Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 33, 19 August 1865 — KA MOOLELO. O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KA MOOLELO. O HAWAII NEI.

HELU 10. No ke Kaapuni Makaikai INA wahi KauLANA A ME NA KŪPUA, A ME NA'LII KAhiko mai Hawaii a Niihau. Ka Aha. He mau hoailona alii ka aha, aole no nae i kahiko loa mai. Ika manawa hoi 0 Haho ke alii o Hawaii—O Keapokuleiula oia ka aha kahiko. Ua maopopo no nae ma ka mooolelo o Nanaulu, aia malaila ka aha kahiko loa—Malaila mai 1 ike ia ai ia mea he aha. Aka, ua hoolilo no nae na'lii o Hawaii i mau hoailona alii no lakou. " Olopu ke koi, he honua ke a-u, He koiula ka pale, lle ua koko he alewalewa, Ile onohi ku i ka moana, Ka aba hoa ka aha lanalana, 0 Hoowilimoo ka aha hoa, 0 hauhanalauieku ka liauhana, Pale aku i maaki ka paie, Pale aku i Ahunlaka, 1 nuupalo e ola ka lani, 0 ka pale o ke koi pili i ke a-u, He kamani ke a-u, ho aha ka lanalana, Mamaka mai kalai waa." Paepae o Liloa. Oia kekahi hoailona no Hawaii. Na Liloa me kona kahu i hana ina paepae kipapa pohaku, a ua lilo ia i wahi kapu. O ka Liloa a me ka kona kahu poe pua, o lakou wale no hoi ke hele maluna o ka paepae*a Liloa. (E huli hou kakou i ka Moooleloo ke Kaapuni.) No Waikiki. He ahupuaa o Waikiki ma ka aoao hikina o Honolulu, aia hoi ma kona aoao hikina hema, he puu poepoe me he kapu auau 01010 la, ua kuhao kona kino me he Liona la e lalau ana iloko o ke kai—Ua pale ia aku ka makani hikina e kona kino a lele mawaiio—Ua noho liaaheo hoi o Waikiki i ka pohu a ke Kaao. He aina i aloha nui ia e na'lii, a malaila hoi kahi e noho nui ai na'lli Moi mai kahiko loa mai a hiki i ka noho Moi ana o Kalaikupule. Oka heenalu ka hana nui malaila, a oia no hoi ka mea i makemake nui loa ia ai ia wahi e na'lii. Mafaifa no hoi ka nalu o Kalehuawehe, o Aiwohi, Maihiwa a me Kapuni. " lnu kai i Kuhiki, 1 piha kai i ka aiua, • I poi ko kai i koholu, 1 uehe ke kai i ku iliili, I kiki ke oho i ke kai, I ehu ko oho i ke kai liu f I lelo ko oho i ko kai ioa, Ile kai lihaliha ko ka puaa, He kai likoliko ko ka moa, He kai heenalu ko Kahaloa, He kai hopuni ko Kalia, He kai au kohana Mamala, Ile kai au o ka Pueone, Ile kai ka anae ko Keelii, He kai elemihi i Leleiwi, Ile kai awulau kee Puuloa, He kai puhinehu puhilala, He kai o Ewa—e, noho i ka lai, 0 Ewa nui a Laakona, 0 Ku i Kealaikauuokamoku." O ka mahiai kekahi hana nui a na'lii, a he momona ka aina i ka mahiai ia ; ua mahiia mai uka o ka aina a komoilokoo ka ulu niu. Ua hanaia kona mau loko, a ua hoopihaia i na i-a—Ua hanaia kona mau auwai a puni ka aina—Malaila no hoi e hookomoia'i iloko o na loi kalo a me na loko. Aole no hoi i ike ia ka mauu akaakai i ka wa kahiko, aka, i keia wa a kakou e ike nei, heaha la ia ? No Kalamakua. He alii maika'i o Kalamakua a Kaipuholua—Ua kaulana ia Moi no ka mahiai —Nana no i hana i na loi nui o Keokea, Kualulua, Kalamanamana ma, a me na loi'a pau ma Waikiki. Ua kaapuni oia i kona Aupuni e mahiai me kona poe alii, a me na aialo ; a maikai, haawi aku i na makaainana—Ua aloha na makaainana ia ia. O Keleanuinohoanaapiapi kana wahine i kona mau la 00. No Keleanuinohoanaapiapi. He Alii Wahine maikai o Kelea, ua molale maikai kona kino, ua nohenohea kona mau maka ke nana mai, me he mau eheu no ke Kaupu la ke api o kona lauoho—Nolaila, ua kapaia kona inoa o Keleanuinohoopiapi, o ka heenalu hoi kana puni,—Oia no hoi ke kaikuahine o Kawaukaohele, ka Moi o Maui, o Hamakuapoko a me Kekaha, o Wailuku kahi e noho ai o Kelea i ka heenalu me na'lii no a pau me ia.

