Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 51, 23 December 1865 — Ka Hoomana Kahiko. [ARTICLE]

Ka Hoomana Kahiko.

HELiU 31. . " # r > . Kumumanao. Na Kuauhau, na- Hakumele, na Haīeomoolelo, a me na Kaao. Na Kuauhau. Ua pili keia i na hanauna nnni ka wa kahiko mai a hiki i keia w.t. Elua no o na Kuauhau vrahi a ka.poe kahiko. 1. Na Kuauhau e pili ana i ko na'Lii. 2. Nn Kuauhau e pili ana i na mākaainana. O Papa me Wakea na Kumu mua o ko Hawaii nei Mookuauhau. , O Haloa ke kaoe, o Hinamanouluae ka wahine. O Waia ke kane, o Huhune ka wahine. O Hinanalo ke kane, o Haumuu j ka wahine. O Nakehili ke kane, o Haulele ka wahine. O Wailoa ke kane, o Hikawaopuianea ka wahine. O Kio ke kane, o Kamoli ka wahine. Ole ke kane, o Hai ka wahine. O Pupue ke kane, o Manaku ka wahine. O Manaku ke kano, o Hikoheale ka wahine, o Kahiko ke kane, o Kaea ka wahine. O Luanuu ke kane, o Kapokuleiula ka wahine. 0 Maoi ke kane, o Hinakealohaine ka wahine. O Nanamaoa ke kane, o Hinakapaikua ka wahine. O Nahakuae ke kane, o Keankuhonua ka wahine. O- Nanakaoko ke kane, o Kahihiokalani ka wahine. O Heleipawa ke kane, o Kookoo-' kumaikalani ka wahino. 0 ke kane, o Hinamaikalani ka wahine. O Aikanaka ke kane, o Hinnhanaiakamalama ka wahine. O Hema ke kane, o Uliomaheha ka wahine. O Kahai ke kane, o Hinauluohia lea wahine. O Wahieloa ke kane, o Hoolauk'ahili ka wnhine. O Lalm ke kao Hileauiīena ka wahine. O Luanuu ke kane, o Kapokuleiula ka wahine. O Kamea ke kane, o Pnpomailo Un U'ahino. O llue* ke kane, o Kapoea ka wahine. O Pao ke kane, o Manokalihilani ka wahine. O Hoaho ke kane, o Kauilaanapa ka wahine. O Palena ke kane, o Hikawainui ka wahine. 0, Hanamahu-ia ke kane, o Mahuha ka wahine. O Lonokawai ke kame, o Kalohialiiokāmai ka wahine. Laau ke kane, Kukamolimolialoha ka wahme. Pi!i ke kane, Hinauapu ka wahine. Koa ke kane, Hinaaumai ka wahine. Loe ke kane, o Hinakalili ka wahine. Kuokehau ke kane, o Hinakeuki ka wahine. Kaniuhi ke kane, o Hiliamakani ka wahine. Kanipahu ke kane, o Alaikuakoko ka wahine. Kalapana ke ' kane, o Makeamalamaihana kn wahine, Kahaimoelea'ikaaikupu ke kane, o Huailiotapu ka wahine. Kalaunuiohua ke kane, o Kaheka ka wahine. Kuaiwa ke kane, Kamuleilani ka wahine. O Kahaukapu ke kane, o Laakapu ka wahine. Kauhole ke kane, o Neiula ka wahine. Kiha ke o Auilea ka wahine. Kaunuamoa ke kane, o Hinaku ka wahine. Makaoku ke kane, o Hinaiakamalama ka wahine. Kepailiula ke kane, o Mokuleiakahaluu ka wahine. Liloa ke kane, o Akahiakuleana ka wahine. Umi ke kane, Kapukini ka wahine. Keliiokalola ke kane, o Makuahineopalaka ka wahine. "Kuaikulani ke kane, o Kaohukiokalani ka wahine. Makakaualii ke kane, Kapukomola ka wahine. Iwikauikaua ke kane, o Keakamahana ka wahine. Kanolopulehu ke kane, o Keakalani ka wahine. Keau ke kane, o Kalanikauleleiaiwi ka wahine. Kalaninuiaumoku ke kane, o Kamakaimoku ka wahine. Kalanikupuapaikalaninui ke kane,'o Kekuiapoiwa ka wahine. Kamehameha 1 ke kane, o Kai ka wahine. Liholiho ke Kamamalu ka wahine. Kalanikauikeouli ke kane, o Kalama ka wahine. Alexander Liholiho ffe kane, o Ema ka