Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 8, 24 February 1866 — Page 1

Page PDF (1.63 MB)

KA NUPEPA KUOKOA:
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE V. HELU 8. HONOLULU, FEBERUARI 24, 1866. NA HELU A PAU 221.

"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,

$1.00 no na mahina eono. ME KA HOOKAA MUA MAI.

NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora kana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)

KA "NUPEPA KUOKOA."
I s published in Honolulu. EVERY SATURDAY.
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.

A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.


Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.


HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI KII MA Monikahaae, Mawaena o ka HALEKUAI BIPI, a me ka HALEKUAI MEA AI o S. SAVIDGE ma ke Alanui Papu. He emi loa ke kumukuai o na KII. H. L. KEIKI (CHASE.) Mea Pai Kii. 174 1y

JOHN H. PATY !

Mea Hooiaio Palapala, Honolulu, Pae Aina Hawaii. AIA KONA KEENA HANA MA KA HALE Banako o Bihopa ma. 195-6m

J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!

O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o na Aha Hookolokolo o kela Aupuni, e kii koko i ka mea nona ka inoa e kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale, ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb 9, 1866. 219-1y

OLELO HOOLAHA!

I NA KANAKA HAWAII; Aloha oukou:—No kuu makemake e ike kela a me keia kanaka Hawaii i kahi e hiki ai ke hoowaiwai ia ia iho, no laila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia palapala ma na kihi eha o keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi a me ka laula o ka aina; a ke nonoi aku nei au ia oukou, e hoomaopopo i na olelo i hoikeia mahope nei.
         
Ke hai aku nei au ia oukou a pau loa, ua makaukau au e kuai i ka Loli: a penei ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, i maikai ai, a i makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai ana i ka Loli:
            Ka hana ana o ka Loli:—Aole e hoopakuia ka naau o ka Loli, o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahaia ka opu, aka, e kaha no ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai ke poo mai, alaila, hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e hookomo iloko o ka ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoolapalapa i elua paila ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo maikai. A ina pela e hanaia'i, alaila, e kuai koke no au ia.
            Ke kuai ana:—Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho o ka eha (4) iniha ka loihi—mai ka eha iniha a pii ae iluna ka loihi o ka Loli i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia: Ina EHA A ELIMA INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona, a ina EONO iniha, he EHIKU KENETA ka uku o ka paona, a ina EHIKU iniha, a laila, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii ae ai ka uku, e like me ka pii ana'e o ka nui o ka Loli.
            No ka Pepeiao Laau:—Ua makemake no au i ka Pepeiao Laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe ia mai i o'u nei, no ka paona hookahi.

         
Lala Mano:—E kuai no au i ka Lala Mano a ka poe a pau e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENETA o ka paona. Aia ko'u Halekuai ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai o ka Halekuai o Ake (A. S. Cleghorn,) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu. Me ka mahalo. KIULANA. Pake Kalepa. Honolulu, Oct. 25, 1865. 204-6m

Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.

Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00

" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50 Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25

Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50

Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½

Eia na buke i haawi walei a.

Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.

L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.

Ka Nupepa Kuokoa.

HE KAAO
- NO -
PIKOIAKAALALA !
Ke Keiki akamai i ka Pana.
HELU
11.

            Eia na inoa pakahi o na waiwai a pau a Pikoiakaalala i haawi aku ai ia Kahili:
" O ke Paiula ko Waipio kapa,
O ka Aeokanaloa ko Waimanu kapa,
O ka Ihuanu ko Kohala kapa,
O ka Puaniu ko Kona kapa,
O ke Kapeke ka Malo.
O ke Keokeo ko Kau Kapa,
O ka Uaua ka Malo,
O ka Eleuli ko Puna kapa,
O ka Puakai me ke Kuaula ka Malo,
O ka Ouholowai ko Olaa kapa,
O ka Eleele ko Hilo kapa,
O ka Ahu-moena makalii o Puna,
O ka Ahuula hulumanu,
O na Leimamo me na Lei-hulu Oo."

