Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 4, 27 January 1866 — Page 1

Page PDF (1.64 MB)

This text was transcribed by:  Robyn Nuuhiwa
This work is dedicated to:  Kamehameha Schools

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE V, HELU 4, HONOLULU, IANUARI 27, 1866, NA HELU A PAU 217.

KA NUPEPA KUOKOA,"

HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU

I kela Poaono keia Poaono.

$2.00 no na mahina he

UMIKUMAMALUA,

$1.00 no na mahina eono,

ME KA HOOKAA MUA MAI.

            NA OLELO HOOLAHA-aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai a pai.

            KANIKAU-he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi-penei; he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

            NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA-ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia , e hoouna mai ia Kauka Kulika.

            O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO-aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.

            AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA-ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.

            L.H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)

KA "NUPEPA KUOKOA."

Ia published in Honolulu

EVERY SATURDAY

$2.00 per annum, or $1.00 per six

months, in advance.

            ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.

            KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line. PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

            ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.

            THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.

            L.H. GULICK.

For the Publisher.

Volume 1, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.

Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.

JOHN H. PATY!

Mea Hooiaio Palapala,

Honolulu, Pae Aina Hawaii.

MA KONA KEENA HANA MA KA HAle Baneko o Bihopa ma. 195-6m

HALE PAI KII.

IA KO'U HALE PAI KII MA KA HALE

 e pili ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka

"Nupepa Kuokoa,"

@emi loa ke kumukuai o na kii.

H.I. CHASE (Keiki.)

@4 1y.

Mea Pai Kii.

S. KUPANEA.

W. KEAWEHUNAHALA.

Loio! Loio!

            E HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAka a pau a kela Aupuni, ua makaukau na mea nana na @ maluna o Kokua, a e lole hoi i LOIO no na mea a pau @ e hoohia i @ua i ka hihia, a e pale ana no kekahi hihi i imua O Aha Hookolokolo o keia Aupuni.  He mau mea laua i ania @ OIHANA HOONAAUAO ma ke Kulanui o LAHAINALUNA, a ua ana hoi ma ka OIHANA Kanawai, a me ke kakau @ olelo Palapala kela ano keia ano, e ka Mea Hanohano @ G. M. ROBERTSON (LOPIKANA)  A o kokua Hale Oihana, @@ uka @ o ka huina o ke Alanui Hotele a me Maunakea @ Honolulu, Oahu.

Honolulu, Feb. 6, 1865

167-y

OLELO HOOLAHA!

            I NA KANAKA HAWAII: Aloha oukou-No keia makemake e kela mea keia kanaka Hawaii i keia e hiki ai ka hoowai ia ia iho, no laila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia @ i na kela eha e keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi i ka laula o ka @ i a ke honoi aku nei au ia oukou, e @ olelo i hoike ia mahope nei. 

            Ke @ @ nei au ia oukou a pau loa, na makaukau au e @ i a  @ ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, @ ka ai, ka makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai a i ka lede.

            Ka hana mua o ka Loli:-Aole e hoopakula ka @ i ka LOIO o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahala ka @, aka, e k@h@ i o ma ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai @ alaila hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e @ ke o ka ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoo@alopa i elua pa@la ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo @.  A paa pela e hanala'i, alaila, e kuai koke no au ia.

            Ke Kuai ana:-Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho @ o ka 23 iniha ka loihi---mai ka eha iniha a pii ae iluna ka @ ka Lo@ i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia:  Ina @ INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona; a ina @ o inihi, he @ KENETA ka uku o ka paona, a ina EHIKU KENETA ka uku o ka paona: a ma EHIKU @, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii @ ai ka uku, e like me ka pii aoa'e o ka nui o ka Loli.

            No ka Pepeiao Luau:-Ua makemake no au i ka @ laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe mai i o'u nei, no ka paona hookahi.

            Lala Mano:-E kuai no au i ka Lala Mano o ka poe a @ e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENATA o ka paona.  @ ia kela a Halekuu ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai  @ Haleku@ o Ake (A.S. Cleghorn) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu.  Me ka mahalo.

