Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 47, 25 November 1865 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA :
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE IV. HELU 47. HONOLULU, NOVEMABA 25, 1865. NA HELU A PAU 208.
" KA NUPEPA KUOKOA.,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono, ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA — aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00 ; alua komo ana, he $1.50 ; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU — he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi — penei : he 25 lalani, $1.00 ; 50 lalani, $2.00 ; a pela'ku.
KA UKU NO NA OLELO HOOLAHA — ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O KA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO — aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA — ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, mai ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA, (Lona Hooponopono.)
KA " NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY SATURDAY,
$2 00 per annum, or $1.00 per six
months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00 ; twice for $1.50 ; and $2.00 for one month ; all advertisements must he paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives will be inserted on the subscription list until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A. M. to 4 P. M.
L H. GULICK.
Publisher.
Volume I. II. and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $1.50 each.
JOHN H. PATY !
Mea Hooiaio Palapala, Honolulu, Pae Aina Hawaii.
AIA KONA KEENA HANA MA KA HAle Banako o Bihopa ma. 195-6m
HALE PAI KII.
AIA KO'U HALEPAI KII MA KA HALE e pili ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka " Nupepa Kuokoa," Ua emi loa ke kumukuai o na kii.
H. L. CHASE (Keiki.)
274-1y Mea Pai Kii.
S. KUPANEA.
J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio ! Loio !
KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAka a pau o keia Aupuni, ua makaukau na mea nona na inoa maluna e Kokua, a e lilo hoi i LOIO no na mea a pau e loohia ia'na i ka hihia, a e pale ana no kekahi hihia imua o na Aha Hookolokolo o keia Aupuni. He mau mea laua i aoia i ka OIHANA HOONAAUAO ma ke Kulanui o LAHAINALUNA, a ua aoia hoi ma ka OIHANA Kanawai, a me ke kakau ana i na Palapala o kela ano keia ano, e ka Mea Hanohano G. M. ROBERTSON (LOPIKANA.) A o ko laua Hale Oihana, aia mauka iho o ka huina o ke Alanui Hotele a me Maunakea ma Honolulu, Oahu.
Honolulu. Feb. 6, 1865. 167-y
OLELO HOOLAHA !
I NA KANAKA HAWAII ;
Aloha oukou :— No kuu makemake e ike kela a me keia kanaka Hawaii i kahi e hiki ai ke hoowaiwai ia ia iho, nolaila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia palapala ma na kihi eha o keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi a me ka laula o ka aina ; a ke nonoi aku nei au ia oukou, e hoomaopopo i na olelo i hoikeia mahope nei.
Ke hai aku nei au ia oukou a pau loa, ua makaukau au e kuai i ka Loli ; a penei ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, i maikai ai, a i makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai ana i ka Loli :
Ka hana ana o ka Loli :— Aole e hoopakuia ka naau o ka Loli ; o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahaia ka opu, aka, e kaha no ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai ke poo mai, alaila, hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e hookomo iloko o ka Ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoolapalapa i elua paila ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo maikai. A ina pela e hanaia'i, alaila, e kuai koke no au ia.
Ke Kuai ana :— Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho o ka eha (4) iniha ka loihi — mai ka eha iniha a pii ae iluna ka loihi o ka Loli i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia. Ina EHA A ELIMA INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona ; a ina EONO iniha, he EHIKU KENETA ka uku o ka paona ; a ina ehiku iniha, alaila, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii ae ai ka uku, e like me ka pii ana'e o ka nui o ka Loli.
No ka Pepeiao Laau :— Ua makemake no au i ka Pepeiao Laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe ia mai i o'u nei, no ka paona hookahi.
Lala Mano :— E kuai no au i ka Lala Mano a ka poe a pau e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENETA o ka paona.
Aia ko'u Halekuai ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai o ka Halekuai o Ake (A. S. Cleghrn,) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu. Me ka mahalo.
