawida Malo Kumumanao.

Ko Olelo Ao Liilii.

Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.

                                                                                    L. H. Kulika.

Kakauolelo o ka Papa Hooko o Ka Ahahui Euane lio o Hawaii.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

KE KAAO O ASIMEDA!

HELU 12.

(I unuhiia noloko ae o ka Buke Moolelo a Geberiana.)

 

            A pau ka inu ana, a lalauʻe la kela mea keia mea o na hoa-ali i i na mea ai, aka, o Tamala, aole ona makemake i na mea ai i hoolakoia, no ka mea, ua kue loa kona manao i kana kane. A mahope, lalau hou aku la ia i ka mea inu, a ninini hou iho la iloko o ke kiaha, a inu iho la. Ia manawa, olelo aku la o Asimeda ia Tamala, "E pono oe ke ai, mai hoolilo oe ia oe ma ka mea inu wale no."

            I akula o Tamala, " E kuu kane, aole pono oe e hoopuka i olelo pela, no ka mea, aole oe i makemake iaʻu e ai, aka, ua makemake oe e haawi iaʻu iloko o ka pupule a me ke aloha ole." Ia manawa, lalau hou ae la o Tamala i ka mea inu, a ninini hou ih la i loko o ke kiaha, a inu ae la. O ka ekolu ia o kana inu ana. Ia manawa, pauhia mai la ka ona maluna ona, a nolaila,

                        "Ohewahewa ka ike,

                        Pale ka nana,

                        Pouli ka manao a loko."

            Ia manawa , haule aku la o Tamala i ka hiamoe naaupo, aole oia e ike i kana mea e hana ai. A ike ae la o de Sanalataera i ka ona o Tamala, kaumaha nui iho la oia, a mihi iho la no kona kukulu ana i ka ahaaina.

            A i ka aneane pau ana ae o ka ona maluna o Tamala, puoho ae la oia mai ka hiamoe ana, a nana ae la oia i kana kane, e waiho ana no ma kona aoao malalo o ka papaaina. Ia manawa, loaa ia Tamala ka hoomanao ana i ke AKua, a ia manawa, lalau ae la oia i kana Buke pule o ka oihana Katolika, a pule ae la, aka, aole i loaa ia ia ka hoomaikaiia, kiola oia i ua Buke pule nei, me ka olelo iho, "Ke kiola nei au ia oe e kuu Buke, ka mea aʻu e hilinai nui ai, nau e hoopau i na hana ino a kuu kane."

            A pau kana ma keia mea, ia Asimeda hoi e waiho ana i kona ona, hoala aku la i kana kane; - "Asimeda! Asimeda!!" ala ae la ua kane nei, kuhikuhi aku la ka lima me ka ninau aku. " Ua kupono anei keia wahi no kaua-e moe ai?" A pela anei ka hiamoe e mahalo ia ai? A no ka hiki ole ia Asimeda ke ala ae, hoolimalima ae la oia i mau mea kiai ia Asimeda, hoi ae la o Tamala ma ko laua wahi moe ponoi.

            Ia manawa, hele mai la o de Sanalataera imua o Tamala, a olelo mai la, " Ke mihi nei au noʻu iho, no ka mea, na menemene loa au me ke aloha, no kou haule ana iloko o na hana ino, mamuli o kuu kukulu ana i Ahaaina aloha no kakou. A nolaila, e kala mai oe iaʻu, no ka mea, aole he kumu e ae o kou haule ana iloko o ka ino; owau wale no." I mai la o Tamala, "Aole nau, na kuu kane no."

            I ka manawa i mamaʻe ai ka ona maluna o Asimeda, hoi aku la oia a ma kahi a ka wahine e moe mai ana; a olelo aku la, "Maikai maoli keia ahaaina a kakou." Aole nae he makemake o Tamala e olelo aku ia manawa, no ka mea, ua luuluu kona naau i ka hilahila a me ka makau no kana hoohiki ana.