No KA LILO ANA O KeLKA. I ka wa e noho ana o ka Lo Liie k« Alii o Liliue, ua hoouna aku nalii e imi kekahi poe i wahine nana, a ma Wai»lua aku ka holo ana o ka «raa imi wahi* ne, a malaila ae a puni o Molokai, aobe loaa o ka wahine, a holo aku ta no bot a kaapuni ae la ia Lanai a puni, aoboNM» he loaa o ka wahine—Holo «ku la oo hoi ua waa imi wahine nei e kaapuni ta Maui, a hiki lakou ma Hana, lohe iho la kou no Kelea, oia ke ulii wahine maikai, a he kaikuahine hoi no Kawaukaoheie ka Moi o Maui,aia no ma Hamakuapoko kahi i noho ai i ka heenalu, a ke walea la oia i na nalu hniopuu oka wm kakahiaka nui, a he wa alanie no hoi no ke kai. O kana hana nui no hoi ia, moe no kowi po, manao ana noona nalu Lakahiaka. Moe oe a hoolana'e, e oweowe mai ana ke kai oko i ala papa. I maikai hoi ka nalu liakahiaka no ka huihui, hele wa(e kela a poniponi. A lohe ua poe imi wahine nei no keia mau hua olelo, manao iho ia no « loaa ana ka wahine a ko (akou l»ku r hoeu koke ae la 110 lakou nei no ka hele, aka, aua mai la ka poe e noho iki, ak&, aole ttse o lakou hoolohe aku ia mau hua olelo.

I ko lakou nei holo ana umī a hiki tam kahi e kokoke mai ana i Haomkaapoko, i nana aku auauei ka hana i a uka, ua hele a piha t na kanaka, a e heeoalu aaa no hoi ua aiii nei. Holo umi la uo bo« lakou nei n lana i kulana heenalu, a ike mai ln ua alii wahine nei ia lakou oei, ua mae iho la kona mau helehelena, no kona ike ana mai i keia poe malihini, a I». lele ae la k»na oili, aka, i kooa lohe i ko lakou la leo i ka pae ana mai, n ° lakou a ike aku i ka inohala maikai ana mai o kona mau helehelena, e hoike mai ana ia ia iho, oia no ka oioi o Ma*t Hikina.

Kahea aku la no hoi ua poe kanska nei, " E ke alii e, maluna nei o k| wii e hoopae ai." Ae mai la no ho« ke alii i kti lakou nei koi aku, a tio ka ile a*t no hoi paha kekahi, he poe Iwakiaui wile no lakou nei a pau ; ua noke wale « oku e na ale hulilua o km moana?ua heie wale kela n moaunounoo, hele hm na wahi papalina u hehelo i ka nounouia t ke kaio-o. Aole no hoi i ike ua aKi oei, he waa kaili wahine keia. I ka hoomaKa mua aua, hoopae no hkou i ka nalu a hiki i uka, hoi hou no, a elua no hoi pae ana. Ike kolu nae Imi o ka holo ana, ua hiki mai o Pupahi ma, oka pulialahio no ia lilo ika moana. I huli aku hol ka hana o ku poe imi, aohe wahi mea a loaa. Ua kuhiia no Hawaii, hiki ana ka waa huli i Hawaii, aohe nae he loaa, hiki ana i Oahu, a i Kauei, aohe no he loaa. No KA NOIIO ANA o K*LEA I LIHUa. I ka pae ana aku o Kelea ma i Waialua, ua lawe kokeia no i uka o T tt t*tr r c ua lilo ika poe Lo Aiii o Lihue—O Lo' Lale ka inoa oke kane. Ua loaa mai no na keiki ekolu na laua—O Kaholi a Laie o Luliwahine, o Lulikane. O keia poe kekahi mau kupuna aliH a e ike no hoi oukou mahope. No KA HELE ANA O KeLKA K Ua hala ka umi makahiki oko Keka noha pu ana rae kana kaoe alu kapu am uka o Lihue—Nolaila, oonoi aka k o«a » kana Uane, e hookuu mai ia ia e Uio Ma kai o Ewa i ka makaikai, a ua oiuolu ao ia mea i ka manao o kana kane, me ka i aku, " O hele, ua pilihoa ka noho ana i ko makou aina uka nei, he ahona na ke ala o ke kupukupu me ka mauu nene.'» " Aloha ko'u hoa i k& poaii I ka wai o Pohakea, luoa O He Lae ino o Muuoauiu, 0 Lihoe ke hele ia, Hooi ako i ke aU o ka xaaaa Ike ala oke kupukupa, * E linoia ana e ka Wa&oloa. E ka makani he Waiop«a— Kuu—pu—a, Me he pula la i kuu Ka oni i ka haku onohi, Ka wailiu i kua maka—e, a a «e iu o►» Ih° mai la no o Kelea i ka iaula o Keahuamoa, i ka wai halukuluku o W*kmhu, i ke one kui lima o EwaoU, he nHi ke nana i ke nwalau o Puuloa.