KIULANA,
Pake Kalepa. Honolulu, Oct. 25, 1865. 204-6m
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai,
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, } { 2 50
a me na Moohana, } 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, } 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62 1/2
" Okoa, - - - 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, - - - - - 25
Hele Malihini Ana, - - - - 25
Wehewehehala, - - - - - 25
Lira Hawaii, - - - - - 25
No ko ke Akua Ano, - - - - - 25
Lira Kamalii, - - - - - 25
Kumumua Hou, - - - - - 12 1/2
Moolelo Ekalesia, - - - - - 50
Hoike Palapala Hemolele, - - - - -25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, - - - - - 12 1/2
Ui Kamalii no na Kula Sabati - - - - 12 1/2
Eia na buke i haawi waleia.
Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii
Ka Nupepa Kuokoa.
Rama.
O ka Rama ke kumu o na mai ino i ko ke kanaka kino, he nui a lehulehu wale.
He kumu ka rama o ka hehena maoli i kekahi manawa, Ma Amerika Huipuia, ua kukuluia kekahi mau hale no ka poe hehena, i likealike ka nui o ka poe i hehena no ka rama me ka poe i hehena ma na mea e ae a pau loa.
O KA NALULU INO MA KE POO.
He mea mau no ia i ka poe inu rama ; a, nolaila, ua akaka ka like pu ana o ka rama me kela mea ona keia mea ona. Aole anei i ike ko Hawaii nei a pau mai o-a-o, ma ka inu ana i ka uala awaawa ?
I ka wela ana o ka opu ? A pii mai ka wela o ke poo ; wahi ka lae i ka wela a me ka eha. Aneane hehena kekahi poe o lakou ; kuikui aku kuikui mai hoi, e like me na holoholona huhu, a he kaumaha, a he mania o ke poo, he palaka, a mahope mai hiamoe loa. Oia ke ano o ka rama ; oia hoi ko kela mea keia mea ona.
He nui wale na mai o na kanaka e loaa ma ka inu rama. He nui loa hoi ke ano. O na mai o ke poo — o ka umauma — o ka opu, o na lima — o na wawae — Na mai maloko o ke kino — na mai mawaho ; ua kokoke pau keia mau mai i ka loaa ma ka inu rama.
HE PAAKIKI I KA LAPAAU ANA.
Mea mai nei na kahuna lapaau naauao, " Ina e loaa kekahi mai i ka poe inu rama, aole ola wawe e like me ka poe inu rama ole. He mai oolea, paakii loa ko lakou ; no ka mea, ua hoaaia e ka rama, me he ahi la. O ka rama maloko o ke kino mai, ua like me ka aila i nininiia ma ke ahi ; he mea e lapalapa ai a wela loa. Oia ka mea i ikeia ma na aina a pau e noho ana ka poe inu rama."
Ua akaka i na kahuna lapaau a pau, mai kela welau a keia welau o ka honua, aole e ola ka poe ona i ka lapaau ana, e like me ka poe haalele i na mea ona. A loaa ka mai ikaika i ka poe ona, o ka make no ka nui ; aole loa e pakele ! He ano ole ka laau lapaau a lakou ; no ka mea, ua oi aku ka ikaika o ka rama e hoomahuahua ae ai i ka mai.
AOLE HE MEA HANAI KINO KA RAMA.
O ka rama, aole ia he mea hanai i ke kino e like me ka ai maoli, aole e hui pu ia me ka ai maoli a lilo i io no ke kino. (He kue laua me kekahi me kekahi ; e like me ke kue o ka aila i ka wai, o ka wai i ka aila) He hanaino wale no ia maloko o ke kino. Aole he mea ia e oluolu ai. Aole oluolu ka poe inu i na mea ona, e like me ka poe hoopale loa ia mau mea.
Aole ia he mea e ikaika ai ke kino i ka hana.