            I kekahi la, mahope iho o keia mau mea, hoolale koke ae la o Tamala ia Asimeda e hoi ma ka aina hanau o kana kane. A mamuli oia mea, hoi aku la laua i Beritania. Ia laua ma ka moana, olelo aku la o Tamala ia Asimeda, " Ke hoi nei kaua, aole au e ae e hookipa hou oe ia kaua ma na Awa ku moku e aku a hiki wale i ko kaua ike ana i ka maka o ko kaua mau makua, no ka mea, i na e alualu kaua ma na kapuai o ke Awa ku moku a kaua i haalele aku nei, kahi i loaaʻi ke ino ia kaua, alaila, e aho no nou e kuu kane e lawe i ka aahu e uhi ana mai kuu wahi hunaʻku, ililo ai oe a me aʻu i mea na ka lehulehu e hoohilahilaʻi."

            A ike o Asimeda he mea pono ka kana wahine i olelo ai, ae aku la oia me ka hoohiki ana imua o Tamala.

KA HIKI ANA O ASIMEDA MA I BERITANIA.

            Ma mua o ko Asimeda ma hiki ana i Beritanis, ua hiki mua ae la ka lohe i Beritania a puni no ka mare ana o laua nei. Aia a hiki aku laua nei, ua haawiia ka Hanohano o Beritania a puni no na la he kanakolu, a hoomaha iho la ke Aupuni ia mau la. O na lawehala ma loko o na Halepaahao, ua hoomaemaeia lakou, a hookuuia.

            Noho ae la o Asimeda me kana wahine ma ka Hale Alii a hala elima makahiki, loaa na laua elua mau keiki, a i ke ono o ko laua mau makahiki, make ae la o Rubo kona makuakane; hiki aku la o Asimeda maluna o ka Noho Alii o kona makuakane.

            A pau na mea i ka hooponoponoia ma na mea e pili ana i ko Asimeda Noho Aupuni ana; kauoha ae la oia i na Kuhina me Luna Aupuni, o Tamala ke noho ma ka Noho Alii ke haule aku o Asimeda i ka make. Aia a hiki aku na keiki i ka mahuahua ana, alaila, o laua na Hooilina o ka Noho Alii.

            He mau malama mahope iho o ka ili anaʻe o ka Noho Alii ia Asimeda, haule aku la oia i ke kalohe me kekahi kaikamahine Alii me Juria, aka, aole nae i ike a i lohe o Tamala i ko Asimeda hana hewa ana me ia. (Juria)

            I kekahi manawa, e like me ka aoao mau o ke Alii. Hele ae la o Asimeda ma na wahi a ke Alii e lealea ai ka manao, a hala he mau po, hoi aku la ma ka Hale Alii. A pela mau aku no, a aneane e hala ka makahiki okoa, nalo loa ae la o Asimeda mai ke alo ae o kana wahine ae, a hala eono malama, aole i hoi aku i ka hale. A mahope oia manawa, hiki ae la ma o Tamala la ka lohe no ko Asimeda haule ana i ka hewa me Juria.

            Ia manawa, aole i loaa ka oluolu ia Tamala, nolaila, hoouna aku la o Tamala i palapala ia Asimeda ma ka lima o kekahi koa, e kauoha ana e hoi mai, aka, hiki mai la ka Asimeda palapala ia Tamala.

I KA MOI WAHINE}

TAMALA;}

                                                                                                ALOHA OE:

            Ua loaa mai iaʻu kau palapala kauoha noʻu, ke hai aku nei au ia oe: Mai manao oe iaʻu, no ka mea, ua waiho aku au i ke Aupuni a me ka lahuikanaka malalo Ou. A o na mana Kanawai a pau, aia no ia malalo ou. A o oe hookahi wale no a me ka kaua mau keiki elua, na mea nui maluna o ke Aupuni a pau.

-- E noho ae au mamuli o kuu lealea naaupo a hala ka makahiki, alaila, e hoi aku ai.                         ASIMEDA

            A hiki aku la keia palapala ia Tamala, noonoo nui iho la ia a nui na la: Aka, ua loaa iaia ka mea pono e hiki ai ke hana, aole nae e hiki ke hoopuka koke ae, waiho iho la ia a hiki i ka manawa kupono e hoopukaʻi.

            He mau malama elua paha i koe, alaila hoi mai o Asimeda mai kana huakai kalohe mai, mai ka poli mai hoi o Juria. Ia manawa, hoomakaukau iho la o Tamala i kekahi palapala na Asimeda, penei.

