Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 34, 26 August 1865 — KA MOOLELO. O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KA MOOLELO. O HAWAII NEI.

11. No KK KAA?UNI MAKAIKAI I NA WAHI KaU« LANA ME NA KUPUA, AME NA'LII KAHIKO MAI HAWAII A NIIHAU. A pau ae la kana holoholoi ana i kona mau kapuai, hoalu iho la ia i kona kino iloko o ke kai, a lele iho la maluna o ka papa a hoe aku la e like no me ka ka poe aknmai. Ika nana aku aka poe makaikai, ua ike ia aku ia, he hana nana i hana a ailolo, ku hele wale hoi a palamimo, ole, aole no hoi he panakai iki. I ka au ana a hiki i kulana heenalu, ua waiho ia mai iloko ko ke kamaaina, a lana wale aku la no keia i waho, me Ite kali hoi no ke ku ana mai oka nalu. Ia ia no hoi e lana ana, ku mai la ka nalu mua, aole keia i pae, a pela no hoi i ka luaa me ke kolu o ka nalu, aka, i ka opuu ana mai oka ha oka nalu, oko ia nei hoonio iho la no ia a pael. Ika hoomo ana no, ua oi aku no ke akamai, a me kā hiehie hanohano luaole. Ia wa, ua uwa kapihe a haalele wale, uwa hou no a haalele wale, uWa hou a haalele wale. O na alii a pau a me ka poe makaikai no ke akamai o Keiea. Ia wa a Kelea e heenaiu ana, aia no o Kalamakua i ka mahiai. I kona loheana nae i keia pihe uwa, puiwa wale ae ia no kona inanao, aka, ninau mai )a oia i kanaka, " Heaha hoi keia walaau kupinai o kai ?" Heoha mai ka hoi auanei kau, ihe wahine akamai hoi paha i ka heenalu. Pela aku kanaka. liaupu ae la no ua'lii nei, a manaoiho la o ke Alii Wahine no o Maui, oia hoi o Kelea. Ko ia nei hoi mai la no ia mai ka mahiai mai, a ku keia nana i kai. I. ka pae ana mai hoi o Kelea i ka nalu, holo aku la ua Moi nei a ka ae kai, ku iho Ja oia malaila. A hiki ua Alii Wahine nei i ka poina one, poopio iho la kela ika papa. Ninau aku la ka Moi, 0 Kelea no anei oe ?" " Ae," wahi a Kelea. Olelo aku la hoi ka Moi, "E ku mai iluna " Ku kohana rnai la no hoi o Kelea. Wehe ae la ka Moi ika Ahu kihei,a hoopau aku la, a laweia aku la i kahi kapu, a ua hoomaikaiia ma ke ano Alii Wahine Moi—-A ua hooao mare ia me ka Moi Kalamakua. 1 ka noho a kanea wahine ana o laua, ua loaa ka laua kaikamahine o Laieloheloheikawai. No Lai^lohelohe. Ua hanauia o Laielohelohe, na Kalamakua ame Kelea na makua. Ma Heiumoa kahi i hanau ai, a ma Kaluaokau no hoi kahi i hanaiia'i—He kaikamahine hoolohe a malama i na kauoha a kona mau makua. Ua hoopalauia hoi oia e mare me Piilani, ke keiki hoi a ka Moi o Maui. I ka wa nae a kona mau makua i hoohiluhilu ai ia ia J( he mau kupunawahiue akua kona mau mea nana i hanai, oia no hoi o Hapuu a me Kalaiohauola.