         
A pau ka hookupu ana no na waiwai i hoikeia'e la maluna, pane mai la o Kahili, " E ! Auhea oe e ka hunona a ke alii nui o Hawaii ? Ka mea nana i hookupu mai nei ia'u i nei mau waiwai laha ole ; e hoi au a i ko'u wahine ia Waiuli, a me ka ilio a maua, e olelo aku au ia laua, e holo maua i Hawaii me ka ilio a maua." Ae aku la o Pikoiakaalala, " Ae, o hoi a ko wahine a me ka ilio a olua, olelo aku oe, eia no ia'u ka makana o ko wahine a me ko ka ilio o Puapualenalena ; alia nae oukou e hele mai i keia mau la, aia a hoi mai makou mai ka huakai makaikai a ke aliiwahine a'u ia Niihau me Kaula, alaila hele nui mai oukou."
         
A pau na olelo i hoikeia'e la, o ka hoi no ia o Kahili me ka haawe ukana ona, oia hoi na waiwai i hoike ia maluna. A hiki no hoi imua o ka wahine, i kahi no i hele ai o Puapualenalena, i kana hana mau o ka aihue, i mea e loaa'i ka ai ame ka ia, ke kapa o kona mau makua, i kela la keia la. A olelo aku la no hoi o Kahili imua o kana wahine o Waiuli, no na olelo a pau i hai ia maluna, a hoike pu aku la no hoi i na waiwai a pau. He mea e no hoi ka hauoli me ka olioli nui o Waiuli, no ka ike ana i ka waiwai luaole o Kahili, lelele ae la ia iluna me ka pu-o i kona mau lima, me ka olelo iho, " Aohe hoi he wa a ua palupalu hoi kaua, loaa ana nei mea laha ole o ka Ahuula me na lei hulu mamo o Hawaii ; a no wai keia mau waiwai ? " wahi a Waiuli. " No ke alii o Hawaii, oia no ka'u i hai aku nei ia oe," " Auwe ! I aha la auanei ka kaua makana i ke alii o Hawaii ? " wahi a Waiuli. Alaila olelo aku la o Kahili, " Aohe a kaua makana e ae i ke alii o Hawaii, o ka kaua keiki o Puapualenalena wale no," " Heaha la hoi ka hewa! O ka ilio hele no hoi paha, o kaua hele no hoi," wahi a Waiuli.
         
[E hoomaha iki hoi kakou i ka olelo ana no Kahili me Waiuli; a e kamailio ae hoi kakou no Pikoiakaalala ma me Keakalaulani.]
         
Ia Kahili no hoi a hoi aku, a i kekahi la ae no hoi, o ka holo no ia o Pikoiakaalala ma i Niihau, a inu o Keakalaulani i ka wai a ka Paoo i Lehua ; a ai i ke ko eli o Halalii. A o ka holo loa no hoi ia o na waa a Kaula, ma ia la hookahi no, a hoi mai no a Kauai i ke ahiahi oia la. He oi no hoi ka holo o na waa, a noho no i Wailua ; a lohe aku la o Kahili ma ua hoi mai na'lii o Hawaii, o ka hoeu ae la no ia o laua no ka hele, a o ka hele nui mai la no ia mai Koolau mai, me ka ilio no hoi a laua. A hiki ana no hoi i Wailua, a hui ae la o Kahili me Pikoiakaalala ; a o Waiuli hoi me Puapualenalena, hoopepe ano kuaaina wale iho la no laua. A ike mai la o Pikoiakaalala ia Waiuli me Puapualenalena e noho hoopepe ana, ia wa, lawe mai la o Pikoiakaalala i na makana no Waiuli, a pau ka hookupu aua no Waiuli, a ma ia wa no hoi, kena ae la o Pikoiakaalala e hoomakaukau i na waa, a e halii ia ka pola o na waa i ka Ahuula, haliia no hoi a paa ka pola o na waa, kena ae la o Pikoiakaalala i na ai-puupuu e mama i ka awa kau laau o Puna, a e hia i ke ahi aunaki, a e ho-a i ka imu, a-a ke ahi, ho-a ka imu, a kalua ia ka niu hiwa, ka ia ula, ka puaa lau, a me ka ilio lau. A mo-a na mea a pau i oleloia, alaila, ku ae la o o Pikoiakaalala a kanaenae aku la imua o Puapualenalena, me na mohai i ka lima, a pule aku la penei :
" Eia ka ai me ka ia ula,
Ka niu hiwa me ka puaa hiwa,
Ka ilio lau ka moa lawa,
Eia ke kanaenae ia oe,
He mohai nou no ke aiwaiwa,
Ka Ilio nana e hue na kupua,

