Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 52, 30 December 1865 — Kumumanao. [ARTICLE]

Kumumanao.

Ile hana kohn pono anei ka naauao ika poe Opīopio ? E ka. poe Opiopio ; Aloha oukou :—Ke huli aku nei au ia oukou e ka poe Opiopio o kuu lahui e hoolohe iki mai i kahi manao o ko oukou wahi maknmaka nei. Ke ninau mai Ia kela mau huolelo ia kakou. He hana kohu pono anei ka naauao i ka poe Opiopio ? Pehea ia oukou e na hoa o'u ? E ku mai anei kekahi a hoole, me ka i ana he mea luhi wale ka huli ana i na Buke a me na mea like, a me ka olelo hou mai paha he loihi ka loaa, a he poho wale i ka hele i ke kula, a he hahauia e na kumu, a he pololi i ka hookiiia i ka ai, a he maloeloe i ka hele ana, (ina i kahi loihi ka Halekula.) A o kekahi poe hoi, ku mai lakou a olelo mai, he mea kohu pono io no ka no ka naauao i ka poe opiopio; a 6 kekahi paha, nu-nu wale lakou no ka loaa ole o na haina kupono, a me ke ano lole Jua paha iwaena o na manao elua, i ka hoole a me ka ae aku. Ina pela, he pono e hoomanawanui mai; a e alakai ia ko kakou mau kumu ke hiki nae ia 'me ke koena ole.- Eia keia.

1. Me ka naauuo e hiki ke hoohana'e i ka men hiki ole i ka poe naaupo ke hoohana. 2. Me ka nui o ka poe naauao e noho ana ma ia Aupuni, pela no e mahuahua'e ai ka waiwai oke Aupuni; a e pono ai ka noho nnn. 3. E pono e malama mau ia na kula ao mua a me na Kulanui. lna o na kumu keia nnna e hoalakai ae, alaila, he pono ke hoomaopopo ae i ke kumu mua. Me ka nauao e hiki ai ke hoohana'e i ka mea hiki ole i kā poe naaupo ke hoohana, He oiaio no keia, itra kakou e haliu ae a nana'ku Aupuni Nui o ka honua, (aole nae me ka hele kino ana, aka, me ka noonoo no,) a e akaka ia keia.

(a) Ka hao kuhikuhi. Oia ka makeneta. Mamuli o ka naauao o ke kanaka nana i hoohana i kein mea hiki ole i ka mea naaupo ke hoohana'e, ua loaa ia ka pomaikai o na Aupuni a pau o ka honua nei; a ua lilo ia i mea alakai no ka poe holoholo moku ma ka moana loa a me ka mea e hele ana ma na waoakua nui, a me na a he kokua hoi ma ke a-na aina ana ; kapa ia mai ni keia mea he Panana. (e) Na Kanawai o ka uila. O keia mea hilu no ia o ka imi ia ana o na kanawai o keia mea maka'u wale a ka poe nanupo.ua kapa lakou he akua o Kaziilanuimakae?iaika~ lani ka! Aka, mamuli o ka hiluhilu o ka noonoo o Felanek'elina, ua imi ia na kanawai, a ua imi pu ia no kekahi meā e pale ae ai i ka uiln, ua kapaia mai ka hao pale uila, a ma ka hoohalike ana, ua loaa kekahi mea paahana i kapaia inai ka mea hana uila. A he mea kokua no i ke leanakn mai, ina he hui, a he nawaliwali, a luhi paha, ke ninau aku la au, he hiki anei i ka poe naaiipo ke imi a hoohana'e i keia mea ? (?) O ka mahu. O kahi "mea kupanāha loa keia, oia lea hiki ke hoohana ae i keia mea kino olaole nnea ikaika loa. Me ka hohonu o ka naauao o Fuletona ka mea nana i imi a hoohana'e i keia mea ola ole, a hoopiliia me keknhi mea paahana e ae, oia ka enegi?ii mahu. ' A o ka holo ka ia o ka moku i kapaia ka moku-ahi, ano like meKilauea e hau lani mai nei ina ko kakou mau ma-ka-lae, aole oia wale no, aka, o na Hale wiliko kekahi a kakou e ike mau nei, aole o kana mai o ka ēleu, pokole ka luhi; pela na wili palaoa, 010 papa, pai buke, ulana lole, hana papale, oia kekahi mau mea a ka mahu e hana'i me ka nui ole o ka luhi. (o) Ke Kanawai o na mea haule. O keia mea noeau no ia a Nutona i hoomakaulii ai me ka noonoo nui ana a me kona hoao pinepine ana, ua iaia he 16 kapuai a me 1 iniha ka haule ana o kokahi kino, ke ole e alakai ia e ke Ea i ke sekona o ke ao pono ana ; hua hekili a me na mea like. Pela no hoi kela eu o Farani, nana i imi kekahi Hokuhele hou me na huahelu wale no, aole me ka nana ana me ka ohe nana Hoku. Pela no hoi, ua hiki pono loa ia oe ke heluhelu akaka lea i ka pule a ka Haku maloko o kekahi wahi aniani uuku like me ka maka o ke pine ka nui; ina e hoopili ia me ke aniani hoonui. («) O ka noho haku ana kekahi maluna o ka poe naaupo. Oia kekahi mea maikai au e ka mea opiopio, nona ka hoomanawanui ana ma ka huli naauao ; aole no paha e pohihi ana ia ke nana'ku ma keia ili honua. O ko noho makua ana kekahi no kekahi ohaha, a o kekahi lahui paha, e like me \Vasinetona, a me ia la i hoi aku la i ka lua piha welu o ka make, (Linekona) a he nu» na mea e pili ana i keia kumu, aka, e pono e nana i ke kumu elua. * 2. 4fte ka nui o ka poe naauao e noho ana ma ia Aupuni, pela no e mahuahua'i ka waiwai oia Aupuni, a e pono ai kanoho ana. ina he nui ka poe naauao e noho ana ma ke Aupnni, he oiaio, e mahuahua no ka wniwai