O ka ikaika i loaa ma ka rama, he mea helelei kokeia. O ka nawaliwali ke akaka. Oia ka mea kuluma i ka poe ona. O lakou ka poe hele kulanalana, e uilani wale ai no i-o ia-nei ; o lakou ka poe luhi i ka hana mama. Pau koke ko lakou ui ana ; hikiwawe mai ka elemakule.
He kumu ino ka rama i ke kino holookoa o ke kanaka.
He mea ka rama e ino ai ko loko a pau o ke kino, a me ko waho hoi. O ka maka o ka mea inu rama, he makole no ia, he ulaula. O ka ihu, ua like me ka momokuahi, lahi Aitiopia, O ka lae, a me ka papalina, he ulaula opikapika no ia, me he mea la ua paawela i ke ahi. Ua kau mai ke Akua i na hoailona o ke ano ino o ka rama mawaho o ke kino, i ike a makau no hoi kakou. Auwe ke kanaka i inu rama, i mea e lealea ai kona kino.
O keia mau mea ke ino o ka rama i haiia ae la. E na makamaka mai o-a-o. E lilo ana anei ka rama i laau hoola i keia mau lahui uuku, ina o ka rama ke kumu poo-kela o ka mai i ke kino o ke kanaka ? Aole loa ! Ke i mai nei kekahi i hewa no haha i ka inu nui ia, hana liilii iho no ka pono. Pela paha ; e kamailio no paha malaila, malia ua i ia mai he mea ka inu liilii e hoohua ole ai. I ka hoao ana o ke kanaka i kinohi, e hoowahawaha paha ia, a hookoni pinepine aku ia, pakahi paha ke kiaha i ka hebedoma hookahi.
A ma ka puaniki paha e inu ai, a mau aku pela, a pakahi ka inu ana i ka la, a no ka maa iki ana iho, e pakolu ka inu ana i ka la. Aole e a-na i ka inu liilii. O ka hoohu-a loa aku no ia ; o ka lilo loa'ku la no ia i ka ona. Pau ka makau i ka ona, pau ae la ka hilahila.
Hiamoe iho la ka manao. O ka hana wale aku no ka mea i koe ; a e hana mau aku no. A kuu kona luhi ma keia ao. O ke kanaka launa'ku i ka rama me ka manao e pakele hoi i ka ino, ua like oia me ka poe lawe i ke ahi maloko o ko lakou poli, a manao hoi e pale aku i ka wela. Ina he ahi,
he wela. Ina he rama, he ilihune, he hewa nui hoi.
Ua tausani a miliona aku hoi na kanaka i manao pela, e inu liilii ; a e pakele i ka ona a me ka poino. He kuhihewa loa nae lakou. Aole e a-na iho ke inu liilii lakou. Oia ka mea e hana mau aku ai. Nolaila, aole e lilo ka rama i mea e ola ai no keia lahui.
He lahui uuku keia. Ina he kumu ka rama o ka mai i ke kanaka, e pono ole ai ke koko iloko o ke kanaka, a oia ke kumu o ka mai a me ka make.
Aole anei e hikiwawe ke komo ae e hoomake i keia lahui ? Ina hoi i manao kakou e inu liilii ana kekahi hapa, pehea ka ekolu hapa i koe ? Ua mai paha kekahi poe, ua ilihune kekahi, a ua make maoli kekahi poe. Aole anei e ike kokeia mai ke kawalawala loa ana o kakou ? Pela io no. He manao koho wale i ke kaha hou ana. He hoohu-a loa ke koko Hawaii ke maa'ku. Hoohu-a aku paha auanei o ka uuku o keia lahui. O ka pau no ia. He pono no la paha ka apa i na e like me Iedo ka nui o na kanaka.
HE INO KA RAMA I KA NOONOO.