O Puapualenalena,
He lena ka hulu,

He iii ke kua, he kea ke alo,
He ula ka maka,

I hanau ia e Waiuli,
Loaa oe he alualu,

He alu ke kua, he alu ke alo,
O ko alo la haliu mai,
Eia au o Pikoiakaalala,
O ko hoa heihei o ka wa kamalii,
He oi oe, he pai ia'u,
Haele papapai kaua,
Eia ka ai la he awa,
O ka awa i ahaiia e ka manu,
E inu e ka Ilio."
         
O ke ala ae la no ia o Puapualenalena a inu ana i ka awa, a ai no hoi i na mea a pau i mohai ia iaia.
         
A pau ka ai ana a Puapualenalena, alaila, hapai ia'ku la e na kanaka a luna o ka pola o na waa i haliiia e ke kapa hulu, hele kela a nuanua; a o ka holo no ia i Hawaii. O ka holo nui mai la no hoi ia mai Wailua Kauai mai a mawaho o Waianae, o ka lele aku la no ia o Puapualenalena iuka, me ka ike ole o Pikoiakaalala ma a me na makua ona, o ka anuu wale no ka keia e moe mai nei iluo ka pola o na waa, o ka holo no hoi ka na waa ma kai me Pikoiakaalala ma, a o Puapualenalena hoi, pii mai la ia ma Pohakea, a iho ma ka huli o Ewa, a mai Ewa aku hoi a ma Waialua, a mailaila ae ka holo ana ma Koolau a ka lae o Makapuu, hoi hou no a kai o Puuloa, puni o Oahu ia manawa, aole paha i hapa la, no ka mea, ua oi loa aku kona mama mamua o ka holo o na waa. A loaa na waa ia Puapualenalena i Puuloa, a ee aku la o Puapualenalena me ka ike ole ia mai oia nei e ka poe oluna o na waa.
         
A ma ia la no hala o Oahu, kaalo ana na waa mawaho o ka Laeokalaau, a no ke kokoke ole aku o na waa iuka, nolaila, au aku la o Puapualenalena a pae ana i ka Laeokalaau me ka ike ole ia no, holo aku la o Puapualenalena ma ke Koolau o Molokai, ke mau nei no hoi ka holo o na waa mawaena o Molokai me Lanai, o ke kai hoi ia o Pailolo. A i na waa i kaalo ae ai mawaho ae o Kaunakahakai, nana aku la ua ilio nei, a no ka hala loa iwaho o na waa, a o ke koe no hoi o kela wahi i hala ai i na waa mai ka Laeokalaau mai a Kaunakahakai, nolaila, hoomau aku la no o Puapualenalena i ka holo a hiki ana i ka Laeokalaau, a hoi hou no a loaa mai no na waa mawaho ae no o Kaunakahakai ; a o ka au aku la no ia o Puapualenalena a ee ana ma kona wahi, me ka ike ole ia no e ko luna o na waa.
         
A mailaila aku a mawaho ae o Lele, (Lahaina) lele hou no o Puapualenalena iuka, a poai hele ae la ia Maui, a puni o Maui ia la hookahi no, a hui ae la me na waa i ka Laeokaoio i Honuaula, a malaila kahi i ee hou ae ai o Puapualenalena, a he mea mau no hoi i ko luna poe ka ike ole ia no kona lele ana a me kona hoi ana mai.
         
O ke kumu o ko Puapualenalena au ana, e makaikai i na moku i olelo ia'e la. O Oahu, o Molokai, o Maui, no ka olelo a Pikoiakaalala, aole e pae aina iki lakou, no ka mea, ina e pae aina lakou, aole e hiki wawe i Hawaii. A oiai hoi, ua lohe wale ia o Puapualenalena e na'lii o kela mau moku i haiia'e la ; a no ka manao o Pikoiakaalala o lilo o Puapualenalena i ke alii o Oahu, me ko Maui, oia ke kumu i olelo paa'i o Pikoiakaalala, aole e pae iuka. A no ka makemake hoi o Puapualenalena e ike ia uka, a kakou i olelo ae nei, oia iho la no kona mea i au malu ai (Puapualenalena.)
         