wahine. Lot Kamehameha ke kane. 2. Ka moolelo o na kanaka, (aole i loaa la'u ke kuauhau.) Na Hakumele. He eha ano d na Hakpmele rtia ka manao o ka poe kahiko o nei. 1. Hakumele e pili ana i ka inoa o na'Lii. Ua komo pu no iloko o laila na hanauna o lakou. Aia iloko o ia mele ke ano o |cona noho aupuni ana ke mele e o!a ai a e make ai. 2. Ke mele ma ka hoomana ana. He pule ke mele. Aia a haki ole ke mele ana, a pololei ka pule ma ke mele ana, alaila maikai. Haki ole me he lio holonui la pela ka pahee o ka mele ona. Ino no ke mele ana, make, aole e ola. Ma ia mele hoomana e pau ana n? akua i ka helu ia. 3. Ke mele ma ke ano, olelo ana, hana ana, noho ana. Penei e ai keia. Ua hele pu o Kalanuiaamamao ke keiki kapu a Keawe o Hawaii, i Kauai, a loaa kana ailtone, o Kapaiahilina kon& inoa, oi hele aku laua nei a hune, a mehameha, a kanaka ole, a hele koohia i ka nahele, a ai i ka pua o ka hala, a hume i ka malo lauki, a ilihune maoli no a hiki i ka wa e hoi ai i Hawaii, noho no o Kalanuiamamao i ke aupuni, noho

pu me kana aikane o ka wa ilihune, oia o Kapaiahilina. A opuino na'Lii iaia nei lilo ko ia nei noho ana i mea ole. Hetno ia nemai kona haku mai. A ma ke mele ana o na Kapaihilina ua hoi hou mai ka aina iaia e like me mamua. Nolaila, ma ke mele no ka pono o me ka pono ole. Aloha no keia alii i kana aikane, 'mamuli o ka lohe nn? » ke mele o ko'laua helē pu ann, a hu \<* aloha i kana aikane, a hiki 1 ka make ana. He ano nui kekahi mele. He pili i ka moku, he ai i ke aupuni. He komo no iloko o ke inele ana ka- wanana mo na mea e hanaia'ku ai m«hope. 4. Ke mele kuko.' He ir.eie e pili ana ī ke ano o kekahi kanaka a wahine paha koi na ui, kona maikai, a me ke kalohe pu « kekahi me kekahi. He mele mahalo kekahi, he mele nemanema kekahi, he me]»' ma ke ano ino kekahi. Ina hakaka kekahi tue kekahi, ua loaa ke mele. lna ua huhu kekahi me. kekahi, ua loaa ke mele. Eia \m ano . maoli o ke mele he piii i na kukor> ke kanaka e like me ka nui o kona makemake a ua hoohalike ia nae me fta wahi pana o Hawaii nei, na wahi maikai i ka nana'ku, a pela'ku. Elua mahele o na mele. Akahi, he mele ku i ka inoku. Elua, he mele pili i kona mau lealea.iho. Na Hakl' Moolelo. He poe naauao keia, he poe i uo ia mai ka wa uuku mai a hiki loa'i ka wa a'ke alii e ninau aku ai a ike ia ke ano o lea inea nona ka moolelo, kona noho ana, hana ana, ola ana, inake ana. Aia iloko o laila, ka huli ana'ku a nana mehe .aniani ln. Me nei ka olelo a ka haku moolelo i kona alii, me nei ka hana ana o Mea i kona aupuni pono ai k*Qna noho alii ana. A hoolohe ke alii i ka olelo a ka Haku Mooleio, ola. A iiui make no ke alii. He Haku Moolelo okoa ko Hawaii, ko Maui, ko o Oahu, ko Hawaii, a me na inoku liilii. \ He poe malama lakou i na wa a me ke ano o ka noho ana o na'Lii. He poe Kuhina no iakou no ka Moi. He alii nui no ka Haku Moolelo o kekahi aina, a pela'ku. O Kekuhaupio ko Kamehameha 1 Haku Moolelo. Nana no i kuhikuhi ka pono a me ka pona o)e o ko Kamehamoha noho aupuni ana. Ina ua pio kekahi alii i kekahi alii, me nei e ola'i. Na ka Haku Mooleio aku i ka pili