O ka rama ke kumu hoopouli i ko ke kanaka noonoo. Ua maopopo i ko kakou nana ana'ku i ka poe i komo ia e ka rama a ona, pau koke ae ka noonoo, walaau wale ka waha me ka hilahila ole — Nui wale na kanaka ikaika i hoopio ia no ka ona, nui na moku i ili a nahaha. No ka ona o na kahumoku. Nui a lehulehu na moku i poino pela — O ka ona ke kumu i hoopio ia'i o kekahi mau puali koa he nui. He nui na hale wela no ka ona. Ina he kumu ino no ka noono ka rama, he mea pono anei ia ? Ina he leo ko na pohaku, e hooho koke mai lakou me ka leo hookahi. Aohe pono ! Aohe pono !! Hele pela !!!
Eia kekahi mea e akaka'i ke ino o ka rama ; o ka ulu nui ana o ka hewa ma ka inu rama. A ona ke kanaka i ka rama. E pau koke kona manao i kana wahine aloha ; pau kona manao i na keiki. O ka rama ka mea e hooulu ai i ke ino ma ka naau. Ina he wahine ka mea i inu, e lili wale oia i ke kane ; e ukiuki aku, e nuku kumu ole, e inaina i na keiki. Pela no ina o ke kane ka mea ona * * I ko kakou ike ana'ku i na poe i komohia e keia wai kau o Mareka he nuku wale ko lakou, he waha ulaula, he kui aku a kui mai. A, o ka manao ana'e o ka rama he laau hoolaia i keia lahui, he lalau loa ia. Ina he mea ka rama e pomaikai ai keia lahui ? A no keaha i haawi ole ia'i ka rama e inu na kanaka maoli ia mea ola ? Ua ae ia e puhi rama ma Hawaii nei no na kumu nui elua paha. 1. I hoomahuahua hou ia keia lahui ; no ka mea, he laau maikai a kupono ka rama e kokua ae ai i ke kino. II. Ka mea ia e waiwai ai ke Aupuni, no ka mea, nui ka poe makemake ia mea awaawa. He mea hookapakahi ka rama i na pono a pau o ke kanaka — na lahui — na Aupuni — Ina pela, ua likeia me " Kaukapakahi ka la ma Waianae."
He kini, lehu, miliona, ka poe i manao ma Beritani he mea maikai ka rama, a kupono i ke ola o ke kanaka i ka hiki mua ana'e o ka rama ilaila ; apo koke lakou me ke akahele ole — I ka hoomaopopo ana. He nui na hua ino a ka rama. * * A i keia manawa ke ku like mai nei na kanaka Pelekane ma na Okana a pau e kinai iho i ka inu ana ia wai awaawa.
E ! E Hawaii o Keawe a Niihau o Hanaio e !! Hoa-o mai ana loko, mai i iho e aho hoi paha ka hoao aku a ikeia ka rama haalele aku, (ina a eia ka inu ma kela okana keia okana) pomaikai kakou i ka hoohainu ole ia mai me he wai la. E. H. PAULO.
He Moolelo no Suria Poiniki
(Phenicia,) a me
Asia Uuku
Penei na aoao o Suria, ma ka akau o Asia uuku, ma ka hikina ka muliwai o Euparate a me Arabia, ma ka hema o Palesetina, a me kekahi hapa o Arabia, a ma ke komohana ke Kai Waenahonua.
Ua ike pinepine ia o Suria ma ka Palapala Hemolele. A ua kaua aku na kanaka me ka poe Iudaio ; mai ka wa mai ia Davida, a aneane no e hiki loa mai i ka wa ia Kristo, i kona wa i lilo ai i ko Roma poe.
O Anetioka, oia ke kulanakauhale nui o Suria, a oia no hoi kekahi kulanakauhale nani loa ma ka honua nei i ka wa kahiko. O ko Luka wahi no hoi keia i hanau ai, a maanei pu no hoi o Petero a me Paulo i noho ai i kahi mau manawa. A maanei no hoi i kapa mua ia ai ka poe hahai ia Kristo he poe Kristiano.