A mai Honuaula aku, holo loa na waa i Hawaii, o ka manao paa no ia o na hoe waa o ka holo loa no e like me ka Pikoiakaalala olelo, aole no hoi i pae maoli lakou iuka, o na wahi i ee mai ai o Puapualenalena i olelo ia ae la, aole no hoi i pae maoli lakou iuka, o na wahi i ee ai o Puapualenalena i olelo ia'e la, na ka ilio no i au iuka, a na ka ilio no i au iluna o ka waa.
         
A ma ia la hookahi no, o ka holo ana mai mai Kauai mai, a kaalo ana na waa mawaho ae o Kohala, o ka Puapualenalena hana no hoi i olelo mua ia ae nei o ka au malu, o ka au aku la no ia a pae i Mahukona, malaila aku ka holo ana a pau o Kohala, o Kona, o Kau, o Puna, o Hilo a me Hamakua ma ia holo ana. A o na waa hoi, mai Mahukona aku no a pae ana i Waipio, he oi no hoi ka mama launa ole o Puapualenalena, a nui no hoi ka ikaika o na hoe waa, i hookahi no ka la o ka pae no ia i Waipio, a i lele wale ia no hoi paha e Puapualenalena na moku ekolu a me Molokai.
         
A ina waa i pae aku ai i Waipio, ua hele aku hoi a malu na pali, o ke ano ia o ke ahiahi, a kau na waa ma ko laua wahi e kau ai, o na'lii me na hoe waa a me na malihini a pau, lele ae la hoi lakou ilalo, me ka manao no aia no o Puapualenalena ma kona wahi, eia ka ua puhalahio kela, i haha aku ka hana o Pikoiakaalala i ka anuu, kahi i moe ai ka ilio, aole, o ka halii hulu wale no ke waiho ana. A no ka nele ana aole o Puapualenalena, nolaila, he oi loa ke kanalua o ko Pikoiakaalala manao, a ninau malu aku la ia i na makua o ka ilio, " Auhea la o Puapualenalena ? " " Aole ka o kona wahi ? " wahi a na makua. " Aole, ua hoi hou no paha i Kauai ? " wahi a Pikoiakaalala, " Ae paha." Ia lakou no e haohao ana, oili ana o Puapualenalena ma ke alo o Pikoiakaalala, o ka hoi aku la no ia a luna o ka anuu ona, oiai ua hapaiia'e la ka anuu a waiho ilalo. A no ka luhi loa o Puapualenalena, o ka hiamoe aku la no ia iluna o kona wahi i oleloia, hapai ia'e la hoi e na kanaka a loko o ka heiau o Honuaula, a o na makua hoi, hele pu aku la lakou e ike ia Keawenuiaumi.
         
A ike ae ia o Keawenuiaumi i na makua o kana mea i kau nui ai, a olioli loa iho la ia ; a pau ko lakou ike ana, alaila, ninau mai la o Keawenuiaumi, " Auhea la hoi o Puapualenalena ?" "Ua hiamoe aia iloko o ka heiau," wahi a Pikoiakaalala. A ma ia wa, ninau mai la o Keawenuiaumi i ka moolelo o Puapualenalena i na makua, (ia Kahili a me Waiuli) " E hahai mai olua i ka moolelo no ka hanau ana o Puapualenalena," wahi a Keawenuiaumi. Hahai mai la no hoi na makua o ka ilio (Puapualenalena.)
         
" He umikumamalua malama o ko'u hapai ana, a hanau i ka umikumamakolu o ka malama, wahi a Waiuli ; a i ka la i hanau ai, kui ka hekili, olapa ka uila, ne-i ke olai, paapu ka aina o Kauai i ka ohu, a i ka hemo ana mai, he alualu wale no, aohe he ano kino. A wahi ia'e la no e maua i ke kapa olena, a kau ia'ku la i ka holopapa, a hookahi anahulu la me na po keu, kii aku la maua i ua opeope alualu la, i wehe ae ka hana, aohe he mea oloko, a ia maua e hoohuoi ana, konini ae ana ma ko maua alo keia wahi ilio uuku, ano lenalena, ia wa, pale aku la maua i ua wahi ilio uuku nei, me ko maua manao no na hai keia wahi ilio, eia ka o ke keiki no a maua ; pela iho la ka olelo ana no ke keiki ilio a maua la." A pau ka hahai ana a na makua no ka laua keiki. (Puapualenalena)
         