A hiki lakoo nei i ftab«ra, nifiau ai« la keia i kona mau hoa hele « Pehea k keia wahi aku ke hele, he maikai oo hoi anei e like me keia wahi a kakou i mai nei la ?" Wahi hoi a na |p>§£

" Ae, he maikui loa aku keia wahi, he po ■' na ke kou, he ulu niu, he wahi hoi nana i aiii e hooluana ai i ka heenalu." I

A !ohe keia i ka hua heenalu, makemake loa iho la keia, no ka mea, o kana puni no hoi ia oka heenalu. Olelo aku la keia ina hoa hele, E hele loa no hoi ha kakou i ka makaikai, o ka ike ia aku kn hoi o ia wahi a oiua e olelo mai nei. Wahi hoi nna hoa helē: Aia no hoi pahuia i kou manao, ina no oe e manao ae oe e hele loa kakou a hiki ilaikī ua pono no, no ka mea, o oe no ka hoi ka mea nana ka huakai, a he ukali wale mai no hoi ka maua mamuli o ka olelo a ko kane ia maua. Hele mai la lakou nei a komo i ka uiu niu o Kawehewehe. Ike mai la ka poe kamaaaina i ko ia nei wahine maikm, a hookipa mai la i ka ai a me ka ia, a lu i ka niu na lakou nei. Ninau mai la ka poe kamaaina, Mahea maLnei oukou ? A e hele ana hoi i hea ? Ma mni nei makou, no uka nae hoi o Lihile, a no ka makemake hoi i ka mnkaikai hele mai nei, eia ka hoi he wahi maikai loa keia. Olelo hou mai la no na kamaaina, O kahi walea o keia wahi, aia o ka nlu kou o Kahaloa, o ka nana i ka heenalu a na'lii, me ke alii nui o Kalamakua. Olioli keia ika heenalu, a oleIn aku la i kona mau hoa e hele, a hele aku la no hki lakou. Komo aku la lakou iloko o ka ulu kou o Kahaloa, nanaaku la i ka heenalu mai a na'lii. Olelo aku la hoi keia i ka poe kamaaina, He mea loaa wale no paha ka papaheenalu ke nonoi aku ? "Ka! He aknmai no ka oe ika heenalu ? He mea akamai ole hoi kekahi /ke loaa ka papa. Pela aku o Kelea. A lohe h'oi na kamaaina no keia mau olelo a Kelea, he mea haohao nui loa ia ia Inkou, no ka mea, ua maa ko Lihue i ke kaha i ka mookilau, a ine ka hakai popolo, a o ka heenalu hoi, aole i ike ko laila keiki ia mea. Ano ko lakou manao no hoi, ua hanauia no la o Kelea ma Lifiue. aole lakou i ike no Mnui mai. Ua olelo maino'hoi na kāmaaina, he mea loaa wale no ka papa. Ma heia mea, nonoi aku la na kamaaina i papa. a no ka ike mai no hoi paha kekahi i ka wahine mnikai kekahi haawi ana mai. Lilo o Kelea ia Kalamakua. Ika loaa ana mai o ka papa, hele aku la keia a ka ae kai, kuakuai iho la keia i kona mau kupuai wawae me ke one, no ka ulaula i ka lepo o Ewa, i makamakaia ke nana aku. (Aoleipau.)