            KIULANA, Pake Kalepa, 201-6m

            Honolulu, Oct. 25, 1865.

 

NA BUKE I PAI IA E KA PAPA HAWAII

            Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.

Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00

 " Ohana, ano nui, me na kii, 2 50

a me na Moohana 5 00

" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00

" Ohana, me na Moohana wale no, 62 1/2

" Okoa, 50

Kauoha Kahiko, i paiia i ka M.H. 1838, 25

Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 1/2

Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25

Haiao, 25

Hele Malihini Ana, 25

Wehewehehala, 26

Lira Hawaii, 25

No ko ke Akua Ano, 25

Lira Kamalii, 25

Kumumua Hou, 12 1/2

Moolelo Ekalesia, 50

Hoike Palapala Hemolele, 25

Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25

Ninauhoike, 12 1/2

Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 1/2

Kumu Leomele 12 1/2

            Eia na buke i haawi walei a.

Haawina Baibala.

Ui.

Na Dawida Malo Kumumanao.

Ka Olelo Ao Liilii.

Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.

            L.H. Kulika.

Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii

Ka Nupepa Kuokoa.

HE KAAO NO PIKOIAKAALALA!

Ke Keiki akamai i ka Puna.

HELU 7.

            A pau auanei kuu nana ana iluna i na manu la ea, alaila, e hahau iho oe i kekahi kanaka o Mainele ma, oiai elima ko lakou nui mai Oahu mai.  A ia'u auanei e kilo ana ilalo i ke poi wai la ea, alaila, hahau no oe i kekahi kanaka; pela no oe e hahau ai a pau i ka make eha kanaka, a o Mainele hoi, e waiho oe ia ia, aia a ike mai oe ia'u e lena ana au i kuu kikoo, a heluhelu au i ke mele, a pau ia, hookuu au i kuu pua, a make na manu, alaila, hahau iho no oe ia Mainele, i hookahi kona make ana me na enemi mau o ke Alii; pela auanei oe e hana'i, e like me ka'u olelo ia oe, ke punahele io  hoi oe na ke alii."

            O keia mau olelo a pau a Pikoiakaalala  i aoao ai ia Waiakea, he ae wale no ka Waiakea.  A pau ko laua kamailio ana no keia mau mea i olelo ia; hoomaka koke iho la o Waiakea e kukini mama, e hai aku i kona Haku Alii i na mea a pau a kana pana akamai, ana i kaena e ai imua o ke alii nona ka enemi mau o na manu.

            Ia Waiakea i pii ai, oia aku no mamua o ka pii ana, mahope wale aku no o Pikoiakaalala, o kona kumu hoi i emi hope ai, no ka walea i ke kui lei lehua mamo ai a ka manu, a me kona hoonaue pu ana aku kekahi me ka ua i Hilo one, (Keakalaulani) ia Waiakea e ahai ana i na huaolelo i haiia iaia, aole no hoi oia i ike mai i ka Pikoiakaalala ma hoonaue ana mai mahope.  A hiki e o Waiakea i kahi a ke alii Keawenuiaumi e noho ana, ma Kalehuapueo, a o Pikoiakaalala ma aku no hoi a Makaulele, ike aku la o Pikoiakaalala i ka popohe maikai mai a ka lehua ula me ka lehua kea, olelo ae la ia i ke Kama Alii Wahine,  "Ina paha e ike au i ke kui ana o ka lei lehua, ina la wau ua hele e kui i lei no kaua," pane mai la ke Kama Alii Wahine opio, "Owau no kai ike, na'u no e kui aku i lei nou, a paa ko lei, pii hoi oe, a hoi no hoi au a Alenoho, kakali o ka huikau o na manu i ka pua o ka lehua."