A moe iho la lakou ma ia po, a ao ae la, ala mai la o Keawenuiaumi, me kona manao e ike koke ia Puapualenalena, aka, aia no o Puapualenalena iloko o ka heiau kahi i moe ai, aole i ala iki. A o na makua hoi, punahele ae la laua i ke alii, o na mea ai o kela ano keia ano ka laua i ai ia la. A ia Puapualenalena hoi e moe ana iloko o ka heiau, e ake ana ia o ka hana ia'ku o kana mea ai; a no ka manao ole ia ona mea ai na ka ilio, moe no oia me ka pololi, me ka hookananuha, e ake ana a a mai ke ahi hia, a kalua ia mai ka puaa hiwa, ka moa lawa, ka ia ula, me na mea ai a pau e lawa ai ke kupua, alaila la ala mai ka ilio Puapualenalena. A no ka hana ole ia e like me kona makemake, nolaila, aole no hoi kela e ala iki mai.
         
A hala elua la, akolu hoi po, o ka moe ana o Puapualenalena me ke komo ai ole ia ia ; aka nae, ua lawe ia'ku no ka ai, he ai kupono ole nae i kona makemake, a me ko ke alii makemake hoi e ku ai kona makaia e like me ka mea mau i na kupua, ke kanaenae e mamua o ka hele ana i kahua paio. A no ke kaniuhu mau o Keawenuiaumi, no ka loaa ole o kona enemi hope o Kihapu. Nolaila, hele aku la ka makuakane o Puapualenalena, oia o Kahili, a ia Puapualenalena, e moe ana no, oiai ua uluhua pu no hoi lakou a pau no ka moe loa o ka ilio.
         
O ke pai iho la no ia o Kahili ma ke poo o Puapualenalena, a elua pai ana, ala ae la o Puapualenalena, a ia ala ana o Puapualenalena, pane ino aku la kona makuakane o Kahili penei: " O ka moe wale no ka kau hana i holo mai ai oe i Hawaii nei, ka inoa e kii oe ia Kihapu, i ka enemi o Keawenuiaumi, no ka mea, ua lawehala kakou i ka waiwai a ke alii o Hawaii nei, a i aha ka kakou uku e haawi aku ai ? "
         
A no ke pai ino ana a Kahili i ke poo o Puapualenalena, a me ke kaukau ana aku hoi kekahi i ka uku ole i ke alii o Hawaii ia Keawenuiaumi. Nolaila, ala ae la ia me ka huhu, o Kaloa-kukahi ia po, o ka pii aku la no ia i ka pali o Koaekea, a hiki o Puapualenalena i ka pali o Kaluahine, ku iho la ia a nana'ku la i ka heiau a ke akua, aia no ia i ka welau o ka pali. A iaia i nana'ku ai, he kini, a he lehu, a he mano ka nui o ke akua, e kiai mau ana i ka heiau, a hookahi wale no hale oloko. Ku mai la o Puapualenalena nana i ke ano o ka heiau, a i kahi hoi o ka hiki ana'ku ilaila, oi nana wale keia aole no hoi he wahi mea ike wahi lihi aina aku, i ka ua mea o ka paa i ke akua. O ka inoa o ka heiau, o Hokuwelowelo ; aia no kela wahi heiau ma ka huli makai o ka welau o ka Paliluahine, e pili ana no nae i ka honua paa o luna kekahi aoao, a o kekahi aoao hoi, he pali lele loa.
         
O i kiai wale o Puapualenalena ia po o Kaloa-kukahi, a aohe he mea a moe iki iho o kini o ke akua a ao wale no ka po. O ka hoi aku la no ia o Puapualenalena, a kahi moe no ona, o ka moe aku la no ia.
         