I ka hofo ana i Maui e hooo me Piilani, ua kahikoia hoi oluna o na waa i na mea ula, a me ka la u)a. a me na kaoaka ula. I ka hiki ana hoi i Lahaina, ua hoihoiia'ku ka ua paupili i ka uka o Kanaha, r oka ua koko hoi o Kaanapali ke kahiko no Laieloheloheikawai. O Halehuki ka inoa o ka hale o Piihini laua o Lalelohelohe. Ua haoau mai na laua na keiki eha—O Lonoapii ho» ka mua, o Piikea inai, o Kalaaiheana A o ka muli loa, ua hoihoiia mai ma o Oahu nei e hanauia'i. O kahi hoi i hanau ai, aia no ia ma Apuakehau, he wahi pohaku kona wahi hoailoiia. A o kona inoa, oia hoi o Kihapiilani. No Kihapiilani. Ua laweia oia e ke kahuna e hanai i ka moku. O Mauoki hoi ka heiau iku i m °ku ma ka olelo ake kahuua. Ua hanaiia oia a nui, a ua ao ia i ke koa me na oihana kakaolelo, me ke akamai hoi i ka oihana hana. A hala na makahiki he iwakalua, a ua kauohaia mai oia e holo aku i Maui i kaulana Aupuni, ( Hooilina Moi) aka, » ka Lae no o Kolaau kahi i holo akn ai o Kihapiilani, make e no ka makuakane o ia hoi o Piilani ma Lahaina, a ua lilo hoi i ke keiki hiapo ka noho Moi o Muui, oia hoi o Lonoapii. Aua lilo na moopuna a Kalamakua laua o Kelea, i poe Moi no Maui a me Hawaii. ( E waiho iho kakou i ka Mooolelo no Kihapiilani, aia a hiki aku i Maui). Ma keia wahi, e hoi hou ana ko kakoo kamailio ana no na keiki a Lo Lale latm o Keleanohoanaapiapi. Ki Lo Kaholialale. O Lo L«le ka makuakane, a o Kelea* nuinohoanapiapi ka makuahine. Ua hanauia mauka o Lihue. Ua hanaiia no hoi a nui. Ao ua keiki nei, he oi aku hoe oia no ke kanaka maikai, a ua ku like no hoi me ke ano o ka makuahine. O ka hana nui a ko Lihue poe ajii i ka wa kahiko, oia hoi ke ao ana i ka tooomakaihe, a nolailu mai na kumu akamai. Ua ao ia o Lo Kaholialale i ke kaa Jaau, a me ka lono makaihe, a he keiki akamai loa hoi ma ke kaka-laau ana. Ma ka pahupahu laau ana, aole no e hala kekahi mea kolo, a me kekahi mea e lele ana. ua pololei lua aole e hala. O ka hana nui hoi a ke alii Moi o Ewa, o Piliwale kona inoa. no ka ohana alii o Kumuhonua ia o Kukaniloko, a he mau kaikamahīne hoi eluu kana. O Kukaailoko ka mua, a o Kohepalaoa ka hope, a ua hoopalauia nae ka mua me ke keiki a ka Moi o Maui. O Luaia ka iuoa oua keiki nei. Ua olelo hoi ua Moi nei o Maui, ina e loaa kekahi kanaka akamai i ka pahu i ka ihe, a ina e ku ke kumu ooihe a ua Moi nei, alaila, o ka uku e lnaa ia ia, o«a no hoi ka lilo ana o ke kaikamahine Alii nei i wahine nana. 0 ka inoa hoi o ua kumu ooihe nei a ke alii, oia hoi o Awa. He umi ihe ma ka akau a he umi no hoi ma ka *itna homa ; he paulua no hoi ka o ana, he umi ihe kakua, a elua ihe wala, a elua hoi i ka piko. (Aole no hoi o kanamai oke akamai o ka poe kahiko.^) Elua la o ka pahukala aua i ke kola o Pueohulunui, aole nae ho : kekahi mea i a-a aku ia ia, OLo Kaholialale n«e, oa ike no oia i kulana a me ka o ana <rfea ihe a ua kumu akamai nei i ke kaka Uau. Aua maopopo no hoi ia ia nei ke ano a me ke kulana o ka ia nei wahi kamu, a me kana o ihe ana. O Akepaoaaaihe ka inoa o ka ia nei kumu. 1 ke kolu hoi o ka la, ua hoihoi ke kaua panukala i kai o Halauiaoi. A makila hoi i haiia aku ai ka lohe i ke Alii, oa a-a kekaki keiki Alii o uka o Lihoe e ka-ka-laau me Awa-hauoa-laau-nui. Ilaila no hoi i kuupau loa iho ai ke keiki o Lihue i ke akamai luaole hm ke kaa-laau ana. Oka hauna laau i i ke keiki, o ka pane oluna, oka koalepo hoi olalo. Ua kapaia hoi ka iooa o kek mau wahi a hiki i keia wa; O Kopaha a me Honapouli, aia no ma Waipio i Ewa. No Kohepalaoa. Ua lilo o Kohepalaoa i wahine na Lo* Kaholialale. Oia lioi ka hoomaka o ka hui ana oka Lo me ka Wohi; a«« no hoi ko Kaholialale kulana. Ao ko Kohepalaoa kukna, oia hoi ke