            O ke kui iho la no ia o Keakalaulani a lawa na lei lehua eha, o ke kui ana a ua Kama Alii Wahine opio la i na lei lehua eha, i pauku ia ka lehua ula me ka lehua kea, a hoolei aku la no hoi o Keakalaulani ia Pikoiakaalalo i na lei; a no ke kokolo waianuhea ana mai a ke aheahe makani mailoko mai o ka ululaau, a o ka laua mea hoi ia e nanea ana ma ia wahi, me ko laua manao e kuli ia Waiakea a kii hou mai.  Ia wa i kuehu pau mai ai ka lau o ka palai noho uka a me ka maile lauliilii i ko lakou onaona, a he mea oluolu loa i ko ke alii Wahine manao.

            A ia Waiakea hoi i hoea aku ai oia wale no, aole hoi ka mea ana i kii hou ai (Pikoiakaalala.)  Ninau mai la o Keawenuiaumi, "Auhea la hoi ke keiki akamai i ka pana, au i olelo iho nei ia'u, a o ka makou ia e kali aku nei?"  Olelo aku la no hoi o Waiakea, "Ei ae no mahope mai, i pii e mai nei au mamua nei e olelo aku ia oe, a ina oe e ae mai alaila, e olelo aku au," "Pehea ia olelo au e ae aku ai au?"  Alaila, hai aku la o Waiakea i na olelo a pau a Pikoiakaalala i hai mai ai iaia.  Alaila, hoopuka mai la o Keawenuiaumi i kona manao penei: "Ua ike no oukou a pau i ka'u mau mea i hooko ai no ka poe a pau i na mai e pio ko'u mau enemi mau; a ma ka lakou mau olelo wale no au e hooko aku ai; o kau mau olelo no hoi a pau au e olelo mai nei no kau akamai, pela no au e hooko aku ai."  A pau ka olelo ana a ke alii, hoomakaukau ia iho la na mea a pau i oleloia.  Hoopiha ia iho la kekahi poi nui a piha i ka wai, hapaiia aku la a ke kumu o ke koa.  A ike iho la o Waiakea ua hooko ia kana mau olelo a pau e kona Haku.

            Alaila, ukali aku la o Waiakea ia Pikoiakaalala, a loaa no iaia e pukukui ana no i ke anu a ka ua lililehua o Makaulele.  "O oe mai la ia?" wahi a Pikoiakaalala.  "Owau keia o Waiakea o kau aikane aloha, i kii hou mai nei au ia oe, ua ae mai nei kuu Haku i na mea a pau au i kena mai ai ia'u e pii e mamua, a o ia hoi au i holo hou mai nei ia oe."  "Ina kaua," wahi a Pikoiakaalala, o ka pii aku la no ia o laua, (Pikoiakaalala ma) a hoi no hoi o Keakalaulani ma me kona wahi kahu wahine i kai o Hilo.

            Ia Pikoiakaalala ma i hiki aku ai ma kekala oioina, o Mahinaakaaka ka inoa, aia no kela wahi ma ke alanui e pii ana i Olaa.  Ilaila, ike aku la o Pikoiakaalala i kekahi iole nui, pane aku la ia ia Waiakea, "Ka iole nui hoi,"  "Aia i hea?" wahi a Waiakea, "Ei aku mamua o kaua, ua hele ka nuku a paa i ka pulu hapuu."  O ka pana aku la no ia o Pikoiakaalala, ku no ua iole nei, o Akiakaiole, a ua pana ia no ia wahi o Akiakaiole, aia no ma Olaa.  Mahope aku no hoi laua nei, a ike iho la o Waiakea i keia iole nui io e waiho anan.  A pii aku la no laua nei a hiki i Kapueuhi, malaila no ko laua komo ana'ku, no ka mea, o ke alanui no ia e pii ai a hiki i kahea kalaiwaa o ke alii Keawenuiaumi, oia hoi o Kalehuapueo.

