Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 46, 18 November 1865 — Ka Nupepa Kuokoa. He Puu Kaulana o Kauwiki ma Mani Hikina. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

He Puu Kaulana o Kauwiki ma Mani Hikina.

Lanipili, Mokuleia, Waulua, ) Novtraaba 1, A. D. 1865. \ He 'Mooleīo no Kauwiki. He Puu hanohano ole o Kauwiki i ka nana'ku, he ano poolipilipi, me he ihu moio la e luu ana i ka moana. Ma ka hikina akau kekahi pali uliuli o Mapuwena, a ma kona poli ke one hanupanupa o Kapueokahi, me ke awa ku moku, a me ka nalu o Keanini. Ma ka hikina o Paliuli, he wahi ana poepoe a poopoo; a malaila i huna ia'i ke alii wahine iiaulana o Kaahumanu iloko o na hoouka kaua a Kalaiopuu me Kahekili ma Maui Hikma ; i ka A.,D. 1775 me 1778. (Malaila o Kaahumanu i alakai aku ai ia W. fiikede e kuhikuhi i kona wahi i huna ia'i me Jfona wahi i hanau ai o Mapuwena, i ka 1830.) Ma ia alo iho e moe ana he puhi kaulana o Kapuhioiaumeki, a maloko o ke ana, ke kumu o Kauwiki, e hoonaueue ana ia luna. E alo iho ana kahi moku-kani, e Jio ana i ka makani kohola o Mokuhano. Ua paniia kona waha nui e kani ai i ka pololu kauila» a piha poao, he hana kupaianaha na kekahi alii,o Kalaikini kona inoa. (Ke waiho nei na laau a hiki i keia la) Ua alua hnneri a keu makahiki mamua ! ku nei. Ma ka hema, e ulu ana he uluniu, " Aole e loaa na niu a Kane ia oe," me ka pali uliuli o Kaihalulu. Ma ka aoao komohana me ka akau, e waiho nna he aina palahalaha, a malaik ka aina mahiko o Hana. E kokoke ana i ke kumu o ka puu ke koele kahiko a na'lii, o Kuakaha ka inoa a me na Haiau, o Honuaula me Kuawalu. Maiaila ka umu pikao kanakā kaua i ka laws pio ara a Kahekili i ka puu o Kauwiki i ka A. D. 1782. Maluna aku o ka wai o Punahoa ke kahua o Kawalakii, ma kahi kokoke i ka pane poo o ka puu, malaila ka hulili o ka Puu o 'Lanakila, o ka ohia o Kealakomo, puio i kela kau paa ka hulili. Ma ka pane poo o ka Puu e huli ana i ka hikina o Hawaii Kuauli, a ma kaaoao hema o Makokiloia, Makopalena, a ma ka akau hikina ae'o Mapuwena, mawaena ke kahua 0 Wananaiku. 1 ka rtana ana mai ā Hawaii ia Kauwiki. E alo ana ia Knihuakala, iuka o Puuokahaula ; i kai hoi Alau me he moku pale ua la. Oia ka hanohano, a me kekilakila, me he manu la, e oni ana iluna me he lae no ka noio au-kai la o Mokuhano,-me he kaha ana ia na ka uwau o.Kaihalulu me Ilaila i hou ae ai kekahi alii i kana pololu'i ka lani. No ke kauiana o Hāna, 41 O Hana ua lani haahaa," Kaulana o Kāuwiki. Ua kaulana o Kauwiki, no ka noho ana o Aikanaka me kana wahine me Hinahanāia kamalama. He alii o Aikanaka i hanau ma Kowali o Muolea, ma Hoolonokiu i hanau ai, o .Kue ke'we, o Hanaluukia kahua, o Alau ka piko, o Kaohaikahua i Hinihiniula ka aa, i'Waikanonono ka inaina. . O Makaliihanau ke kahua i hanaiia'i. Ua oleloia he alii maikai, a he alii malama i na makaainana, he alii mahiai. Ma ko Maui me ko o Oahu Moolelō, O Heieipawa ka makuakane o Aikanaka ; a o Kapawa ko Heleipawa makuakane, ua maopopo kahi i hanau ai kela alii. Ma ko Hawaii moolelo, a kuauhau, aole i oleloia kahi 1 hanau ai. ; Ua pohihihi kahi i hanau ai, aole akaka, o Hulumanailani. Ua Oteloia o Hinahanaiakamalama no Ulupaupau, afia i Kahiki, nolaila mai oia, a i lilo-i wahine na Aiianaka. I ko laua hoao j ana a lilo i kane a i wahine. Maluna o KāI uwiki laua i noho ai. Uā hanau mai na keiki hoehaa.a mahope hanau mai o Punaimua, ā o na' kauwa a Hinahanaiakamalama, o Kaniamokome Kahapouli. O ka wai auau o E*una, Aalae ma Kawaipapa. Makemake na kahu e malama