Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 36, 9 September 1865 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO. o HAWAII NEI. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO. –o– HAWAII NEI.

HELU 13. NO KE KAAPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KAULANA A ME NA KUPUA, A ME NA 'LII KAHIKO MAI HAWAII A NIIHAU. NO KUAMANUIA. I ke kanaha makahiki o Kuamanuia i noho alii ai maluna o ke Aupuni. He alii malama ole i ke kauoha a na makua, he alunu, he makee i ka hanohano. Makemakeia e ohi i ka aina o na kaikaina a me na mea a pau i kauohaia ia e na makua; a e lawe nona wale no. Hanaino i na'lii me na kahuna a me na makaainana. Kokua na'lii me na kahuna mahope o Kaihikapuamanuia, a me na makaainana. Hana iho la o Kaihikapuamanuia i mau Loko-ia ma Keehi; o Kaihikapu ka inoa o kekahi, o Lelepaua kekahi. Ua paa kekahi Loko o Kaihikapu, a kokoke hoi e paa o Lelepaua. Alaila, hele mai la o Kuamanuia e kaua i kona kaikaina. Ma Lelepaua a hiki i Kapuaikaula ka hoouka kaua ana, a no ka nui o ka poe i kokua mahope o Kaihikapuamanuia, ua kokua o Hao mahope o Kaihikapuamanuia. Ua make o Kuamanuia; a ke ku nei ka pohaku Hoomanao i kona make ana a hiki i keia la—Ua hala na makahiki eono o kona Noho Alii ana. NO KAIHIKAPUAMANUIA. Ua Noho Alii o Kaihikapuamanuia i ke kanahakumamakahi o kona mau makahiki. O Kaunuiakanehoalani kana wahine. He Wahine Alii—Ekolu ano Alii ia ia. 1 He Kumuhonua alii. 2 He Wohi. 3 He Lo–Alii. He kaikamahine oia na Kanehoalani me Kualoakalailai, he mau alii nui—a kapu. "He kapu no Kukamaka ia Ahienaokalani, He kapu e hea mai ana e moe kanaka ilalo, Mai oni ae oe i ke kupu a make, Mai ala ae oe i ke kapu a wela oe auanei, Lilo ke kapu ia Oahu, he kapu a noho ko laila, Noho i ke kapu o ke Alii, I ke oko-pu o Kalani. O Pualuia lani na Kahanaole, Ola o Kiha ka wahine i ka pali, O na wahine i ka pali o Kee, O Kamakaoholani ke kapu e wela ai ko maka, E liu ai ka haku onohi, O Kahamaluihi ka io Keakakanaloa, Keaka o Hoohila Kealohikikaupea, O ka pea e lele ana i Hihimanu, O ka pea kau manu Kawelo no ka lupe, He lupe Kaweo he leinaha i ka wai.'' He Alii o Kaihikapuamanuia. 1 He Kumuhonua Alii. 2 He Niaupio. 3 He Pio. I ka hoao ana o Kaihikapuamanuia me Kaunuiakanehoalani. Ua hanau mai ka laua keiki o Kakuihewa. NOHO AUPUNI O KAIHIKAPUAMANUIA. He alii maikai o Kaihikapuamanuia i kona Noho Aupuni ana, ua lokomaikai i na'Lii a me na makaainana, a ua ho-ala oia i na Haiau me na hale a pau o ke Akua a puni o Oahu—Ua maluhia kona hooponopono ana i ka aina. No ka mea, i ka wa ia Kuamanuia ke Aupuni. Ua ho-ala mai na'Lii o Koolaupoko me Koolauloa, a me Waialua me Waianae e kipi no ka pono ole o kona noho ana, a e hoopau i kona Alii ana. Aka, i ka wa i lilo ai ke Aupuni ia Kaihikapuamanuia, ua oluolu na'lii ia ia. Ua kaapuni o Kaihikapuamanuia i ka hale o ke Akua, no Lono, no Kane me Kanaloa, e kukulu. "Pau ka wao maia a Palaila, A Kanaloa i kanu iuka, I ka hei i ka manowai, Kanu Kane i ka paa maia, I ka ahui maleiula, I ke ekeula kanaloa, Holo mai Kane mai Kahiki, Holo a ia iloko o ke kai, Ke kelekeleau i ka moana, O Haumea ke kaikuahine, O Kanaloa ia me Kane, Kii e ka ia kea i kai, Laahia i kuemaka o Kane, Laahia i ke Kanawai, He mau lawaia i ka moana, O Kuhaimoana o Kuheleipo, E kaka ana i ka malie, I ka lai kupohu malino, Ina lai molino a Ehu, Huki i ka upena luelue, E u-hoi kakou i ka uka, A nana i ka puawahiwa, Hoawi i ke kaikuahine, Elua olua, ko Haumea i ke keiki, I hanau i kana hiapo, O Kaulawena Konohiki, Wawena a Kalana, No Kane, Lono ka pihe i ka lani." I hanauia he Ololani, He uilani he ihi kapalaumaewa,