E KUU KANE ALII}

ASIMEDA MAIKAI E:}

                                                                                                ALOHA KAUA:

            Ua nui kuu hoomanawanui ana me ka naau pepe no na ino i loohia mai maluna oʻu, mai kou manawa i lawe kohanaʻe ai iaʻu malalo o na Kanawai paa o ka Beritania mare ma ka INOA o kuu AKUA; a ua lawe mai hoi oe iaʻu mai loko mai o kahi paa loa. Aka, ua haulehia au a mea koʻu hanauna okoa i ke kuhihewa nui ma muli ko kaua o ka maikai o kau mau olelo: A mai ko kaua ku ana ma ka Noho Alii o kou makuakane. O ka mua; o kou hoowalewale ana iaʻu iloko o ka ona; a o ka lua; oia no kuu noho hookahi ana ma ka Hale Alii nei. Aka, ma kau mea i palapala mai ai iaʻu i kakauia e oe ma ka hale o kela Juria i ae ole ai e ka Haku, ka mea a kou naau i lealea ai mea he wahine mare la. Aole au i poina no kau mau olelo, e i ana, "He mea ole oe," a o ka mea nui wahi au, "O ka Noho Alii." Ke i aku nei au ia oe. Aole oʻu manao nui i ka Noho Alii mamua o koʻu manao ia oe, no ka mea, o ka waiwai nui hiki ole ke helu aku o keia honua, he mea lapuwale loa ia mamua ou, no ka mea o oe la, he waiwai nui oe noʻu, he waiwai hiki ole ke kumukuai aku no na miliona talena gula, A owau nei la, he waiwai nui loa wau nou e oi ana mamua o kekahi o na mea hanu a ke Akua i hana'i ma ke ao nei.  A nolaila, e kuu kane e! ka mea, a kuu lima akau i hoopaa aku ai imua o ka lehulehu ma ka inoa o kuu Akua. Aka, ua hooneleia au i ka ike ana i kou helehelena maluna o ko kaua wahi moe maloko o kou Hale Alii nei iloko o na malama i hala'e nei : A nolaila, i mea e holo lea ai kau hana, mamuli o kou hoolilo ana i kou uhane maikai i ka lealea me Juria i ae ole ia. Nolaila, ke ku nei au a haalele i keia Hale Alii, kahi au i hoonoho iho ai ia'u me na keiki a kaua: A ke hoi nei i kahi au i lawe mai ai ia'u; ke lawe pu nei au me na keiki a kaua, i noho aku ai laua ma ka lima o ko'u hanauna, kahi e hiki ai ia laua ke ao i ka noho hemolele ana ma ke ano haipule e like me kuu loaa ana'e ia oe. A o ka mea pono ia'u e hiki ai ke hana'ku iloko o keia noho ana kane ole ana o'u, mamuli o kuu hoomanawanui wale no i ka Haku, me ke aloha pau ole. No ka mea, ke minamina nei au i kou uhane e ke Alii. A nolaila, i keia hora, ke hooiaio ae nei au imua o ka Haku ke Akua, e pule hoomau nou, i malamaia'i kou uhane, i ole e haule i ke ahi pio ole o ka lua ahi hiki ole ke mihi ae. A mamua o kuu hooki ana i keia kakau ana i keia palapala, Ke ninini nei au i ko'u mau kulu waimaka maloko o ko kaua Hale Alii nei, iluna hoi o ko kaua wahi moe: A me kuu naau menemene hoi; ke uwe nei na leo liilii o ka kaua mau kamaiki ia oe, me ka olelo ana, "Auhea ko maua Papa?" A pela mau aku no.

            Owau no me ke Aloha.

                                                            TAMALA,

                                                                        Kau Kauwa Hoolohe.

            A pau ka Tamala palapala ana; kauoha ae la oia i ka Puuku o ka Hale Alii. "Ua kakau au he palapala na ke Alii(Asimeda) mamua o ko'u haalele ana i ka Hale Alii nei: Ina i hoi mai ke Alii, nau e hai aku i kuu palapala nei." A no keia olelo a ke Alii Wahine Tamala; olelo aku la ka Puuku, "I hea oe e hele ai?" Olelo aku la o Tamala, "E hoi ana au i kuu wahi i loaa ae ai i kuu kane."