i ke keiki a ko laua Haku. O ko laua Haku, ua lawe i kela aina i keia aina, me ka ike ole ia o kana hana, e hoo» luhi ana iaia ih«, me ka ike ole o t{ana kane, a me kona mau kahu. A hiki i ka wa i hanau ai ke keiki hope o Hemb, ua maa kana hana ina keiki mna, me ka ike ole o kana kane me kona.mau kahu. Ke manao nei na kahu wahine ke lawg nei i ka wai .o Punahoa, a i Waikoloa e lawe nei i ka wela a me ka honowa o na keiki. Ke lāwe nei ka kela i Papahawahawa, a ma ka aoaa o Koolau hoi i Ulaino. Ua ma kona moolelo ; nokona luhi, a me kaaikena i ka holoholo i-o.ia*nei. Ua ohumu oia e lele i ka mahina, O Wanaikulani kahi i lele ai, i ka po i o Hoku. 1 ka po i lele ai, e lalau ae ana kane i kekahi wattae, a moku i ke kuii. Ua

kapaia o Looomuku e kau mai nei i ka mahiaa. He oiaio paha, aole paha. CTa lilo o Puna i Oahu, a o Hema, ua hanaiia maluna o Kauwiki, a lilo i kanaka maikai, a kaulana no ke kanaka maikai o ke alii. Mauka o lao kekahi kaikamahine alii maikai, o Luamahehoa, na Luamaheau. :£■ 1 ka hoao aoa o Hema iaua o Luamahehoa. I ke ku mua o ka malama, kaa i ka iloli, i ka lua o ke ku, ono i ka hiaai, akolu aha, alima ka malama. Manao iho la o Hema e holo i Kahiki i ka palala no.ke keiki, oia na makua o Hinahanaiakamalama, na kupuna o Hema. O ka palala e kii ai, he Apeula, a he Apoula. Aka, ua holo o Hema i Kahiki; a loaa na makua, a me ke kupunawahine o Hinahanaiakamalama. Ma ia Aupuni, ua pau na maka o kanaka oia aina i ka Aaianukeaj kane, he poe lawaia aholoa ; nana akua, na Kane ma lana o Kanaloa. O ka maka o j ke kanaka ka maunu o ka . ia—Nolaila, ua aihue ia ka maka o kela kanaka o keia kanaka i ka po. j O na maka o Hema kekahi ilio i ka Aaianukeakane, a noho makapo i Kahiki. Ua kakali ka wahine a Hema o Ulamahehoa, no na mālama e hoi mai ai ke kane, hala ka manawa, a kokoke i ka puni hanau. Ua hoi o Ulamahehoa iuka o Loiloa i Hauoaka ma lao ; a malaila i hanu ai o Kahainui a Hema. " 0 Ilema ke'lii o Kauwiki, 1 hanau i Hawaiikuauli, I ka Puwokahi i ka lulu i fea lai, I ka makanikahi aoao, OPunahoa la ke we. Ka aa i Kawalakii, O Kuakaha ka piko, ka piko o ke alii, Lawe iluna i Mapuwena, He alii no Kaihalulu i Mokuhano, 0 Waoanaku kahua, He kahua olina na Heraa, 1 imi a loaa ka wahine, O īiuamahehoa a Luamaheau ia, Loaa Kahai ke koiula a Kane, Kauhua hookahi ka malama, Kaa i ka iloli alua akolu, Aha alima ka malama, Holo Hema i Kahiki, Kii i ke Apeula, Loaa Hema liio i ka Aaia, Haule i Kahiki i Kapakapakaua, Waiho ai i Ulupaupau, Uaila ua maka o Hema." O Hua kekahi alii i noho i Kauwiki, ke keiki a Kupuaimanaku, he alii kaua keia, nana i kukulu na Haiau o Honuaula tne Kuawalu. O Kaniuhoohi» ka inoa o kana kaua, i Hakaiau i Hawaii. Q ka laau alomakauwahi ka inoa o kana laau, a ua lukuia na'lii o Hawaii ma Hakalau. Oia ke kaua kahiko loa i manaoia. He nui na'iii i noho ma Kauwiki a ma Hana. . O ka ohana a Hana, o ka ohana a Kanaloa, a o ka ohana a Kalahu. oia na ohana alii i nolio ma Kauwiki, a ma Hana, i nā makahiki mahope mai o Hua a hiki ia Piilani. O Kakaalaneō ka Moi o Maui, ma Kauwiki i noho ai o Eleio i alii—Mahopēolaila noho alii ka ohana a Kanalha, me Kalahu. 0 Kalaehaeha, o Lei, o Kamohohalii, o Kalaehma, a me Hoolae. (Aole au e hai aku 1 ko lakou moolelo, aia a hanaia ka moolelo o Maui. Aia hoi a makemake nui e lawe i ke Kuokea i e 4000, a e 5000 paha, alaila, hiki ia'u ke hoomanawanui i ke kakau i ka moolelo Hawaii.) 