A o kekahi kulanakauhale e ae o Suria, o Damaseko, he 136 mile ma ka akau aku o Ierusalema, ua ikeia ia wahi mai ka wa mai o Aberahama. Ua ike pinepine ia no hoi ma ka Palapala Hemolele, maanei no hoi o Paulo i lilo ai i Kristiano.
Ua kaulana no hoi keia kulanakauhale i ka wa kahiko, no ka hana ana i na pahikaua maikai, a me kekahi mau ano pahi e aku, a o ua mau hana maikai la a na kanaka ; ua pau i ka nalo i keia wa. Kaulana no hoi na kanaka i ke kalepa ana i ka lole silika, a ua kapaia ka inoa o kahi lole he damaki (damask) mamuli o ka inoa o kahi i hanaia ai.
O kekahi wahi e ae o Suria, i oleloia ma ka Palapala Hemolele o Tademora, na Solomona no i kukulu i keia kulanakauhale, he 10 mile kona loihi ; aka ua pau ia i ka hiolo i keia wa, O na mea nani i koe iho o keia kulanakauhale, oia na kia pohaku i hanaia a nani loa, me ke kaha ana i na inoa maluna o na papa pohaku, a ma ka nana ana ia mau mea, ua maopopo he kulanakauhale waiwai ia, a ikaika hoi. A o kona inoa mamua aku o Palamura (Palmyra.)
A oia ke komohana akau aku o Damaseko, he 37 mile ka loihi mai laila aku, o Palabeka (Balbec,) he kulanakauhale nani no ia i ka wa o na Lunaolelo, a ia wa i kapaia ai i inoa hou, oia hoi o Heliapoli. Ua hiolo nae i keia wa.
NO POINIKI.
O Poiniki, he aina keia e moe loihi ana ma kapa o ke Kai Waenahonua, a eia na inoa o kona mau kulanakauhale, o Turo, o Sidona, o Pololemu, a me kau wahi kaulana e ae. I ka wa i kinohi loa o keia aina, ua kaulana loa na kanaka i ka imi ana i ke kepau, a me ke kalepa ana, a ma ka holo moana ana, a me kahi mau hana akamai e ae. Ia wa, ua kuokoa ia lahuikanaka, a mahope mai lilo ia i panalaau no Suria.
I keia wa nae o Suria, ua lilo ka hoomalu ana i ko Tureke, a pela no hoi kekahi mau aina e ae, aia no malalo o Tureke.
NO ASIA UUKU.
Aia no keia aina ma ke kihi hikina akau o ke Kai Waenahonua, he aina anemoku keia i ke kai, a penei kona mau palena. Ma ka akau ke kai Eleele, ma ke komohana kai Mokuliili, ma ka hikina o Suria, Mesopotamia, a me Aremania. Hookahi haneri mile ka loa o keia aina mai ka Hikina a ke Komohana, a eha haneri mile ka laula. A eia no ia malalo o Tureke i keia wa, a o kona lahuikanaka eia no lakou ma ka hoomana Mahometa. O ke kulanakauhale nui i keia wa o Semurene, a ua nui no na moku o Amerika i holo ae malaila, a ua loaa ka fiku, niu polapola, a me kahi mau mea e aku.
I ka nani aku, me he mea 'la ua hoomaka ia keia aina ma ka wa kahiko loa. He nui no na Aupuni liilii iloko o keia aina, ma kela wa keia wa, aka aole nae i ike ia ka lilo ana o Asia uuku, i nohoana no kekahi aupuni nui. O ke Aupuni o Ludia 800 haneri makahiki kona ku ana mamua aku o Kristo, o Aredusu (Ardysus) ke Alii mua loa, pela i ka nana'ku, i ka makahiki 797 M. K. kona noho Alii ana.
