Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 33, 19 August 1865 — KA MOOLELO. O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KA MOOLELO. O HAWAII NEI.

HELU 10. NO KE KAAPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KAULANA A ME NA KUPUA, A ME NA'LII KAHIKO MAI HAWAII A NIIHAU. KA AHA. He mau hoailona alii ka aha, aole no nae i kahiko loa mai. I ka manawa hoi o Haho ke alii o Hawaii—O Keapokuleiula oia ka aha kahiko. Ua maopopo no nae ma ka mooolelo o Nanaulu, aia malaila ka aha kahiko loa—Malaila mai i ike ia ai ia mea he aha. Aka, ua hoolilo no nae na'lii o Hawaii i mau hoailona alii no lakou. " Olopu ke koi, he honua ke a-u, He koiula ka pale, He ua koko he alewalewa, He onohi ku i ka moana, Ka aha hoa ka aha lanalana, O Hoowilimoo ka aha hoa, O hauhanalanieku ka hauhana, Pale aku i maaki ka pale, Pale aku i Ahualaka, I nuupale e ola ka lani, O ka pale o ke koi pili i ke a-u, He kamani ke a-u, he aha ka lanalana, Mamaka mai kalai waa. " PAEPAE O LILOA. Oia kekahi hoailona no Hawaii. Na Liloa me kona kahu i hana i na paepae kipapa pohaku, a ua lilo ia i wahi kapu. O ka Liloa a me ka kona kahu poe pua, o lakou wale no hoi ke hele maluna o ka paepae a Liloa. (E huli hou kakou i ka Mooolelo o ke Kaapuni.) NO WAIKIKI. He ahupuaa o Waikiki ma ka aoao hikina o Honolulu, aia hoi ma kona aoao hikina hema, he puu poepoe me he kapu auau ololo la, ua kuhao kona kino me he Liona la e lalau ana iloko o ke kai—Ua pale ia aku ka makani hikina e kona kino a lele mawaho—Ua noho haaheo hoi o Waikiki i ka pohu a ke Kaao. He aina i aloha nui ia e na'lii, a malaila hoi kahi e noho nui ai na'lli Moi mai kahiko loa mai a hiki i ka noho Moi ana o Kalaikupule. O ka heenalu ka hana nui malaila, a oia no hoi ka mea i makemake nui loa ia ai ia wahi e na'lii. Malaila no hoi ka nalu o Kalehuawehe, o Aiwohi, Maihiwa a me Kapuni. " Inu kai i Kahiki, I piha kai i ka aina, I poi ke kai i kohola, I nehe ke kai i ka iliili, I kiki ke oho i ke kai, I ehu ke oho i ke kai liu, I lelo ke oho i ke kai loa, He kai lihaliha ko ka puaa, He kai likoliko ko ka moa, He kau heenalu ko Kahaloa, He kai hopuni ko Kalia, He kai au kohana Mamala, He kai au o ka Pueone, He kai ka anae ko Keehi, He kai elemihi i Leleiwi, He kai awalau kee Puuloa, He kai puhinehu puhilala, He kai o Ewa—e, noho i ka lai, O Ewa nui a Laakona, O Ku i Kealaikauaokamoku." O ka mahiai kekahi hana nui a na'lii, a he momona ka aina i ka mahiai ia ; ua mahiia mai uka o ka aina a komo iloko o ka ulu niu. Ua hanaia kona mau loko, a ua hoopihaia i na i-a—Ua hanaia kona mau auwai a puni ka aina—Malaila no hoi e hookomoia'i iloko o na loi kalo a me na loko. Aole no hoi i ike ia ka mauu akaakai i ka wa kahiko, aka, i keia wa a kakou e ike nei, heaha la ia ? NO KALAMAKUA. He alii maikai o Kalamakua a Kaipuholua—Ua kaulana ia Moi no ka mahiai —Nana no i hana i na loi nui o Keokea, Kualulua, Kalamanamana ma, a me na loi a pau ma Waikiki. Ua kaapuni oia i kona Aupuni e mahiai me kona poe alii, a me na aialo ; a maikai, haawi aku i na makaainana—Ua aloha na makaainana ia ia. O Keleanuinohoanaapiapi kana wahine i kona mau la oo. NO KELEANUINOHOANAAPIAPI. He Alii Wahine maikai o Kelea, ua molale maikai kona kino, ua nohenohea kona mau maka ke nana mai, me he mau eheu no ke Kaupu la ke api o kona lauoho—Nolaila, ua kapaia kona inoa o Keleanuinohoapiapi, o ka heenalu hoi kana puni,—Oia no hoi ke kaikuahine o Kawaukaohele, ka Moi o Maui, o Hamakuapoko a me Kekaha, o Wailuku kahi e noho ai o Kelea i ka heenalu me na'lii no a pau me ia.