            A hiki aku la laua nei i kahi i oleloia ae nei, pihoihoi nui mai la ka ahakanaka me na huaolelo ma ko lakou waha, "Eia ua pana akamai nei la!  A pela mau ka ka aha olelo, a no ka hooho nui ana o na kanaka, oiai e noho ana no o Mainele ia Kepookulou, a i ke'e ana'e iluna, ike aku la ia ia Pikoiakaalala ma e pii mai ana, a i kona ike ana o ke keiki no a laua i pana ai i Kulaokahua, a i mua hoi o Kakuihewa, manao maopopo loa iho la ia, me ka olelo ae i kona mau hoa eha, "E make ana paha kakou," "I ke aha hoi?" wahi a kona mau hoa.  O ke keiki no hoi keia a maua i paoa ai iloko o ka hale o Kakuihewa i Oahu, kai no paha he keiki e keia i olelo ia'e nei.

            A ma ia wa i hooili ia iho ai ko Mainele naau e ka ukana kaumaha he hilahila, me ka manao no nae hoi, o ka hilahilahila wale no ke loaa iaia, aole la hoi o ka make pu kekahi e hana ia nona.  A ku o Pikoiakaalala ma ke kumu o ke koa, kahi hoi a ke poi wai e ku ana, ka laau hoi a na manu e kau mau ai, nana'e la ia iluna, a ike ae la i na manu e kau ana i ka wekiu, oiai ua hookoele e ia 'ku mamua, i mea e lohi ole ai ka mea kaulana i ka pana; a ike lea ae la o Pikoiakaalala i na manu, hoi iho la kona mau maka ilalo i ke poi-wai, hoomanao @e la o Waiakea i kona kauoha, hapai ae la i kana laau, a hahau iho la i kekahi kanaka o Mainele, a make loa, ka Pikoiakaalala no ke kilo i ke poi wai, o ka Waiakea hana no hoi ka papehi i kanaka o Mainele, a pau eha kanaka i ka make, a o Mainele aku no hoi ka hope, aia a heluhelu ae o Pikoiakaalala i kana mele mau, alaila, o ko Mainele wa ia e make ai ia Waiakea.  A ma ia wa no, hoomaka iho la o Pikoiakaalala e lena i kana kikoo, me ki nana no nae o na maka ilalo i ke poiwai.

            Heluhelu ae la ia i kana wahi mele mau.  Penei no ia:

"Aia la aia la o Pikoiakaalala,

O Alala no ka makuakane,

O Koukou no ka makuahine,

Hanau O Kikoookalani,

O Kikoookahonua,

O Kikoookamauna,

O Kikoookamoana,

O Kikoookapo,

O Kikookeao,

O Kapunanui,

O Kapunaiki,

O Ke-i,

O Ke-hamau,

Hamau-Aia ka hoi ua manu iluna,

Eia hoi au ilalo nei,

E lele ae oe e kuu pua,

O ka a-i o kela manu,

O ka a-i o keia manu,

Huihui a kahi hookahi."

            O ka hookuu aku la no ia o Pikoiakaalala i kana pua, oia kolili no a ku ana na a-i o a na manu a elua; i ka pua no ana a lele, o ka manawa koke iho la no ia o Pikoiakaalala i holo ai i kai, me kona ike ole aku i ke ku ana o na manu.  A i na manu no hoi a haule iho me ka pua ma ko laua mau a-i, o ko Waiakea manawa iho la no ia i haalele iho ai i kana mea make ma ka hokua o Mainele, pa no make loa, hookahi ke kapalili pu ana me na manu.  Uwa nui ae la ka pihe kanaka, me ka hooho ana; a make ka manu e! a pela mau aku no ka ikuwa hauwalaau ana o na lii me na kanaka.