O ke Alii hope loa o Ludia o Kerisa (Cresus, he 'lii kaulana loa oia no ka waiwai loa. A no kona huwa ia no kona waiwai loa, nolaila, ua hele mai o Kuro, a ua lawe pio ae oia ia Ludia i ka makahiki 548 M. K. Mai ia wa mai ka lilo ana o Ludia a me ka hapa nui o Asia malalo o Turo ke 'lii o Peresia, a hiki mai i ka wa o Alekanederia, oia hoi ka makahiki 330 M. K.
He 300 makahiki M. K. lilo o Poneto (Pontus) i hapa no Ludia, a lilo ia i aina kuokoa. A ua nui no na makahiki i noho kaua ai ia me ko Roma, ma ka hooponopono ana o Miteridate VII (Mithridates.
A mamuli o kona akamai a me ke koa, ua hoopilikiaia na Kenela akamai o ke Aupuni, i ko Roma a me kahi i koe aku o Asia uuku.
I ka pau ana o na kaua o Asia uuku, alaila, piha loa ka aina i na kanaka a nui na kulanakauhale i kukulu ia. O Epeso aia oia ma Ludia, he wahi nani loa, a ua kapaia ka luakini nui malaila, o kekahi o na mea kupanaha ehiku o ke ao nei. Hookahi haneri me Iwakalua na ma-kahiki o ke kukulu ia ana o keia luakini, mamuli o ka makemake o kahi kanaka o Erosetareta (Erostratus), i kaulana oia, a puhiia e ia ua luakini la i ke ahi a ua pau loa a hiki i ka lepo.
He nui aku no na kulanakauhale nani aku ma Asia uuku, i ike ia ma ke Kauoha Hou. O Tareso kekehi kahi i hanau ai o Paulo, o Peregamo, Tuateira, Sarekika, Peledelepia, Laodikeia, o lakou na mea i oleloia ma Hoikeana.
Malaila hoi i hoike ai o Paulo, Barenaba, Sila, Timoteo, Luka, a me kahi poe e aku no paha, i ka pono o Kristo a me kau wahi e ae o Asia uuku.
NO KEKAHI MAU LAHUIKANAKA.
I ka wa kahiko, o ka poe Sekoiko (Scythian,) o lakou ma ka akau o Asia, he poe kanaka puni kaua lakou, he poe hupo loa, a he poe akamai nae i ka pana pua ana. Nui no na'lii o Asia a me Europa i malama ia mau mea, aka, aole nae he pakele.
I kahi wa manao no keia lahuikanaka e holo mokuahana iloko o ka poe naauao e noho ana ma ka hema iho o lakou. A ua loaa ia lakou kekahi aupuni ikaika loa oia hoi o Paretia, oia ka mea i lanakila ae maluna o Peresia, a me kahi mau aina e aku. Hoomaka keia aupuni i ka makahiki 250 M. K. a o kona mau makahiki a pau loa he 500. A ua kapaia ka aina o ka poe Sekoiko o Tatare. Aole no i nui ae ko lakou naauao i keia wa.
O Hinedu hoi, ua kaua ia ia e ko Beritania, he haneri makahiki i hala aku nei, a ke noho nei ko laila poe malalo o ka auamo a Beritania i keia wa. He maikai no hoi na kanaka he ole no hoi alua.
O ka poe Tureke, no Asia no lakou. Aka, i ko lakou hookumu ana ma Europa i kahi mau Keneturia i hala aku nei, ua maopopo loa ko lakou moolelo maloko o ka moolelo o keia hapaha o ka honua.
O ko Iapana, he mau miliona ka nui o na kanaka malaila, eia keia poe ma ka hikina o Kina ; ma na mokupuni. O Nipona ka moku nui, a he ano pake no keia poe. Aole i maopopo ka moolelo o keia aina. He poe hoomana kii no nae.
A he nui no na aupuni e ae o Asia i ike nui ole ia ka moolelo. Eia kahi o Siama, Kokina, Kina, Burema, Kabala, Belukikana, a pela aku. Eia no ka hoomalu ana i keia aina nui, i ke Alii o Rusia.