NO KA LILO ANA O KELEA. I ka wa e noho ana o ka Lo Lale ke Alii o Lihue, ua hoouna aku na'lii e imi kekahi poe i wahine nana, a ma Waialua aku ka holo ana o ka waa imi wahine, a malaila ae a puni o Molokai, aohe loaa o ka wahine, a holo aku la no hoi a kaapuni ae la ia Lanai a puni, aohe no he loaa o ka wahine—Holo aku la no hoi ua waa imi wahine nei e kaapuni ia Maui, a hiki lakou ma Hana, lohe iho la lakou no Kelea, oia ke alii wahine maikai, a he kaikuahine hoi no Kawaukaohele ka Moi o Maui, aia no ma Hamakuapoko kahi i noho ai i ka heenalu, a ke walea la oia i na nalu haiopuu o ka wa kakahiaka nui, a he wa alanie no hoi no ke kai. O kana hana nui no hoi ia, moe no kona po, manao ana no o na nalu kakahiaka. Moe oe a hoolana'e, e oweowe mai ana ke kai o ko i ala papa. I maikai hoi ka nalu kakahiaka no ka huihui, hele wale kela a poniponi. A lohe ua poe imi wahine nei no keia mau hua olelo, manao iho la no lakou e loaa ana ka wahine a ko lakou haku, hoeu koke ae la no lakou nei no ka hele, aka, aua mai la ka poe kamaaina e noho iki, aka, aole nae o lakou hoolohe aku ia mau hua olelo.

I ko lakou nei holo ana mai a hiki ma kahi e kokoke mai ana i Hamakuapoko, i nana aku auanei ka hana i a uka, ua hele a piha i na kanaka, a e heenalu ana no hoi ua alii nei. Holo mai la o hoi lakou nei a lana i kulana heenalu, a ike mai la ua alii wahine nei ia lakou nei, ua mae iho la kona mau helehelena, no kona ike ana mai i keia poe malihini, a lelele ae la kona oili, aka, i kona lohe ana i ko lakou la leo i ka pae ana mai, akahi no lakou a ike aku i ka mohala maikai ana mai o kona mau helehelena, e hoike mai ana ia ia iho, oia no ka oioi o Maui Hikina.

Kahea aku la no hoi ua poe kanaka nei, " E ke alii e, maluna nei o ka waa e hoopae ai." Ae mai la no hoi ke alii i ka lakou nei koi aku, a no ka ike mai no hoi paha kekahi, he poe Iwakiani wale no lakou nei a pau ; ua noke wale ia aku e na ale hulilua o ka moana, ua hele wale kela a moa unounoo, hele hoi na wahi papalina a hehelo i ka nounouia e ke kaio-o. Aole no hoi i ike ua alii nei, he waa kaili wahine keia. I ka hoomaka mua ana, hoopae no lakou i ka nalu a hiki i uka, hoi hou no, a elua no hoi pae ana. I ke kolu nae hoi o ka holo ana, ua hiki mai o Pupuhi ma, o ka puhalahio no ia lilo i ka moana. I huli aku hoi ka hana o ka poe imi, aohe wahi mea a loaa. ua kuhiia no Hawaii, hiki ana ka waa huli i Hawaii, aohe nae he loaa, hiki ana i Oahu, a i Kauai, aohe no he loaa. NO KA NOHO ANA O KELEA I LIHUE. I ka pae ana aku o Kelea ma i Waialua, ua lawe kokeia no i uka o Lihue, a ua lilo i ka poe Lo Alii o Lihue—O Lo Lale ka inoa o ke kane. Ua loaa mai no na keiki ekolu na laua—O Kaholi a Lale, o Luliwahine, o Lulikane. O keia poe kekahi mau kupuna alii, a e ike no hoi oukou mahope. NO KA HELE ANA O KELEA E MAKAIKAI. Ua hala ka umi makahiki o ko Kelea noho pu ana me kana kane alii kapu ma uka o Lihue—Nolaila, nonoi aku la oia i kana kane, e hookuu mai ia ia e iho ma kai o Ewa i ka makaikai, a ua oluolu no ia mea i ka manao o kana kane, me ka i aku, "O hele, ua pilihua ka noho ana i ko makou aina uka nei, he ahona na ke ala o ke kupukupu me ka mauu nene." " Aloha ko'u hoa i ka puali, I ka wai o Pohakea, He luna o Kanehoa, He Lae ino o Maunauna, O Lihue ke hele ia, Honi aku i ke ala o ka mauu, I ke ala o ke kupukupu, E linoia ana e ka Waikoloa, E ka makani he Waiopua—la, Kuu—pu—a, Me he pula la i kuu maka, Ka oni i ka haku onohi, Ka wailiu i kuu maka—e, auwe au—e." Iho mai la no o Kelea i ka laula o Keahuamoa, i ka wai halukuluku o Waipahu, i ke one kui lima o Ewauli, he nani ke nana i ke awalau o Puuloa.