            A o Pikoiakaalala hoi, aia kela ke holo kiki la i kai, me kona manao no, aole e ku ana iaia na manu, no ka mea, he mau manu akamai loa i ka alo ana i ka pua.  Eia ka auanei ua ku aku la no, a no ke ku ana ka ka mea e uwa nui ia mai nei mahope.  A iaia i akakuu iki iho ai kona holo ana, ua komo aku la nae keia i ka nahele loloa o Panaewa; halulu ana hoi o Waiakea mahope ona, a alawa ae la ia, o Waiakea no; ninau ae la o Pikoiakaalala, "Pehea na manu, ua ku nae paha?"  "Ae, ua ku," wahi a Waiakea.  "A heaha hoi kou mea i holo mai nei?" "No ko'u manao no aole i ku na manu, nolaila au i holo mai ai, ao no i nei mea he koa, ao no ka mama."  "E hoi hou kaua," wahi a Waiakea, o ka hoi hou aku la no o laua nei a hiki i kahi o ka luahi a kana pua, o na enemi mau hoi o Keawenuiaumi.

            Ku kohana iho la o Pikoiakaalala imua o ke alii, nona na enemi e waiho ana i ka make.  Ia wa, hoike ae la oia i kona inoa, a me kona akamai nui, penei no ia:

            "O Pikoiakaalala wau, o ke keiki akamai i ka pana, i Kauai kuu wahi i pana'i, o kuu inoa kai kaulana i na moku a pau, akahi hoi oukou a ike i ko'u kino, o ko'u hoa heihei mua i ko'u wa i ike ai i nei mea o ka pana, he ilio o Puapualenalena, (oia no kela ilio i hai ia ma ka Helu mua o keia Kaao.)  A o ka lua o ko'u hoa heihei, oia no keia Mainele e waiho nei, o kuu hoa heihei mua nae, aohe ia i eo ia'u, aohe no hoi au i eo ia ia, (Puapualenalena.)  A o keia Mainele, ua eo ia'u, elua o maua hooheihei ana, elua no i ke eo."

            A pau ka Pikoiakaalala hoike ana nona iho, alaila, hoohiki mai la o Keawenuiaumi i kana olelo penei:

            "O kuu mea i upu ai, o ka mea e make ai o ko'u mau enemi, alaila, e lilo ka'u kaikamahine i wahine hoao nana, a e hooili aku no hoi au i ko'u Noho Alii maluna ona, oiai hoi, o oe ae nei ke akamai lua ole, nana i pale ae nei i ka mea uluhua a ko'u naau, e enemi mau ai i ke Kau me ka Hooilo, o ka noho ana o nei aina, me ka lana nui o ko'u manao, e lilo i keiki oe na'u, a owau hoi kou makua, a o Hawaii nei ka Moku noho ia, o luna, o lalo, o uka, o kai, o ke kanaka nui, o ke kanaka iki, a hale nui, a hale iki, ua pau a me oe.  A o kuu Kama Lei aloha he kaikamahine, o ka mea ia nana e hoopumehana kou poli o na po ua lanipili o ua wahi nei." (Hilohanakahi)

            A pau na olelo a ke alii, o ka hoi iho la no ia o ke alii me na makaainana a pau, a halihali pu ia o Mainele me na manu i kai o Hilo, a kau ia i ka Heiau i Poo, aia no kela wahi ma Hilo one, a malaila pu o Kanukuokamanu, o ka nuku no ia o ua mau manu la.

            O ka wa koke iho la no hoi ia i hoao ai o Pikoiakaalala me Keakalaulani.  A noho iho la no hoi e like me ka Keawenuiaumi olelo; hui pono ae la hoi ka piko o ke one i Waiolama, ia wa no hoi i kukuni paa loa'i ka puuwai palupalu o Keakalaulani maluna o ke keiki Kauai.  O i noho aku hoi laua nei a lua wale ke one o Punahoa.  Lana mai la ka manao o Pikoiakaalala e hele i ke kaapuni ia Hawaii Loa, no ka mea, o kana huakai no ia i olelo mua ai ia Waiakea, i kona wa i Oahu.