He nuu no Ololani, No Ku no Lono, No Kane ma laua o Kanaloa." O keia mau Akua, oia na Akua mai na'Lii a na makaainana, e kukulu ai na Luakini, na Haiau, na Waihau, na Unu, na Pohakuokane, na Mua, na Mua-au-haumau|e, na Mua-alaneo, na Mua-hai-kupuna, na Waihau-koheopapa. O keia mau wahi e halawai ai ke Alii me na'Lii, a me na makaainana, e haipule i ke Akua. O na kane wale no nae ke haipule imua. O na wahine haipule maloko no o ka hale moe e noho haipule ai—na wahine. Ua puni ka aina i ka noho ia e ka poe haipule. E pule ana i ke kakahiaka, i ke awakea, i ke ahiahi, i ke aumoe, i ka ai ana, i ka inu ana, i ka moe ana, i ke ala ana, i ka hele ana, i ka noho ana. O ke ano nui o ka haipule ana i ke Akua—O ke ola loa o ke kino a kanikoo a haumakaiole, palalauhala, ka-ikoko, kauikapuaaneane. O ke olaia a ke Akua. Ua loihi ko lakou ola ana. Ua loaa na kanaha makahiki elua, ekolu a eha a elima, a pela aku ka nui, e ike ana i ke kualua, kuakolu, kuaha, kualima, a pela aku. Pela ka ke Akua ola, a i ka make ana, e laweia i ka poli o Wakea; a e noho me Kaneikawaieola. Aole nae i pau loa na kanaka i ka haipule. Ua kapaia kekahi poe, he ainoa a he aihulu, a he ai-a, he poe pule ole keia i ke Akua, he poe noho pu me ka poe opea, a haumia, a me na wahine kahe. Pela no hoi kekahi mau wahine, he poe ai-a no, he ai malu i na mea kapu i papaia no ke Akua, a me na mea i hoolaaia. "E like me na mea i hoolaaia no Aarona no ke Kahuna Nui, o na mamo a Iseraela." Ke mau nei ka noho ai-a ana o na kanaka a hiki i keia manawa. Elike me ka Davida, " E iho la ka ai-a iloko o kona naau, aole Akua." I kona kaapuni ana me na'lii a hiki i Waikele ma Ewa, e noho ana o Hao, ke kaikaina ilaila. O ka mahiai, a o ka hanai i ke kanaka kana hana nui. Mai Honouliuli a hiki i Waipio ka piha i kona mau kanaka Aialo. I ka ike ana o Kaihikapuamanuia i ka nui o na kanaka o Hao; nana'ku kauluwela ka aina. Makau iho la o Kaihikapuamanuia o lilo ke Aupuni ia Hao, a waiho iho la ka manao hopohopo iloko ona. Hoi mai la ka huakai kaapuni a hiki i Waikiki, hoala ke Alii i Hale no ke Akua—O Halekumukaaha. Kapu ihola ke Alii i ke kapu Awakoo o ka makuahine o Kalaimanuia a noa, kakai ka Aha-maluakoa a noa, kapu ke Kumalolohia a noa. Olelo aku o Kaihikapuamanuia ia Luamea i ke Kahuna, "E kii paha au i kuu kaikaina e kaua—E noho paha auanei a make au, kipi mai i ke Aupuni o kuu keiki. Aole e Noho Alii ka'u mau mamo i ke ao. O ka kuu kaikaina mau pua paha auanei ke Noho Alii i ke ao?" Olelo mai la ke Kahuna, "Aole e make ko kaikaina i ke kaua. Ina e kaua aku kakou; e pau ana kakou i ka make. Eia ka pono; o ka puaa o ka aina, e lawe na ko kaikaina e ai me na kanaka, a me na'lii, o ka ai, ka maia, ke ko na ko kaikaina e ai—o ka palaoa pae, na ko kaikaina e hai. E ao oe i ka lawaia; o ka ia na ko kaikaina e ai. Alaila, e aloha ko kaikaina ia oe a me na'lii a me na makaainana. Aole e e-ha ka ili ke kaua. Alailai kokua ke Akua ia oe, a o kau mea e noi ai i ke Akua, e ae mai no ke Akua." Hooko ihola o Kaihikapuamanuia mahope o ka olelo a ke Kahuna. Huna iho la oia me ka hookamani i mea e make ai o Hao kona kaikaina; iloko o na makahiki elima, ko iho la kona makemake. Penei ke kumu o ka make ana o Hao: Holo iho la o Kaihikapuamanuia i ka lawaia kupalu mano. I ka puka ana o ka Hokuloa paa ka mano i ka helea ia, o ka loihi o ua mano nei, he aiwa anana me ka hapa. O ka inoa oia mano, he niuhiailawa. Elua la elua po make ua ia nei. Ua hoeia iuka o Waikiki; a pae iuka o Kahaloa. A lohe o Luamea ke Kahuna, hele mai la oia e halawai me ke Alii. Olelo mai la oLuamea i ke Alii ia Kaihikapuamanuia, "Make ae nei ko hoa-