A ma ia mau po no hoi i uluhua nui ai o Keawenuiaumi, no ke kani ana o Kihapu. A o kana hana mau no hoi ke kaniuhu, a o ka Kahili hana no hoi ke kaukau i ka ilio Puapualenalena. A ma ka po o Kaloa-kulua, pii hou aku la no o Puapualenalena e makai i kahi i kani ai ka pu, o Kihapu, a ku no keia ma kona wahi i ku mua ai, nana aku la no keia i ka haa mai a kini o ke akua, a ike aku la ia i ke puhi ia ana mai o kekahi wahi pu, oia o Kulu-e, o kahi pu ia o ke ahiahi, a pau ke puhi ia ana oia wahi pu ; a ma ia hope iho, hoomaka ka hula o ke akua, penei ka lakou hula :
" Ke walina mai nei ke kini o lalo,
Na hoa hele i ka ukana hele o Puna,
Akahi ka no hua e Kauakahi.
Ka nonoho a Kane i ka papa loli-e,
Kalaulau lani pua e Kauahoa,
Ka lau kee hiapo a ka manu,
Ka leina a ka manu,
Kai-koo o halulu,
Kaha i ke alo pali o Kahakea,
Kaha no ka lani ka papa nionio,
Nini-o ni-o ia la-e."

A pela aku, no ka mea, ua maa wale kakou i ka lohe i ka poe e hula nei o nei manawa i keia mele, ke manao nei paha ka hapa nui o keia hanauna, na kanaka keia mele, aole, na kini o ke akua keia mele i haku. O Kinilau me Olohelua na kumu hula a ke akua, a o keia mele i olelo ia ae la, i haku ia no no ko lakou alii no Kane.
         
A pau ka hula ana a ke akua ma keia mele i hoike ia ae la maluna, alaila, puhi hou ia mai la kekahi pu hoa. O Kani-e ka inoa oia pu, o ka pu keia i ka pili o ke ahiahi, a o Kuekue-e, o ka pu ia i ka pili o ke aumoe, a o Kihapu, ka enemi o ke alii o Keawenuiaumi ka pu i ke kau ponoi, oia ke aumoe. A i ka wa i kani mai ai o Kihapu, puo ae la na pepeiao o Puapualenalena no ka paia kuli, a luliluli iho la ia me ka uluhua nui i ke ala mai o ke akua. A pau ke kani ana o Kihapu, hoihoi ia'ku la a ka lima o na kiai puka o ka hale ; a ma ia hope iho, haa hula hou mai la no kini o ke akua, me ka lakou mele penei no ia :
" Ua ona o Kane i ka awa,

Ua kau ke keha i kauluna,
Ke hiolani la i ka moena,
Kipu i ke kapa o ka noe,
O ka hoopaa kai a Kinilau,
He kaeke ka Olohelua,
Elua pu-a a ke akua,
O ka pukui o ka lalani,
E kini akua-e,
E ka mano akua-e,
Hano ae a lele,
A lele wale hoi."
A pau keia hula ana a ke akua i ke aumoe, puhi hou ia kekahi pu i ka pili o ke ao, o ka inoa oia pu, o Kilipoipoi, a pau ke kani ana oia pu, kani hou mai ka pu hoala, oia o Hoolalekeao-e, o ka pu ia o ka wanaao. A ala like mai la kini o ke akua, me na'lii o ke akua, oia o Kane, o Kanaloa, o Ku, o Lono, o Kaekae, o Maliu. A maopopo lea iho la ia Puapualenalena ke ano, a me kahi a na pu e kau ai.
(Aole i pau.)

Ka Moolelo o Eu ropa.

NO I TALIA.

            Aia no keia aina ma ka hema o Eu ropa, e moe ana iloko o ke Kaiwaenahonua, a o Sikili ma ka hema iho. He oluolu ke ea o keia aina, ua ano like no na kau a pau ma ka nana ana.
         
Ina no e holo kekahi malaila, aole no he mea nana e keakea i ka mahalo ana, ke ike aku i na mea nani o laila. Nui ka uwaina malaila, nolaila, emi no ke kumukuai no ka huhui, he elua wale no kene ta, a o ka uwaina i kaomiia a iloko o ka omole, he elua wale no keneta no ka omole.
         
He nui no hoi na hua ai ono e ae e oluolu ai ke kanaka. No ka oluolu, nolaila, ua lilo nui ka hapanui o na manawa o na kanaka iwaho e mele ai, a e hula ai hoi malalo o ka malumalu o na laau.
         