            Olelo aku la ia i kana alii wahine, "Ina he mea oluolu i kou puuwai a me kou manao, i ka hooko ana mai i ke noi a kau kauwa kane nei, alaila, e hooko aku au i ka mea a ko'u naau i kau nui ai."  Alaila, pane mai la kana wahine me kona mau leo nahenahe, "Heaha la ka mea a kuu puuwai i kau nui ai, e noi mai nei e ae aku wau, ina paha o ka hapalua o ko'u kino palupalu nei, alaila, e hooko aku no au ia mea, a i ole paha ia, o kekahi mea e aku paha," pane aku la o Pikoiakaalala, "e aho e ae mai oe e ia'u e hele hoi au e makaikai i kou moku o Hawaii nei."  A he mea oluolu loa ia imua o kana alii wahine, me kona kauleo e mai no hoi i kana kane, a penei no ia: "Ke ae aku nei au ia oe, o hele, eia nae ka'u kauoha ia oe, i hookahi anahulu la ou e e hele ai a puni o Hawaii nei ia oe," (oia hoi he umi la.)  A he mea maikai no hoi ia imua o Pikoiakaalala, i ka lohe ana'ku i ka leo uwauwali o kana wahine.  A o ka hooko wale no ka hana i koe ia Pikoiakaalala no kana mea i makemake ai o ka hele makaikai ia Hawaii Loa. (Aole i pau)

He Moolelo no Europa.

KA NUI O HELENE, A ME KONA WA I

HOOKUMU IA AI.

            O Helene, oia no kekahi o na aina kaulana o ka honua nei, aole no hoi ia i nui loa, ua loli mau no kona mau palena i kela wa i keia wa, o kona loa he 400 mile, a he 150 ka laula.

            Nolaila e alo hou ae kakou i hope, a e nana aku i ka wa i hookumu ia ai keia aina, ua 4000 makahiki mai ka hookumu ia ana a hiki i keia wa.  I ka wa i kauliilii ai ka lahui kanaka mai ka hale pakui ae o Babela, ua manaoia ua hele ae ma keia aina ka ohana a Iapeta, ke keiki muli loa a Noa, no ka mea, ua kokoke keia aina i ka aina o Sinara, no ia mea i manaoia ai oia ka aina mua o Europa i noho mua ia e kanaka.

            Manao no ka poe Helene, maloko mai o ka honua i puka mai ai ko lakou kupuna.  O ka lahui kanaka mua he poe naaupo loa.  Noho no lakou maloko o na hale ino pelapela, o ka lakou ai o ka hua o ka laau oka.  O ko lakou aahu o ka ili o na holoholona hihiu.

            He nui no na mana o ka moolelo o ka wa kinohi o Helene, i na kenetoria mua eha.  O Kekeropa, he kanaka oia no Aigupita, i ka nana aku me he mea la oia no ka mea nana i ao mua i ka naauao ma Helene.  Ua hele pu mai no oia me kona poe kanaka, a loaa ke kulanakauhale o Atenai.  O ka wa i loaa ai keia he 1556 makahiki mamua aku o ka era Kristiano.

            A he 40 makahiki mahope mai, hiki o Kalemu mai Poinite, a nana i kukulu i ke kulanakauhale o Tebesa.  Oia kekahi kumu nui o ka pomaikai o Helene, no kona ao ana i na kanaka, i ke ano o ke kanu ana i ka waina, i ka hana ana i na mea hao, a me ka waiwai o na hua a, e, i,-a pela aku.

NO KEKAHI MAU AOAO O HELENE.

            O kekahi mau aoao o Helene, ua kukulu ia e ka poe mai na aina e mai.  A mahuahua ae la na aupuni ma Helene, e kuokoa ana kekahi i kekahi, no ia mea ulu nui ke kaua i waena o lakou.

            O ka nui o keia mau aupuni liilii he 12, he mea emoole loa ko lakou lilo ana i aupuni nai hookahi.  Elua halawai ana o na luna o ke aupuni iloko o ka makahiki, no ka imi ana i na mea e pono ai ka aina, a no ka halawai ana o keia aha, i loaa ai ke kuikahi ana o kela mea keia mea, a hui like lakou i ke kue ana aku i na enemi o na aina e mai.