oke Aupuni. He mea pohihihi ole ia ke makaikai, a noonoo wale aku paha, aka, he pono e nana i keia mau manao pili. (a) Oka hoonui loaiwai. E haohao no paha oukou i ke ano oia huaoleio, " Hoonui Waiwa," eia kona ano. Oia ka hoolilo ana 1 ka mea i makekake ole ia i mea i makemakeia, a i ka mea i makemake uukuia i mea i makemake nuiia. E like me ke one e wa« iho wale mai nei, aole makemakeia, aka, i na i lawe ia a hooheheeia a iiio i aniani, ua makemakeia ; pela ka laau e ulu wale ana, he mea i makemake uuku ia, aka, ma e kua ia a hana ia i waa, alaila, ua lilo i mea makeiuake nuiia. Ahe nui no na mea i makemake jole ia e Waiho mai nei, a pili aku ko ke kanaka lima, alaila, lilo i mea waiwai, a waiwai no hoi ke Aupuni.

(e) O ka malama ana ke.Kumu Waiwai. Oia kekahi mea nui i ka poe naauao, no ka mea, oia ka mea e paa ana i kona lima, i kumu iio kana hana. O ka waa, ka upena, ke aho, ka makau, oia mau mea ke kumu waiwai o ka lawaia, a o ka mea e loaa mai ana no keia, o kona waiwai loaa no ia, a o ka mea hoomaunauna i ke kumu waiwai, he naaupo no ia, aole e pili ilaila. O ka upamakani, ka auka hao, lanahu, hamare, apuapu, upa ahi, ke kumu waiwai o ka Amara, a o ke kumu waiwai o ke kalepa, oia ka mea e paa ?na i kona lima, i kona wa e hoomaka ai e kalepa. Ke koi hoi ka ke kahuna kalaiwaa ; o ka manawa no hoi kekahi inea nui loa i ka poe nanuao ; mai hoomaunauna i ka wa kupono i ka hana i manawa moe wale no K o ao mai ka naonao. (?) O ka mahiai ana. Ma ka naauao e waiwai nui ni ka mahiai, noonoo no ka mea naauao i na ai kupono e kanu ai, e hiki no hoi iaia ke hoohana i ka makani, i ka mahu, i ka wai, a me na mea like. Ina e pau loa ka poe opiopio o Hawaii nei i ka huli naauao, alaila, e mahuahua no ka waiwai o ke Aupuni, no ka nui o ka poe imi i na inea hou o ka honua. Aole nae waiwai nui ke Aupuni i na he hapa ka poe naauao. (0) O ka pono o ka noho ana. He oiaio, aole e ulu wale mai ka pono o ka noho ana a me ke kuonoono noloko o ka aina naaupo, aia wale no ma na aina naauao, malaila i kau ia'i na Kanawai kupono, me ka niailuhia 'o ke kifio o ke kanaka ; o ke kuokoa ana kekahi, aole e noho piliwale, a nui no ka waiwai no ka malu pono o ka ke kanaka hana. Eia ka olelo a Kannloanhokana (Wasinetona) " O ka pono o ke Akua a me ka pono o 0 ka noho ana. Oia wale no na koo e paa'i ka aina ine ka pomaikai ; aole pono ke rnanao ke kanaka ua aloha oia i kona nina, ke invi oia e hemo keia mau pou o ko ke knnaka pomaiUai, na leia paa loa hoi o ka pono o' na kanaka a me na leeiki papa o ka aina." Ke olelo hou mai nei o Numann, " Ina e manao kekahi Aupuni e loaa ka pomaikai, e malama i ka pono o ke Akua." A pela no hoi o Elizabota Kaahumanu. O ka naauao 1 hui puia me-ka malama ana i ka pono kekahi mea e pomaikai ai, no ka meu, o ke kanaka naauao,' ua ike lea oia i ke Kana'wai o ke kino, a hiki iaia ke malama pono i kona kino iho, a he mea noia e inahuahua hou ai keia lahui. O ka pono no kekahi mea e kokua ana i ka mea naauao; ina e malama ia ka pono, ka maluhia o ke kino, alailn, aole oia e ae wale aku ehanaia kekahi hana haumia e kue ana i na kanawai o kona kino, a me na hana like e ae. 3. E pono e malama nuiia na Kula Aomua a me na Kulanui; oia kekahi mea nui, a he mea pili nai paha ia i ke Aupuni, no ka mea, aia no i ke Aupuni ka uku ana'ku i na kula a pau o keia pae moku, kakaik'ahi wale no na kula a na makua i hoouku aku ai, a he pono paha e kainailio iki aku au no keia mau mea. (a) Na kula ao mua. Oia na kula Apana, o ke.kahi keia o na lala nui o ke Aupuni, a he makehewa wale no ke Kulanui ke ole keia kula, nolaila, he pono rto ke malama nui ia keia kula, no ka mea, ma keia kula no i ao mua ia oe, me he makuahine la e hanai ana i kana kamaiki hou i ka ai kupono i ka mea opiopio, a he pono no e kokua pu na makua i keia kula ma ka hoouna ana'ku i ka lakou poe keiki i poho ole ai ke Aupuni i ka uku i ke kumu ; a he pono e huli ia i kumu maikai e hapai pono ana i na rula o ke kula i kurAu ikaika hoi i ke ao. (e) O na kula ao i na kumu. O kekahi keia o na mea kupono e kokua nai ia, malaila e loaa'i na kuimu naauao, na kumu maikai hoi. * (1) O kahi e kukulu ia y i na Hahkula. O ka noonoo ana i kahi e ku ai o na Halekula kekahi mea nui, aole pono e kukuluia ma kahi loihi, o molowa na keiki. (aka, he mea no nae ia e akaka'i ka puni naauao, o ka hoomanawanui i ka hele i kahi loihi) A noho wale lakou, a ialau paha. Pela kuu ike uia ka Apana o Makiki, ua hele aku na keiki i Manoa, a i Kamoiiiili. f kuu manao, aole e hala na pule ekolu, e ohnmu lakou i