            Ia manawa, hele koke aku la ka Puuku a hai aku la i ke Kuhina Nui ma ka olelo ana i lohe ai mai a Tamala ae. Ia wa koke no, hoohui koke ia'e la ka Aha Kuhina, e noonoo a e kuka no ka hiki o Tamala ke hoi ma kona aina ponoi. Aka, aole e hiki i ua Aha Kuhina la ke ae e hookuu aku. Ia manawa, hoopuka aku la ke Kuhina Nui ia Tamala i palapala.

KA MOI WAHINE}

            TAMALA:}

                        ME KA MAHALO:

            He mea kaumaha nui no'u ia Oe e ka Moi Wahine, i ko'u lohe ana mai i ka Puuku Nui o ka Hale Alii, "E haalele ana ka Oe i ka Noho Alii a me ko Olua lahuikanaka." A no ia mea, ua hoohui koke ae nei au i ka Aha Kuhina o ka Moi e noonoo i kau mea i olelo ae ai i ka Puuku. A ua hooholo ae nei ka Aha, "Aole e hiki ke hookuu aku ia oe." A no ia mea, ke hoopuka aku nei au i olelo kaohi nou e ke alii mamuli o ka hooholo ana a ka Aha Kuhina.

            Owau no me ka mahalo.

                                                SUPALEMITE.

            I ka loaa ana aku o keia palapala ia Tamala, hoopuka aku la oia he palapala.

I KE KUHINA NUI}

            SUPALEMITE;}

            ME KA MAHALO:

            Ua loaa mai ia'u kau palapala, ua ike au i ka mea a ka Aha Kuhina i hooholo ai. Aka, aole e hiki ia'u ke hai pau aku i ka'u mau olelo ma keia leta.  A nolaila, ke noi aku nei au ia oe, e ae mai ka Aha ia'u e komo aku au e halawai me oukou.            Owau no me ka mahalo.

TAMALA.

            I ka hiki ana aku o keia palapala imua o ka Aha Kuhina, ia manawa, hiki ae la ka olelo ia Tamala e ae ana e hele aku e like me kana mea i palapala aku ai. A mamuli oia mea, hiki aku la o Tamala iloko o ka Aha Kuhina. Ia manawa, ku mai la kekahi Kuhina a nonoi ae la ia Tamala e olelo ae, me ka i aku.

            "Pomaikai maoli ka Aha Kuhina i kou komo ana mai e halawai me makou. A nolaila ke nonoiia aku nei ke Alii Wahine e olelo mai." A mamuli o ka mea i noiia mai, ku ae la o Tamala a olelo ae la.

(Aole i pau.)                                       

 

KA MOOLELO.

HAWAII NEI.

HELU 10.

NO KE KAAPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KAULANA

 A ME NA KUPUA, A ME NA'LII KAHIKO

MAI HAWAII A NIIHAU.

KA AHA.

 

            He mau hoailona aliii ka aha , aole no nae i kahiko loa mai. I ka manawa hoi o Haho ke alii o Hawaii - O Keapokuleiula oia ka aha kahiko. Ua maopopo no nae ma ka mooolelo o Nanaulu, aia malaila ka aha kahiko loa - Malaila mai i ike ia ai ia mea he aha. Aka, ua hoolilo no nae na'lii o Hawaii i mau hoailona alii no lakou.

                        " Olopu ke koi, he honua ke a-u,

                           He koiula ka pale,

                           He ua koko he alewalewa,

                           He onohi ku i ka moana,

                           Ka aha hoa ka aha lanalana,

                           O Hoowilimoo ka aha hoa,

                           O hauhanalanieku ka hauhana.

                           Pale aku i maaki ka pale,

                           Pale aku i Ahualaka,

                           I nuupale e ola ka lani,

                           O ka pale o ke koi pili i ke a-u,

                           He kamani ke a-u, he aha ka lanalana,

                           Mamaka mai kalai waa."

 

PAEPAE O LILOA.

            Oia kekahi hoailona no Hawaii. Na Liloa me kona kahu i hana i na paepae kipapa pohaku , a ua lilo ia i wahi kapu. O ka Liloa a me ka kona kahu poe pua, o lakou wale no hoi ke hele maluna o ka paepae Liloa.

            (E huli hou kakou i ka Mooolelo o ke Kaapuni.)

 

NO WAIKIKI.