Ka Hoomana Kahiko.
HELU 29.
NA KAPU KAHIKO O HAWAII NEI.
" O na kapu kahiko o Hawaii nei," he mea nui loa ia i keia lahui mai ka wa kahiko mai. Oia no hoi kekahi kia nui e paa'i ka Hoomana Pegana i na lahuikanaka naaupo e like me keia.
Ua hoomaka ia ka ai-kapu ana, mai ka noho ana mai o Wakea ma laua o Papa. Mamua aku nae o laua, aole he aikapu, he ai-noa no, aka, ua hoomaka keia kapu ana mai laila mai, a hiki i ka wa i komo mai ai ka Euanelio a Kristo, ua emi, ua pau aku ka nui o na kapu, a he mau kapu liilii wale no koe iloko o na kahuna lapaau hoopunipuni, a pela aku.
KE KUMU O NA KAPU.
O Wakea ke kane, a o Papa hoi ka wahine, o laua no hoi na kupuna mua o keia lahuikanaka. Ma Hawaii kahi o laua i noho ai. Oi noho aku no hoi laua nei a hanau ka laua kaikamahine, o Hoohokukalani ka inoa, aole nae hoi o ka laua keiki wale no ia, o Lono kekahi he keiki kane. Hanaiia iho laua nei a nui, a he wahine maikai loa nae hoi ua kaikamahine nei. Ike ae la hoi o Wakea no ka ui o ke kaikamahine, makemake nui loa iho la oia e hoohaumia malu ia ia, aole nae he nalo iki mai ko Papa mau maka mai, no ka mea, he ano akua ko Papa. A i mea nae hoi e ko ai kana kuko ana ia Hoohokukalani, hai aku la oia i kana kahuna i kona manao a pau, i kumu e launa malu ai oia me kana kaikamahine ma ke ano hoohaumia. A lohe hoi ke kahuna, hai mai la oia ia Wakea, " E hana oe i heiau, a e hoomakaukau no hoi i hale maikai, a e hoopiha no hoi i na mea aala a pau, i komo ke kaikamahine ilaila, no ka mea, ua makemake loa o Hoohokukalani ia Lono kona kaikunane i kane nana no ke ala o kona ili. A eia no hoi kekahi, e hookaawale oe i mau po kapu no ke akua. Eia hoi na po kapu, o Kane, o Lono, o Mauli a me Muku ; a i keia mau po no hoi e loaa'i ko kaikamahine ia oe. A eia nae, i kou wa e hui ai me ko kaikamahine, mai moe oe a ao loa. Ina oe e lohe i kuu pule hoala aku, e ala koke mai no oe, mai hiamoe loa oe, o ike auanei o Papa ia oe." Pela iho la o Wakea i hooko ai i ke kauoha a ke kahuna i olelo mai ai. I ka hiki ana i na po o ke akua, lawe ae la ke kahuna ia Hoohokukalani, a hoao iho la me Wakea (kahi luaui ona). A kokoke hoi e ao, mele aku la ke kahuna i ka pule hoala no Wakea penei :
E Akea makua i ka poniponi,
Heaiku — e, e a—la,
Ua ao — e.
Aole nae hoi i ala ma mai Wakea, no ka mea, ua pauhia loa oia i ka hiamoe a hiki i ke awakea loa ana. Pulou iho la ia, i ike ole aku o Papa ia ia, aole nae he nalo iki. Holo mai la hoi o Papa, a hakaka iho la laua, a kauo ia iho la o Papa e Wakea i waho, a hookaawale ia iho laua e Wakea. Kipaku aku la o Wakea ia Papa, a hookapuia aku la ka wahine aole ai i ka puaa, ka i-a-ula,ka maia, ka niu, a pela wale aku. A mai ia wa mai no ka hoomaka ana o ke kapu o Hawaii nei, a hiki mai i ka wa i olelo ia ae nei maluna o keia kukulu manao ana.