Aka hoi, iloko no oia nani luaole o ka aina, ilaila no ka ilihune, no ka molowa o na kanaka.

NO NA KULANAKAUHALE.

            He nui no na kulanakauhale nui ma I talia i piha i na tausani kanaka, me na luakini nui a nani hoi, a me na Halealii nani. O ka nui o keia mau mea, ua kukuluia me na pohaku mabala. Aka, oia mau nani a pau, he mau nani pau wale, a e lilo ai ua Italia la i aina poino.
         
Ma Felo reneke, Roma, Napele, a me kekahi mau kulanakauhale e aku, ua nui loa na kii i hoonaniia me na mea nani o na ano a pau o keia noho ana. Ua hanaia keia mau kii e ka poe kakau kii kaulana o Italia, he mau haneri makahiki elima a oi aku i hala aku nei, oia ka wa o keia poe kakau kii i noho hana ai i ka lakou mau hana akamai ma Italia.
         
O na kii hoi i kalaiia, he mau tausani makahiki elua a oi aku ko lakou kalaiia ana e ka poe kalai kii, me ka lakou hana akamai. Ua manaoia, ua hoopaaia kekahi o keia poe kalai kii, e ka poe kakau kii o Helene i ka wa o Perikela.
         
Ma I talia a puni, aole mea nui e ae, o ka hiolo wale ana no o Roma kahiko, a ua koe mai no kekahi mau mea o keia mau kulanakauhale, a hiki i ka wa i kakauia'i keia moolelo. Ua like no hoi me ko Aigupita a me ko Helene mau hale i hiolo i ka wa kahiko, a koe iho kahi mau mea me ke ano nani.
         
A o ka mea nani hou kaulana o I talia, oia no ka luakini o Sana Petero ma Roma e ku nei i keia wa ; o ke kiekie, ua aneane 500 kapuai. Ua kokoke hoi malaila o Vatikana, ka Halealii o ka Pope, ka mea hoi e noho alii ana ma Roma, a ma ka aina holookoa a puni, me he Moi la.

NO NA MAUNA PELE.

            Aia no hoi ma I talia he mauna kaulana, o Vekuvia ka inoa, a mai loko mai ona he uahi a me ke okoko ana o ka ula o ke ahi, a me ka pahoehoe e hehee ana i ka wela o ke ahi o ka lua.
         
I kekahi mau wa aku mamua loa, ua uhi paapuia ke kulanakauhale hoolookoa e ka pahoehoe.
         
A ma Sikili no hoi kekahi mauna pele, o Etena ka inoa, pinepine wale ke kahe ana o ka pele. A ma kekahi aoao o keia mauna na kanaka he nui wale, malaila no hoi, he nui wale na mala waina, fiku, alani a me ka oliva.

KA LOAA ANA O ROMA IA ROMULU.

            O keia kulanakauhale kaulana, aia no ia ma ka muliwai o Ti bera, ma Italia. O ka loihi mai kahakai aku, he 16 mile. A ua manaoia, ua loaa ia ia Romulu i ka makahiki 752 M. K. O keia Romulu, he kapena oia no kekahi poe kanaka powa ekolu tausani. Kukulu no keia poe i mau pupupuhale no lakou, maluna o kekahi puu i kapaia o Palatine, a pa no i ka pa a puni na kauhale o lakou. O ka hookumu mua ana keia ia Roma, ke kulanakauhale kaulana i ike mua ia ma ka honua nei.
         
O ka pa i kukuluia ai, aole no i kiekie loa, a no ia haahaa i hiki ai ia Remu ke kaikaina o Romulu ke lehai maluna, me kona i iho penei: " O ka pa iho la ka keia o ke kulanakauhale." A lohe ae la o Romulu, huhu nui loa iho la oia i kona kaikaina, a pepehi iho la oia iaia a make. O ka mua keia o ke koko i hoomauia ma na pa o Roma.
         
Ia Romulu ma me kona poe hoa powa e noho oluolu ana ma ko lakou mau pupupuhale, me ka noho wahine ole ana o lakou. Ma ia wa, nui ae la ka poe haunauna kolohe. O kekahi oia poe, oia ka poe Sabine, he poe no lakou e kokoke mai ana i Roma.