            He ahupuaa o Waikiki ma ka aoao hikina o Honolulu, aia hoi ma kona aoao hikina hema, he puu poepoe me he kapu auau ololo la, ua kuhao kona kino me he Liona la e lalau ana iloko o ke kai - Ua pale ia aku ka makani hikina e kona kino a lele mawaho- Ua noho haaheo hoi o Waikiki i ka pohu a ke Kaao, He aina i aloha nui ia e na'lii, a malaila hoi kahi e noho nui ai na'lii Moi mai kahiko loa mai a hiki i ka noho Moi ana o Kalaikupule. O ka heenalu ka hana nui malaila, a oia no hoi ka mea i makemake nui loa ia ai ia wahi e na'lii. Malaila no hoi ka nalu o Kalehuawehe, o Aiwohi, Maihiwa a me Kapuni.

                           "  Inu kai i Kahiki,

                              I piha kai i ka aina,

                              I poi ke kai i kohola,

                              I nehe ke kai i ka iliili,

                              I kiki ke oho i ke kai,

                              I ehu ke oho i ke kai liu,

                              I lelo ke oho i ke kai loa,

                              He kai lihaliha ko ka puaa,

                              He kai likoliko ko ka moa,

                              He kai heenalu ko Kahaloa,

                              He kai hopuni ko Kalia,

                              He kai au kohana Mamala,

                              He kai au o ka Pueone,

                              He kai ka anae ko Keehi,

                              He kai elemihi i Leleiwi,

                              He kai awalu kee Puuloa,

                              He kai puhinehu puhilala,

                              He kai o Ewa - e, noho i ka lai,

                              O Ewa nui a Laakona,

                              O Ku i Kealaikauuiokamoku."

            O ka mahiai kekahi hana nui a na'lii, a he momona ka aina i ka mahiai ia; ua mahiia mai uka o ka aina a komo iloko o ka ulu niu. Ua hanaia kona mau loko, a ua hoopihaia i na i-a - Ua hanaia kona mau auwai a puni ka aina - Malaila no hoi e hookomoia'i iloko o na loi kalo a me na loko. Aole no hoi i ike ia ka mauu akaakai i ka wa kahiko, aka, i keia wa a kakou e ike eni, he aha la ia?

 

NO KALAMAKUA.

            He alii maikai o Kalamakua a Kaipuholua - Ua kaulana ia Moi no ka mahiai - Nana no i hana i na loi nui o Keokea, Kualulua, Kalamanamana ma, a me na loi'a pau ma Waikiki.

            Ua kaapuni oia i kona Aupuni e mahiai me kona poe alii, a me na aialo; a maikai, hawai aku i na makaainana - Ua aloha na makaainana ia ia. O Keleanuinohoanaapiapi kana wahine i kona mau la oo.

 

NO KELEANUINOHOANAAPIAPI.

            He Alii Wahine maikai o Kelea, ua molale maikai kona kino, ua nohenohea kona mau maka ke nana mai, me he mau eheu no ke Kaupu la ke api o kona lauoho- Nolaila, ua kapaia kona inoa o Keleanuinohoapiapi, o ka heenalu hoi kana puni, - Oia no hoi ke kaikuahine o Kawaukaohele, ka Moi o Maui, o Hamakuapoko a me Kekaha, o WAiluku kahi e noho ai o Kelea i ka heenalu me na'lii no a pau me ia.

 

NO KA LILO ANA O KELEA.

            I ka wa e noho ana o ka Lo Lale ke Alii o Lihue, ua hoouna aku na'lii e imi kekahi poe i wahine nana, a ma Waialua aku ka holo ana o ka waa imi wahine, a malaila ae a puni o Molokai, aohe loaa o ka wahine, a holo aku la no hoi a kaapuni ae la ia Lanai a puni, noho no he loaa o ka wahine – Holo aku la no hoi ua waa imi wahine nei e kaapuni ia Maui, a hiki lakou ma Hana, lohe iho la lakou no Kelea, oia ke alii wahine maikai, a he kaikuahine hoi no Kawaukaohele ka Moi o Maui, aia no ma Hamakuapoko kahi in oho ai i ka heenalu, a ke walea la oia i na nalu haiopuu o ka wa kakahiaka nui, a he wa alanie no hoi no ke kai. O kana hana nui no hoi ia, moe no kona po, manao ana no o na nalu kakahiaka. Moe oe a hoolana’e, e oweowe mai ana ke kai o ko i ala papa. I maikai hoi ka nalu kakahiaka no ka huihui, hele wale kela a poniponi.