KE KAPU O NA'LII.
He nui wale ke kapu e pili ana i na'lii i ka wa kahiko. Ina ma ko lakou ano 'Lii, he kapu ke pili aku ke kanaka e, he make no ka hope. Penei hoi i oleloia : " Kapu — e moe." Ina e hele mai ke 'Lii nui, alaila, penei ke kanaka e kahea e aku ai mamua, " E moe — e, moe i ke kapu i ke kapu o ke 'Lii." Penei hoi kekahi hea ana : " Apu—e—a—ma." A ina e lohe na kanaka ma kahi loihi aku i keia leo, pau koke lakou i ka moe ilalo o ka lepo, a ina e moe ole kekahi a hiki mai ke alii, alaila, laa kela kanaka i ke kanawai o ke alii, a o ka make no hoi kona hope.
Ina he alii nui ka makuakane a me ka makuahine, alaila, ua kapaia ka laua keiki ke hanau mai, he Niaupio, a he Wohi, he Kiekie, he Haku, he 'kua, he Wela, he Paapaa.
Ma ka hanai ana i ke 'Lii nui, e wehe ka wahine malama keiki i kona kapa a pau, alaila hanai aku. Ina hoi e hanai i ka waiu, he kapu ke haahaa ke keiki malalo mai, aia a maluna mai ke keiki alii, a malalo mai ka mea hanai waiu, alaila pono. A pela mau iho la ka hanai ana a hiki i ka nui ana.
He kapu weliweli ko ke'Lii nui, a penei ka hoomaopopo ana, He make ke a-e i kahi kapu o ke'Lii. Ina hoi e kau mai ke aka o ke alii maluna o kekahi, o kona make iho la no ia i ka pepehiia. He kapu ka hea ana i ka inoa o ke'lii, he kapu ke noho i ka malu o ka Halealii, he kapu ke kanaka ke ike aku i ke alii ; he kapu ka aha a na'lii ; he kapu ke hakuia ka ahuula o ke alii ; he kapu ka leo o ke alii ke pane mai ; he kapu ka hanau ana o ke alii, nolaila i kapaia ai ke alii o Hawaii nei he'kua, no ka make o ke kanaka, a pela aku.
Eia kekahi mea kapu o ke alii. O na wahi a ke 'Lii nui i hoolaa'i i wahi hoao no na'lii Niaupio a Wohi paha. Penei no hoi : He paepae kapu ko Liloa, a he aha-kai, a he puka-pakaka, oiai kona noho ana ma Waipio i Hawaii. He kapu loa keia i na'lii a me na makaainana ; ina e pii kekahi malaila, alaila, he alii nui ia i like ke kapu me ko Liloa. A pela no hoi, a ina e malu ka aha i kona hele ana, alaila, he alii nui no ia.
Eia no hoi kekahi ano e pili ana i ke alii nui. Ina e hele aku ke kanaka imua o ke alii e ike me ka makana, a penei no oia e hana'i, e kolo aku ilalo me na kuli, a honi aku i na wawae o ke alii ; i ke kuli paha, ka lima paha. Ua pili no hoi keia i na'lii, na kahu, na iwi-kuamoo ponoi o ke alii.
He Keawe ke'lii o Hawaii, a o kana keiki hoi ka oi aku. O Kalanikauikaalaneo ke alii o Maui nei. Eia kekahi alii kapu, o Kalanikauiokikilo (he alii kapu loa keia, he alii wahine). Ma Pihena i Wailuku kona wahi i hanau ai. A nana no hoi e pii na heiau kapu o Maui nei. Ua oleloia no hoi, o ka po wale no kona wa e hele ai, i ole ai e kani ka manu, a lele ae hoi maluna o kona poo ; a i wi ole ia hoi e ka iole, i kau ole ia no hoi ke poo e ka nalo. Kumakena no ka hoi ua mea he kapu.
(Aole i pau.)