ka molowa, n i ka loihi paha, okiloa aku hoi keia aohe ka Halekula, ua lilo aku. Pela no ma na Apana e ae, aka, aole nae i maopo ia'u ko ke Kahukula Nai manao no īa. K ka makua e ! ina he aloha kou i knu keiki, he pono ke ao maoli oe ma na mea e pili ana i ka helu a me na na mea like, a e ao pu no hoi i ka hana i makaukau ii£: Aole e akaka kou aloha ke hoomililani iaia, a ke ho»unauna oie i ke kula, mai huhu oe i kona pakike mai, e hoomanawanui oe i ke ao aku, a kokoke mai ka huina o kou mau la, e hoi aku oe ika opu oka honua. Alaila, ua lilo ka manao 3U i ao aku ai i makua nona i kona wa e noho oa makua ole ai, i ole ai oia e ho/»a a pili wale. Aole no'u v«rale kekia, aka, ua kuka pu no maua me ka Baibala, ko'u makamaka aloha loa, a mai kuhi hewa mai hoi kekahi he hoohulihuli hoomana keia e koi aku ana la e huli mai ma keia hoomana, aole pela, he hoohuli naauao keia, e huli nui ia ka naauau.

(o) Na Kulanui. Aohe he waiwai o ke Kulanui ke ole ke kula ao mua, a aole hoi h&waiwai o na kulaao mua keole ke Kulanui, nolaila, he mea niii keia, a he pono no e malama ia keia kiila. No ka mea, ma na aina naauao a pau, o ka poe i ao la ma na Kulanui, o lakou no ka poe koikoi o ka aina, ua manao nui ia no hoi lakou. Ina e kokua ole na'lii i na Kulanui, hoowahnwaha na kanaka a haalele i ke ao ana, nolaila, aole pono ke kaawale na Kulanui, a kaawale na'lii. Nolaila, he mea nui ka imi ana i na mea e like ai ko lakou manno me ko na'lii. O ka naauao ke hui pu ia me kn pono, oia nn kaula hao e paa'i ke Aupuni, aole mokuahana. 0 kekahi lala nui loa kem o ke Aupuni o na Kulanui. Ke pa-e mai nei ko Kaualoaahokana leo kauoha hope 1 ko Amen'ka Huipuia, E kokua nui oukou i na kula hoolaha ike. He kumu nuiia e paa'i ke Aupuni." Ke i mai nei o Lai ke Kalaiaina o Farani, " He mea nui na kula mua a me na Kulanui, kahi e ao ai i ka heluhelu, a me ke kahakaha, ka helu ; oia ke kumu o ka ike a pau." Mai lōko mai no hoi o na kula mua, a me na kula nui keia poe malalo iho nei, a oia ka poe nana i hoopomaikai i ko Beritania, ko Amerika, Europa, a me kakou 110 hoi kekahi, a me na aupuni nui a pau o ka honua nei. Me ko Haelelei hoomanawanui ana, ua loaa la ia ke ano o ka hana ana i ka mea nana-la. tīa ike mua ia no nae ka huinakolu, aole nae e hiki ke ana i ke kiekie o ka mahina, ka la, a me