0 keia wahi kanaka o Hoolae, he wahi kanaka poupou ; he 4 kapuai paha kona kiekie, a o kona mau lima, ua wili a nao, ua ikaika kona mau helehelena mailuna a lalo, a ua koa hor, no ka mea, ua hanau' oia no ka nhana ikaika., Maluna o Kauwiki oia i noho ai. ~ Ua imi o Kihaapiilani i wahi e ku ai ka makaia, a me kona hoomaewaewa ia. Ua kuhikuhi ia mai ia Kahuakole me Waialanahua, he mau kanaka akamai e noho ana i Kawaipapa. Ua iiio o Kihaapiilani i keiki na Kahuakoie, a ua hoopunaheleia, a he kanaka maikai o Kihaapiiiani, aole ona puu inai luna a lalo, ua nani kona oiwi. Ua hele pu "kona hoa me ke kapa ana ia ia be kaikuahine, oia no o Kumaka. Ua maa ke kaikamahine alii o Hanā i ka heenalu i Keanini—(Ka manawa ia e hiki ana i Punahoa ka nalu.) O ke kaikamahine a Hoolae o Koleaamoku ka inoa. He keiki akamai o Kihaapiilani no Waikiki' ī Oahu, no ka nalu o MaihiwA rae Kalehuawehe, ua ailolo i kana hana.aoleaio pae ole, lAai kē kawaha ale a naii^ Olelo aku o Kahuakole ia Kihaapiilani, " e hele oe i ka heenalu me ke kaikāmahine a Hoolae." A.hele aku Ia b Kihaapiilani i ka heenalu. A ike mai la ke kaikamahine a Hoolae i keia kanaka maikai, a ua akamai i ka heenalu, a kuko mai la me ka hooipoipo. Ua kapu o Koleaamoku, aia a noa ia Lonoapii, alaila moe i ke kane. 1 ka lua i ke kolu o ka heenalu ana, ikaika loa ke kuko'ino ia Koleaamoku. Olelo mai o Kahuakole ia Kihaapiilaui, 4< Mai hele

hou oe i ka heenalu," ae aku Ia o Kihāapiilani, 44 Ae." Nana mai la o Koleamoku, a aole hele hou aku o Kihaapiilani i ka heenalu. Oke ka* a huakai noia ma Wnikaakihi a Waikoloa, a hiki i Kihahale, aia ftia kai o Kawaipapa. Malaila laua i hoao ai, a lilo i wahine na Kihaapiilanj, a kukui aku la ka lonoa lohe o Hoolae, "ua hoao ko kaikamahine me ke keiki a Kahuako!t£" Oka hoopale mai la no ia o Hoolae, me kā hoohiki kanawai, " Aole e ike." Noho iho la o Kihaapiilani meKoleaamok'j, a hapai i ke keiki, oia hoi o Kauhiokalani, a huli, a kolo. Olelo aku la o Kihaapiilani ia Koleaamoku, "he punahele rio oe i kou mau makūa ? " 1 aku la kana wahine, " He punahele au na ko'u makua, owau no ka nui, aole mea nui e aku, owau wale no, o ka'u mea e noi ai, oia ka ko'u mau makua e hooko mai." Olelo aku la o Kihaapiilani, u E hele oe e noi aina no kaua, i wahi e mahiai aku ai. Ina e haawi mai i ka aina o Hana mai-o-a-o oka aina, e hoole aku oe. Eia na aina au e noi aku ai, o Honomaele, o Kawaipapa elua, o Wananalua ekolu." I ba hiki ana o Koleaamoku, ua haehae ke aloha o na mkūa no ka moopuna, a ua kupinai ka uwe, a ua hoolako ia na mea a pau. Mahope o ka ahaaina ana. Ninau mai la ka makuakane o Koleāamoku, o Hoolae, " Heaha kau huakai nui e kuu kaikamahine i hiki mai nei ? " Kulou iho ke kaikamahine ; a ea'e la, olelo aku i ka makuakane, 4 I hoouna mai nei kuu kane ia'u i aina mahiai no maua." Olelo mai la ka makuakane, " Eia ka moku o Hana, mai Puaa\uu a Heleleikawai.*' Olelo aku ke kaikamahine, 44 A*>le makemlike i ka pau loa, ekolu wale no aina i noi mai nei." Ninau mai ka makuakane, 44 Owai ? Owai ? " Olelo aku la ke kaikamahine, «»0 Hanomaele, o Kawaipapa, o Wananalua." Kulou jho la ka makuakane a loihi, ea mai la a olelo mai la i ke kaikamahine, " He kane alii ko kane o Kihaapiilani." ".Pehea oe i ike ai o Kihaapiiluni ? " Olelo aku o Hoolae i ke Kama, " Aole i makemake ko kane i aina mahiai—l aina kaua me ke kaikuaana me Lonoapii. O Honomaele, o ka ohia & Kealakomo, paio i kela kau paa ka hulili oka Puu. O Kawaipapa, o ka a-la knnawao a ku iluna o ka Puu, o Wananalua ka honua kaua, no ka Puu kaua o Kauwiki." . Aole e pau ua 1010 e kuu lima. S. M. KamaKau.