nua Alii o Kukaniloko. A o kona ano hoi, hc Niaupio. Ua hnnau mai £a laua keiH,i oia hoi o Kanehoalani. Ua liio nae hoi oia i Alii no Koolau. (Aia a hiki aku ko oukou hai kupuna i Koolau, e loaa ana ho kana kaikanlahine i ka Papa AHi o Waikiki, oia hoi o Kaunuiakanehonlāti'r.) " K loaa no hoi ia kakou ma na mele kupuna a ka poe kahiko, kekahi mau kupuna Alii o Oahu—Ma ke mele ; koihonua a Kalaikuahulu, kekahi alii akamai i ke kakaolelo, kuauhau, kahunapule, kilo, kuhikuhipuuone, he koa, a he akamai no hoi ika haku mele. A penei hoi kekahi o kana mau mele: '• O Ahukai o Laa, o Laa, o Laa { o Laa, 0 Laamaikaliiki ke 'lii, O Ahukini a Laa, o Kukona a Laa, O Lauli a Laa Makua, O na pukolu a Laamaikahiki, Hr mau liiapo kapu na laa, llookahi no ka la i hanau ai, Poha mal kewe, kanalu, ka inaina, O Ahulu mai ka piko, Ka piko Alii, ka pikopiko iloko, Ke wewe alii, kewe o Kalani, f 0 Kalani, o Puaa a Kahuoi, O Kamalea kahiko a Pil^wale, Kamaiki olena, kamaiki olena, Ka ōaohaolenn, ka halolenaula, O ka iialena ula, o Kalanimanuia, . O Kaihikapu a Manuia ke'Lii, 0 ka iiio hulu i-i ula ia, 1 mahamaha o-o i ke kapa, T) Kounui a Kanehoalani kela, O Ipuwai a Hoaluni keia, 0 ka eho ku manawa i ka pilina ake, Iloko o ke keenaau manawa kee, [ na io hoiimo maka, ihuaina e wehea ka ' Ka pulana lulana awai alii, [naki, , O Kauakahikuaanauakana, Wahine a Iwikauikaua i noho, Noho loaa hoi o Kaneikauaiwilani, \ Ina nalu haki kakala haki kualua, 1 halehale i popoi i na hua alii. I na hu-a haki lumilumi>i lea hohonu, , Lulumi ka alihi loa ika alihi lani." No Mailikukahi. 0 Puaa a Kahuoi ka makuakane, a o Nononui ka makuahine. Ua hanauia o Mailikukahi ma a ua kapaia he alii kapu no ka aina, no ka mea, ua hoolaa na'lii a me na kahuna, a me na makaainana, a ua hoohikiiahoi imua o ke Akua, me ka hoi ena kahuna. O ke Alii e hanau i Kukaniloko, oia hoi ke Akua o ka aina, oia no hoi ke Alīi kapu. Ua hanaia oia ma Wahiawa )( .a ma Kanewai, a ma Waialua. I ka iwakalua hoi a keu o kona mau makahiki, ua kohqia oia e na'lii e noho ma ka noho Moi hooponopono oke Aupuni. Ua hooie mai o Mailikukahi. Aua noho o Haka i alii Moi. . He alii pono ole keia, a he alii aua no hoi. Aohe hoi he mnlama i na'lii ame na mukaainana. A no keia mea, kipi iho la na'lii ia ia, a kaua iho la. O Haka hoi, ua noho aku oia maluna o ka puu kaua o Waewae, ala ma Lihue. Oke keiki kiai puu nae, ua ohumu oia i kona liooneleia i ka haawina waiwai, nolaila, kuko.iho la ke keiki e make ua 'lii nei. I ka hiki ana nae i ko ia nei manawa kiai o ke aumoe, ua pauhia loa nae ke alii i ka hiamoe nui,>a me fta poe koa no hoi. Kuhea mai lahoi ua keiki nei penei: "E ftaka, Ē Hatfa, E Haka, Hiamoe e. Pii mai elua e, waiho a ka lua e, pii mai hoi ekolu e, waiho a ke kolu e, pii mai eha e." E pii mai ana na'lii olalo ame na koa, paapu olalo o ka hulili. O Haka wale no ka mea i make. Noho Moi o Mailikukahi. 1 ka iwakaluakumamaiwa .o ko Mailikukahi mau makahiki, ua kohoaku na'lii na kahuna a me na makaainana ia ia e noho ma ka noho Moi, a ua ae mai no hoi oia e poho Moi. Ua laweia oia mai ka heiau o Kapukapuakea e poniia'i e na kahuna no ka noho Moi ana. A pau ksi oihana kahuna, e iike me ka hanau ana o na'lii, e laweia no iloko o ka heiau no ke okiia ana oka piko. A pau ia oihana a ke kahuna, o ke okipoepoe ana aku kekahi ojhana nui a ke kahnna no ke alii. QJia huikalo ana ia oihana nui a ke kahuna. O ulonoku ka pule. A pau ia oihana a ke kahuna i ke alii, alaila ku ke alii ika moku. Ua pili keia oihana Alii no na'Lii nui mai ka po maj, aole nae hoi no na alii kipi, a me na'lii koa i loaa ke Aupuni ma ka hooikaika—He mau Aliii jakou no Pokani.: Pela ko Mailikukahi ano o kona noho Aupuni ana, a noho Moi ana hoi maluna o ka aina. iAoUipau.) -