a me ka pili ole o na hanauna. Ina ua pili pu na hanauna o lau.i, o ke ola no ia. Na Kaao. He mea pili i ka noho hoonanea ana o na 'Lii, he mea lealea maoli no. He mea hoopau molowa paha. Malaila ka oiu o kekahi poe ma k& paa o na kaoo. Ua pau. P. W. Kaawa. IIELU 32. l\'ff paani hahiko o Hawaii nei, oia hoi ka heenalu, lelekawa, heeholua, piliwahuai a me ka mQkomoko. He nui a lehulehu wale uh liano ~ Hawaii nei, e pili ana i nei inea fio lenlea, a ua kapaia inni hikou, na panui knhiko o Hawaii nei. Oia no lioi kela i haiia-nei maluna. Oi» iho la no fioi na paani » m:»ke«nakeia e hoike aku, aka nae, he pono paha weliewehe pakahi akn ia lakou, a n.>e ko lakou ano. O ka heenalu, oia kekalii panni uui loa 0 Ilawaii nei, inai na lii a nn niakaaiuanana. Penei nae hoi ku han i ana o keia hana : Ua hoomakaukau e ia ka »>apn mamua, oia hoi ke koa,ke kukui, ke ohe, ka wiliwili, a ine kekahi innu laau e oe no 1 kupono no ka hana ana i pnpa. I ka hana inuaana nae lioi, oia m> hoi l.e kalai ana i ka wa hou o ka. !.\jju, a pau hoi ia, waiho liou aku a maluo', 'alaila, haua hou a inaikai , me ka paele 'ana i ka mea eleele, a walii hoi i kapa a-pan, ® kauia ma kahi kupono ; a hiki n f ai hoi ka wa e lealea ai i ka heenalu, o ka liele no ia i ka heenalu. Penei nae lioi ka iiana, i ka wa e au a hiki i kahi o ka nalu o hai mai ana, alaila, nana no hoi a ka nalu kupono i ka pae, ahiila no hooino iho, a o ka pae.no ia. He ekolu no h°i wahi e he<i ai ; hre iloko o ka hua, ao kekahi hoi. hee i ka muku. a o ke kola, hee iluna o ka opnu ; a o j;a papn kupono iluna oia nalu, oia hoi ka oio, h* elua anana a oi aku ka Joa oia papa ; ina e hee iiuua oia nalu, aole no <> poi mai ke kai malunn o ke kanaka. Ina hoi no na'lii ka nalu e hee ai, alaila, penei hoi e hana ui: Hele no n hiki ma kapa kahakai, kalua ka iiio, au hoi na'hi i kn hee nalu, a pau hoi ka heenalu hoi moi i huai ka iniu o ka ilio, na'lū a pau, nlaila, hi'ie hou ro i lia hfcn«lu.

Pela mau no tp tiee ni n "pau ka runkemalre o na'lii. A ina hoi he heenalu hooiiaihai, penei hni /? hann ai, llume mai n i kane i malo puakai, wale hoi kela a kn l;a puali, me he kanaka koa la no ia wa. O'na wahino hoi, pau mai i ka pa» puakai, alaila, hele huikau na kane me na wahine i ka heenaju ; i ka hee ;;na, hee mai la ke kane a me ka wahine i ka nalu hookahi, oia pae pu ana nae o ke kane me ka wahine i ka nalu hookalii, ua knpaia mai he hoohaihai, a o ka hope o'ia hana oia no ka moekolohe. Ua no lioi ka heenalu he puni na kekahi po#j 5 a penei kekahi e kauoha ai i kona m.iu mnkiia, " Ke hele nei" au i kuu huakai maknikui, ina e hoolohe olua a ua make hii no ka ailme, a no kekahi mea e ae paha, alnila, e uwe no olua, aka lioi, ina olun e honlohe aua make ke au i kuu puni o ka heeiralu, mni noho olua a liwe, aole no hoi e kulu ko olua mau waimaka. ,, He nui wale Jiku no o na inen e pili ana i keia hana, aka, ua lawa paha ka wehewehe no ia mea ma keia wahi, a e knmailio kakou no ka lelekawa ana O oia kekahi paani o Hawaii nei, o. penei hoi ka hana ana no ia hana : Ua imi e ia ke kawa, oia hoi kahi e