            O kekahi mea kaulana loa ma ka moolelo o Helene, oia hoi ka hana a ka poe.  Aregonauta.  Ua olelo ia, ua holo aku kekahi keiki Aliii o Iasona kona inoa, maluna o kekahi moku me kona poe kanaka i Kolekisa, aia ia wahi ma ka aoao hikina o ke Kai Eleele.  O ke kumu o ko lakou holo ana ilaila, i hele e imi i kekahi hipa kane hulu gula, a ua manao ia e kekahi poe, he mea kaao wale iho no ka nui o ka moolelo o Helene.

NO KE KAUA O TEROIA.

            E like me ke kaulana o ka mooleo no ka hele imi ana i ka hulu gula, pela no ke kaulana o ke kaua o Teroia.  O Teroia he kulanakauhale nui ia.  O Parisa ka inoa o ke keiki a ke Alii o Teroia, ua kaili oia i ka wahine a Menelau, he keiki Alii oia no Helene.

            A hui ae la na 'lii a pau o Helene e hoopai i keia hewa.  Holo aku la lakou i Teroia me na moku he 1200, a lilo ke kulanakauhale ia lakou ma ke kaua ana i na makahiki he 10.  A o ka wa o keia kaua ana, i ka 1193 makahiki mamua aku o ka era Kristiano.

            I ka manao ana hoi o kekahi poe haku moolelo, aole he kaulana loa o ke kama o Teroia, e like la me Homera, ke kanaka haku mele.  O na mele, aole lakou i hoike mau mai i ka oiaio; a o Hemera hoi, oia no ka makua, a me ka haku mele nui o nei mea he mele.  He elemakule makapo e aea wale ana ma kela wahi keia wahi e haku mau ai i na pauku mele.

NO KA MEA NANA I KAU I NA KANAWAI

O SEPARETA.

            O Separeta, oia kekahi mahele aina nui o Helene.  I loaa ia wahi ia Leleka, i ka makahiki 1516 mamua o Kristo.  Loaa mai na Kanawai mai ia Lukuregu mai a i keia aina, a o keia Lukuregu ka mea i ola iloko o na keneturia i aneane eiwa mamua aku o Kristo, he kanaka ano paakiki oia, aka he naauao nae, a me ka hoopololei.

            Kauoha ae la o Lukuregu i ko Separeta e ai pu ma ka papaaina i hoomakaukau ia no ka lehulehu.  O ke kumu o keia kanawai i kau ia ai, i ole e noho ka poe waiwai ma ko lakou mau hale iho, aka, i hookahi ka ai pa ana me ka poe ilihune.  A o na keiki liilii hoi, aole lakou i ae ia e ai i kekahi mea, aia wale no a loaa ia lakou ma ka aihue.  O keia hana ino i hoomaaia i na keiki, no ka manao i lilo lakou i poe maalea i ke kaua ana.

PAPAIA KA HANA ANA I DALA MAOLI.

            I mea e puni waiwai ole ai ua kanaka, nolaila i papaia ai ka hana ana i na pohaku gula a dala hoi, i moni.  A o ka lakou dala, he dala hao, he 50 paona ke kaumaha, nolaila aole hiki pono ke lawe pu i ke dala maloko o ke eke no ke kaumaha loa.

NO NA KEIKI.

            I ka wa i ahaaina ai, kauoha ia na keiki e lawe mai na makua ma ka papa aina, a e ku aku a hoolohe i na olelo naauao a na makua.  Hooikaika loa na makua ma na mea e hoowahawaha ai na keiki i ka ona.

            I ke kau ia ana o na kanawai e Lukuregu, haalele iho la oia ia Separeta, a hele akula oia ma kahi e.  Me kona kauoha iho i na kanaka, mai noho a kue iki i na kanawai a hiki i kona hoi ana mai, me ka hoohiki ana aole e kue, aka nae, aole oia i hoi hou mai.  A hoomake iho la no oia iaia iho a make loa, ma kona hoopololi ana iaia iho, a kiola ia kona kino kupapau iloko o ke kai mamuli o kana kauoha, oia ka mea i hoihoi ole ai ko Separeta, a o ka poe Separeta, ua paa loa lakou e malama i na kanawai no ko lakou hoohiki ana.  Malama no lakou ia mau kanawai i na makahiki 500, a pau ia manawa, lilo ka poe Separeta i poe koa loa.