na mea o ke aouli; aka, ma kona noonoo an.i, ua hiki ke iniiia ke kiekie o ka la, a pomaikai ka poe holomoana n pau loa ia ia. E ikeia keia mea nana-la ma kahi o na Kapena moku okohola. Ua waiwai no hoi ko Amerika a me ko Beritania, ia Fuletona, no kona imi ana i ka inea e holo ai ka mokuahi. Pela no hoi ia Farenesa Lana, Kale, a me Kobereta, na lakou hoi i imi a loaa ka pii ana o ke kanaka iluna maloko o ka Paluna. Ua ike muia no nae na kanawai o ke ea, o ka pii ana koe. Hooikaika no hoi o Felani o de Melefi, Keneta, a me Sameatona, a loaa ia lakou ke ano o ka hana ana i ke panana. Ua ike mua loa ia no nae ka huli ana o ka welau o ke kui makeneti i ka Akau, aole nae i loaa ke pana«a. Pela no i hooikaika nui ai-o Humeperi Davi, a loaa ia ia na kanawai o na mea kahuli ano. Me ia no i hoomanawanui ai o Rikadi Aretalia (he kanaka paahana) a loaa ia ia ke ano o ka huila nui e hilo ai i ka lopi. Elua no hana ia Nutona, o ka imi ana ī ke ano o ka malamalama, a me ka hana ana i ka ohenana, a me kekahi poe hp nui wale ; a oia poe la, ua pomaikai ko ka honua nei a pau ia lakou. Pehea hoi kaua, e hoopaneē no anei i ka wa kupono e hana ai 1 ka imi naauao ? Ke noi aku nei au ia oukou e ka poe opiopio, ina he keikikane a he kaikamahine paha, he pono ia oe ke huli naauao, i makua nou e noho makua ole aku ai. E na keiki opiopio e, mai kuhi oe i ka noho mai ou wahi makua la, e noho mau loa mai ana i ke ao nei ? Aole, e hele aku ana i ka "huakai hiki ole ke hoi mai; nolaila, mai molowa oe i ka hele i ke kula, mai pee no hoi ke kii mai ka lunakula, o ka apana. au e noho la ; e hoomanawanui oe, i ole oe e panepane leo nui ia mai, a noho hoopilimeai wale aku paha. Mai kaniuhu oe no ke oolea o na kanawai a ke kumu i kau ai, he mea no ia e pono loa ai, no ka mea, ina e nawaliwali wale na kanawai o na mea ma ke aouli, alaila, e auwana paha lakou, a hele paha o honua i kahi e, a o lubita paha, hookokoke oia i ka La e hookui, a haunaele wale, aka, aole nae pela, ua paa no lakou ma ko lakou mau kanawai iho. Pela no, ina e nawaliwali ke kanawai o ke kula, molowa wale no na keiki, a auwana wale i o ianei, a he mau kapu aloha no ia. A o oe no hoi e ke kaikamahine,- mai manao i ka imo mai o na maka 'ou wahi kupuna, a i ole o na wahi makua paha, e noho mau mai ana. Mai manao oe pela, no ka