lelekawa ai, a loaa ia, nlaila, makemakfc kekahi poe e hele i ka lelekawn, "o ka hele aku la no ia ā hiki ma ke kawa i hoomakauknu inua ia, a o ka lele iho la no ia o na kaue a me na wahine ; a o ka mea iamo hoi ma ka lele ana, oin hoi ke mnhalo nui ia, a makemake nui aku na mea a pau ia ia. lna hoi e makemake nna kekahi poe kane i na wahine, alnila, penei hoi e hnna ai, e lawe ae nn knne i ka nialo puakai, liume no hoi a ku kn puali ; n o na waliine no hoi, pau uo hoi i ka pau-punkai n pan, a ō ka lele aku la no ia. Ama ia hana ana nku, o ka pili ii«i m i ka hnnn npiki. o ka moekolohe aku no ka hope. No ka heeholua. ffe nui wale no na ano no kein men he e wehewehe hoi wnu ma kekahi mau ano no ia hana. Eia hoi lieknhi ; he mau papa elua ina na aono, n nn hannia mnwnena i Ua ulili, i walīi hni e nr»ho ni ke kannka. He ha-niu kekahi mea e heeholua ni. a he la-i kekahi, n /le pumnin no hoi, a ine kekahi mau mea e ne e kupono ann no ka heeholua ann.' O knhi nne hoi e hnna'i o k-eia hnna punni, n"m ma knhi pali maikai e uluia nna e kn mnun, aole nae he pohnku ; a o keknhi no iioi, nin ma knhi opalipnli, e nno iho ana, ain malnila kahi e holua ni, a mnlnila no hoi e ikeia ai ke kanaka nknmai i ka heeholua ana. I ka mannwa nae e heeholua ni, e hamo ia o lalo o ka pnpn me ke kukui a pahee loa, alaila kaulai nku i kn la i pahee, oia hoi ka mea e holo ai ka papā. Ina hoi e kahuli ka papn i ka wa e holo ai, o kn make no ia o ke kanaka i ka niao o ka papa. Ua oleloia mai, ua like ka holo o ka holna me ka lffclo ana o ka lio holo lon. A 'iia in paani, ua lealea loa na kanaka, he eha nae a'ine kn'mnke ka hof»e oia hann. O kn oia no keknhi panni 0 Hawaii nei, he panni ino loa ka ia. A penei hoi e hanaia'i m pnani : Ina hoi e makemako keknhi poe i'ka piliwaiwai, alaila, hoomakauknu e likou i nn wniwai h piii ai, :i innknukau in, nkiila, imi inkou Ina mea.e pili ni. Ein kekahi mau.mea e pili ai : 1. Oka puhenehene. 2. O ka noa. 3. Oka lua. 4. O ka heenalu. 5. Oka mokomoko, ame kekahi mau mea e aku. Ikn pili ana nae hoi a eo i kekahi aoao, a o ka hoka iho la hoi ia o kekahi aoao. * Ina hoi e loheia ua eo mai la o A. »"na ia E ma, o ka hele mai la no hoi ia o keia poe a pili no me lakou. A pela mau aku no hoi ka hana ona o koia paaui. O ka mokomoko, he wa-lii paani lealea no ia no Hawaii nei, ua anō like nae ia ine ka hakaka, a me ka palepale o keia wa. Penei hoi ka hana oia paani : Ina ua loheia mni o W, he kanaka ikaika i Ka mokomoko, nlaila, kupu ae la ka tna nao o kekahi mea e hele a e inokomoko tuc W; a ka hele āku la no ia. Ika heie aua nae, liele pu no me kona poe hoa a hiki i kalii e mokomoko ai, o ka inokomoko iho la no ia, a kui aku a kui mni, a o ke knnnkn e hina ana ilalo, a eha, a make paha, uwa ae la na kanaka, ine ka olelo nna, " iknika o mea," a pela wale nku. Oka hua nae e lona mai ina keia hana, oia no ka eha, ke kole o ka lae, a o ka make aku no kn hope. J Waiamau. Hk mac Belf. iiou.—Eia ma ka Halekaai o Mika 11010, he mnu bele hou, kupono hoi no nn hale hnlnwai ame na hale kuln. Mai 825 a hiki i lie «30 ke kumukuai.