paio o ka mano, he hailawa keia no ka ia, he leleiona no na moku—make ka hoapaio o ka moana uliuli; make ka hoapaio o ka aina." Ninau aku la ke Alii i ke Kahuna, "Pehea kuu enemi? He pulapula kuu maka; hanai mai no paha auanei i ke kanaka, a manao mai no owau ka hoakaua." Olelo aku ke Kahuna, "Ua make ke hai aku la au ia oe. E holo mua ke kanaka e hai aku ia Hao, ua loaa iho nei ka mano a ke Alii. A hiki ae i ke kapu Ku. Alaila lawe mai e hai oe." Lawe aku la ke kanaka i na olelo a hai aku la ia Hao. A lohe kela Alii o Hao, no ka mea, iaia ke Akua, a iaia no ka hui o na palaoa pae. A ae mai la oia i ka lawe aku o ka Palaoa. Olelo aku la o Luamea i ke Alii e lawe ka io o loko o ka mano, a koe owaho o ka ili, alaila, e olokea ia i ka pololu, a maloko o Kaihikapuamanuia e noho ai me na mea kaua." O na'lii me na koa me na makaainana, malalo o ka manele e amo ai: Hana iho la ke Alii e like me ka ke Kahuna. O kona poe alii me kona poe koa kai ike i keia hana maalea—a makaukau na mea a pau, a hanaia ka laau loloa i manele. Ua hai mua ia'ku ia Hao, aole e hele aku o Kaihikapuamanuia, e hai no ia a noa, alaila, e ai iho no ia i ka ia me kona poe alii a me na kanaka. Nolaila, noho nanea o Hao me kona poe alii a me na koa me ka makaukau ole o ko lakou noho ana, a he la kapu hoi ia. Nolaila, amo ia mai la ua mano nei mai Waikiki mai, e lawe ana i Waikele ma Ewa, me ke amo o na'Lii me na koa me na makaainana o Kona a hiki i Ewa, huipu me na makaainana o laila. Aole o kana mai ka nui o na kanaka, he mano, a he kini, a lehu. A hiki ua mano nei i Waikele, ua lawe ia'ku la a kau iluna o ka lele, hele mai la o Hao me kana Kahuna, me na'lii kupono, a komo iloko o ka pukui o ka poe o ke anaina pule no ua mano nei. Ma ka hiu o ua mano nei, unuhi aku la na'lii i ka pololu, me ka ihe, me na mea kaua, no ka mea, eha paha anana o mua o ua mano nei, ua waiho waleia, a mahope aku, ua paapu i kanaka. 1 ka manawa a ke Alii i ku mai ai no ka pule, e Amama i ke kapu no ke Akua. E koo ae ana o Kaihikapuamanuia i ka waha o ka mano, hamama ka waha i ka pololu, hookahi anana ka hamama, e iho makawalu ana na niho mahiole wakawaka, kulu ke kai. Olelo mai la o Kaihikapuamanuia iloko o ka mano, "E nanahu ka waha o ka mano ia oe la!" O ka pepehi ia iho la no ia o Hao me ke Kahuna, a me kona mau alii, ua pau i ka lukuia. Ua hahaoia iloko o ka mano. Hookahi ka hai ana me ke Alii me ka mano a me na'lii. "Iho i ka pali o Waipio, Ike i ka waha o ka mano, O ke awalau iho o Puuloa, O ko la i Halawa, He kanaka hoala hiamoe, E ala e Kalaikau, E Hakui a Kahahana, He kanaka nalowale ole, Ua komo i ka Ahuula, Ua kui i ka Mahiole, Hawele ka-ka na Ohi, Wala kike ka iho, Wala-a-ka laau, Kukuku ka pohaku, O Ku o Kaaikike, Ku malie o Hakui, Kahea o KApuipui, I mau i mau oe, Ae au la ma ke kaua." O ke keiki a Hao o Napulanahuamahiki a Hahao. Ua pakele ia a lilo i alii ikaika i ke kaua, a lilo i alii no Waianae. Aia ma Waikele kahi e waiho nei keia luku ana. Oia hoi o Paumakua. (Aole i pau.)