A hiki lakou nei i Halawa, ninau aku la keia i kona mau hoa hele, "Pehea ia keia wahi aku ke hele, he maikai no hoi anei e like me keia wahi a kakou i hele mai nei la?" Wahi hoi a na hoa hele,

" Ae, he maikai loa aku keia wahi, he po na ke kou, he ulu niu, he wahi hoi nana alii e hooluana ai i ka heenalu."

A lohe keia i ka hua heenalu, makemake loa iho la keia, no ka mea, o kana puni no hoi ia o ka heenalu. Olelo aku la keia i na hoa hele, E hele loa no hoi ha kakou i ka makaikai, o ka ike ia aku ka hoi o ia wahi a olua e olelo mai nei. Wahi hoi a na hoa hele: Aia no hoi pahaia i kou manao, ina no oe e manao ae oe e hele loa kakou a hiki ilaila ua pono no, no ka mea, o oe no ka hoi ka mea nana ka huakai, a he ukali wale mai no hoi ka maua mamuli o ka olelo a ko kane ia maua. Hele mai la lakou nei a komo i ka ulu niu o Kawehewehe. Ike mai la ka poe kamaaaina i ko ia nei wahine maikai, a hookipa mai la i ka ai a me ka ia, a lu i ka niu na lakou nei. Ninau mai la ka poe kamaaina, Mahea mai nei oukou ? A e hele ana hoi i hea ? Ma Ewa mai nei makou, no uka nae hoi o Lihue, a no ka makemake hoi i ka makaikai hele mai nei, eia ka hoi he wahi maikai loa keia. Olelo hou mai la no na kamaaina, O kahi walea o keia wahi, aia o ka ulu kou o Kahaloa, o ka nana i ka heenalu a na'lii, me ke alii nui o Kalamakua. Olioli keia i ka heenalu, a olelo aku la i kona mau hoa e hele, a hele aku la no hki lakou. Komo aku la lakou iloko o ka ulu kou o Kahaloa, nana aku la i ka heenalu mai a na'lii. Olelo aku la hoi keia i ka poe kamaaina, He mea loaa wale no paha ka papaheenalu ke nonoi aku ? Ka! He akamai no ka oe i ka heenalu ? He mea akamai ole hoi kekahi ke loaa ka papa. Pela aku o Kelea. A lohe hoi na kamaaina no keia mau olelo a Kelea, he mea haohao nui loa ia ia lakou, no ka mea, ua maa ko Lihue i ke kaha i ka mookilau, a me ka hakai popolo, a o ka heenalu hoi, aole i ike ko laila keiki ia mea. A no ko lakou manao no hoi, ua hanauia no la o Kelea ma Lihue, aole lakou i ike no Maui mai. Ua olelo mai no hoi na kamaaina, he mea loaa wale no ka papa. Ma heia mea, nonoi aku la na kamaaina i papa, a no ka ike mai no hoi paha kekahi i ka wahine maikai kekahi haawi ana mai. LILO O KELEA IA KALAMAKUA. I ka loaa ana mai o ka papa, hele aku la keia a ka ae kai, kuakuai iho la keia i kona mau kapuai wawae me ke one, no ka ulaula i ka lepo o Ewa, i makamakaia ke nana aku. (Aole i pau.)