NA MEA NAU KANAWAI O ATENAI.

            Elua mau mea kau kanawai kaulana o Atenai, O Derako, a me Solona.  O na kanawai o Derako, ua manaoia he mau kanawai oolea, i kakau ia me ke koko.  Pau loa na hewa, he make wale no ka hoopai, mai ka hewa liilii a na hewa nui.

            O na kanawai i kauia e Solona, he mau kanawai oluolu loa, aneane no e pau loa na kanawai @@ ina e ka naauao a me ka pono maoli, a e pomaikai ai na kanaka.  Aka, ua nui ka loli ana o ka manao o ka poe Atenai.

            Ma ia wa, i na makaainana no ka malama o ke aupuni Atenai, aka, mahope koke mai o ke kau ana o Solona i na kanawai lilo ia Pisiterato ke aupuni, he kanaka manao hookelakela oia.  Noho aupuni oia, a me kana mau keiki ma Atenai i na makahiki he kanalima.

KE OLA KINO.

            O ke ola kino, oia no ka waihona o na pomaikai a pau o keia ola ana.  No ka mea i ole ke ola kino, alaila aole he olioli ana, aole hoi he hana ana, aole no hoi he loaa ana o na hanohano o keia ao; ke moe poo aku kakou ia mau nani, me ka malama ole i nei mea he ola kino.

            Me ke ola kino e hiki ai i kela mea keia mea, ke hoohalike i kekahi mau mea, me kekahi mau mea, a e hiki ai hoi ke hana i na hana he nui.  E hiki ai hoi ke makaikai i na hoku o ka lani, a e hiki ai hoi ko kiai halo iho i na mea o ka honua.

            A o ka mea malama i ke ola kino a hiki i ke kau ana o ka hulu keokeo, e manao ia oia he kanaka naauao.  Ua hoonoho ia kakou ma ka honua nei i mau paahana, e hana ma na mea e pono ai keia ola ana, aole ma na mea e pio ai ke ola kino.

            Aole he mea kanalua, ka hala ana o kekahi mau la loihi o keia ola ana, ke malama pono ia ke ola kino.  Ua maopopo no ia kakou, o ka poe malama ole, ua pau i ka make e mamua o ka wa pono.

            I mai paha kekahi, me ka ninau ana; "Pehea e malama ai ke ola kino?"  Penei, ua ike no oe he mea wela no ka lima ke hoo aku iloko o ke ahi, o ka waiho mai no ka wela ole, pela hoi kela mea ino keia mea ino, o ka hookaawale no ka pakele, pela hoi ina he mai kai loaa mai, o ka laau no ka mea e ola ai.

            Ina e hoopapau loa ma na mea e kue ana i ke ola kino, he make koke ka hope, a nele iho la oe i ua mau mea la au i hoopapau ai a lilo aku la no hai, a ina no hoi he poe hana kue e like me kau, o ka make no ka hope, nolaila, o ke akahele no ka pono i ike ia ka mea ino, alaila pale aku, a o ka mea pono, e miki mai ia a puliki iho a paa.

            Eia kekahi mau mea e pono ke malamaia. 

1.  I nele ke kanaka i ke dala, aole e pomaikai.

2.  I nele i ke ola kino, aole e pomaikai.

3.  I loaa ole ka wahine mare, a kane mare hoi, aole e pomaikai.

            Nolaila, ua maopopo ma keia mau mea ekolu, na hana maikai e pomaikai ai, oia hoi keia, e malama i ke ola kino, mai aie, e mare i wahine a i kane paha.

            HE HUILA MAKANI HOU.-Ua kukulu ae o Mr. T. Meka, i huila makani ma kona pa ma Manamana ma kahi e luana ai na poe maauauwa ai o na la noa.