mea, a hiki mai ka huina 010 lakou mau la, e neenee aku auanei ma o, aole e hui hou me oe, no ia mea, e huii ae i ka n.iauao, he hana kupono keia ika pye opiopio. Eku mai paha auanei kekahi keiki a ninau inai, " Auhea la auanei ke kula Kalepa, no ka mea, o kou makemake ia ? E hoomanawanui oe i ke kula a holo i Lahainaluna, a e ao oe ma ka ike hohonu i ke kolepa, i kou makahiki paha ekolu. E olelo hou mai no paha auanei kekahi. He makemnke au e ao ia i ke Ana oina, Ana kiekie, Ana loa, me ka huina koiu hio a me ka huina kolu kupono, ke Aohoku, Akeakamai, Malamalama, Holoholo moku, a me na mea ike hohonu. He oiaio e kuu hoa, he pono no ke ho. lo i Lahainaluna, a e ao ia no oe ma keia mau mea hohonu, mai molowa oe o loaa ole, he hana hoomanawanui ka huii naauao. O ka holoholo moku, e ioaa no ia oe ma Oahu, a i ole i Lahainaiuna no. Ae i inai paha na kaikamahine, aole o makou ao ia i ke Ao'Hoku, Ana kiekie, a peia'ku. He oiaio | no ia pane, no ka mea, oia mea no ia ma na kula haole iwaena o na kaikamahine huole, ua ike no hoi makou i ke akamai o kekahi mau wahine, oia ka wahirte a Aiexanedero Opio o Waihee, a me Pogue wahine, ua kuhikuhi mai ia i na Hokuhele a me na Hokupaa, i ka po ke kuhikuhi ana ma ka lani. Aka, ina paha e oluoiu ke Aupuni c kokua i na kuia kaikamahiue e iike me na kula o Waiaiua a me na wahi e ae, ma ka hoōnoho ana i kumu e ao ia'i ma ia ike, alaila, ua pono, ua pii iike ke akamai, ka naauao iwaena 0 na wahine a me na keikikane. „JMinau mai paha ke Aupuni, a i ole o na makua paha, hea ke kumu e ioaa ?" I Lahainaiuna i na he kanalia, ka mea eini o ka uku innkahiki ; a ina he haole, aia p*ha i Honoluiu, a 1 Amerika. IMo ia mea, ina hoomanawanui ke Kuokoa i hoaiai ae i keia i waena o ka poe opiopio mai Hawaii a Kauai ; alniia, ine ka Lunahooponopono ko'u aloha nui no kona ahonui, a me ka poe kukulu kepau hoi ka halialia aloha ia oukou 'e na hoa. J. W. MIIvASOBE. Aekai o Lahaina, Dec. 22, 1805.