            A lohe ua poe imi wahine nei no keia mau hua olelo, manao iho la no lakou e loaa ana ka wahine a ko lakou haku, hoeu koke ae la no lakou nei no ka hele, aka, aua mai la ka poe kamaaina e noho iki, aka, aole nae o lakou hoolohe aku ia mau hua olelo.

            I ko lakou nei holo ana mai a hiki ma kahi e kokoke mai ana i Hamakuapoko, i nana aku auanei ka hana i a uka, ua hele a piha i na kanaka, a e heenalu ana no hoi ua alii nei. Holo mai la no hoi lakou nei a lanai  kulana heenalu, a ike mai la ua alii wahine nei ia lakou nei, ua mae iho la kona mau helehelena, no kona ike ana mai i keia poe malihini, a lelele ae la kona oili, aka, i kona lohe ana i ko lakou la leo i ka pae ana mai, akahi no lakou a ike aku i ka mohala maikai ana mai o kona mau helehelena, e hoike mai ana iaia iho, oia no ka oioi o Maui Hikina.

            Kahea aku la no hoi ua poe kanaka nei, “E ke alii e, maluna nei o ka waa e hoopae ai.” Ae mai la no hoi ke alii i ka lakou nei koi aku, a no ka ike mai no hoi paha kekahi, he poe Iwaki@ui wale no lakou nei a pau; ua noke wale ia aku e na ale hulilua o ka moana, ua hele wale kela a moa unounoo, hele hoi na wahi papalina a hehelo i ka nounouia e ke kaio-o. Aole no hoi i ike ua alii nei, he waa kaili wahine keia.

            I ka hoomaka mua ana, hoopae no lakou i ka nalu a hiki i uka, hoi hou no, a elua no hoi pae ana. I ke kolu nae hoi o ka holo ana, ua hiki mai o Pupuhi ma, o ka puhalahio no ia lilo i ka moana. I huli aku hoi ka hana o ka poe imi, aohe wahi mea a loaa. Ua kuhiia no Hawaii, hiki ana ka waa huli i Hawaii, aohe nae he loaa, hiki ana i Oahu, a i Kauai, aohe no he loaa.

NO KA NOHO ANA O KELEA I LIHUE.

            I ka pae ana aku o Kelea ma i Waialua, ua lawe kokeia no i uka o Lihue, a ua lilo i ka poe Lo Alii o Lihue – O Lo Lale ka inoa o ke kane. Ua loaa mai no na keiki ekolu na laua – O Kaholi a Lale, o Luliwahine, o Lulikane. O keia poe kekahi mau kupuna alii, a e ike no hoi oukou mahope.

NO KA HELE ANA O KELEA E MAKAIKAI.

            Ua hala ka umi makahiki o ko Kelea noho pu ana me kana kane alii kapu ma uka o Lihue – Nolaila, nonoi aku la oia i kana kane, e hookuu mai ia ia e iho ma kai o Ewa i ka makaikai, a ua oluolu no ia mea i ka manao o kana kane, me ka i aku, “O hele, ua pilihua ka noho ana i ko makou aina uka nei. He ahona na ke ala o ke kupukupu me ka mauu nene.”

                        “Aloha ko’u hoa i ka puali,

                         I ka wai o Pohakea,

                         He luna o Kanehoa,

                         He Lae ino o Maunauna,

                         O Lihue ke hele ia,

                         Honi aku i ke ala o ka mauu,

                         I ke ala o ke kupukupu,

                         E linoia ana e ka Waikoloa,

                         E ka makani he Waiopaa – la,

                         Kuu – pu – a,

                         Me he pula la i kuu maka,

                         Ka on ii ka haku onohi,

                         Ka wailiu i kuu maka – e, auwe au – e.”

            Iho mai la no o Kelea i ka laula o Keahuamoa, i ka wai halukuluku o Waipahu, i ke one kui lima o Ewauli, he nani ke nana i ke awalau o Puuloa.

            A hiki lakou nei i Halawa, ninau aku la keia i kona mau hoa hele, “Pehea la keia wahi aku ke hele, he maikai no hoi anei e like me keia wahi a kakou i hele mai nei la?” Wahi hoi a na hoa hele,