Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 8, 24 February 1866 — Ka Nupepa Kuokoa. HE KAAO NO PIKOIAKAALALA! [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HE KAAO NO PIKOIAKAALALA!

i * Ke Keiki akamai i ka Pana. j | HELU 11. ♦ | Eia na inon pakahi ona waiwai a pnu | a I'ikoiakualala i haawi aku ni in Kaliili: j " 0 ke Paīab ko Waij>io kaf<i, | 0 ka ko Waiiaaau kaja, 0 kii Ilmanu k<> KohaU kapa, O ka Puuniu ko Kona kap, O ke Kapeke ka Malt>« O ke Keokw ko Kau Kapa t O ka L'aua ka Malo, 1 O ka Kleuli ku Puna kajxi, O ka Puakai iue ke Kuaula ka Malo, O ka Ouholowai ko Olaa kapa, O ka Eleele ko Hilo kapa, O ka Ahu-moena makalii o Pana, O ka Ahuuk hulumanu, O na Lei-inamo me na Lei-hulu Oo." A pau ka hookupu ana no na wniwai i hoikeiu'e la maluna, pane mai )a o Kuhi--1 1, "E! Auhea uee ka hunona ake ulii nui o llawaii ? Ka rnea nana i hookupu mai nei ia'u i nei mau waiwui laha ole ; e hoi au a i ko'u wahine ia Waiuli, a me ka ilio a maua, e olelo aku au ia laua, e holo maua i Hawaii me ka ilio a maua." Ae aku la o Pikoiaknalola, " Ae, o hoi a ko wahine a me ka ilio a olua, olelo aku oe, eia no ia'u ka inakana o ko wahine a me ko ka ilio o Puapualenalena ; alia nae oukou e hele mai i keia mau ia, aia a hoi inni makou mai ka huakai makaikai a ke aliiwahine a'u ia Niihau me Kaula, alaila hele nui mai oukou." A pau na olelo i hoikeia'e la, o ka hoi no ia o Kahili me ku haawe ukanu ona, oia hoi na waiwai i hoike ia maluna. A hiki no hoi imua o ka wahine, i kahi no i liele ai o Puapualenalena, i kana hana mau o ka aihue, i inea e loaa'i ka ai ame ka ia, ke kapa o kona mau makua, i kela | la keia la. A olelo aku Ia 110 hoi o Ka- | l»ili imua o kana wahine o Waiuli, no na | oielo a pau i hai ia maluna, a hoike pu j aku la no hoi ina waiwai a pan. He | mea eno hoi ka hauoli me ka olioli nui 1 o Waiuli, no ka ike ana i ka waiwai luaole o Kahili, lelele ae la ia iluna me ka pu-o i ko/ia mau lima, ine ka olelo iho, " Aohe hoi he wa uua palupalu hoi kaua, loaa ana nei inea laha ole o ka Ahuula me na lei hulu mamo o Hawaii; a no wai keia mau waiwai ? " wahi a Waiuli. u No ke alii o Hawaii, oia no ka'u i hai aku nei ia oe," " Auwe ! I aha laaunnei ka kaua makana i ke alii o Hawaii ?" wahi a Wniuli. Alaila olelo aku la o Kahili, (l Aohe a kaua oiakana e ae i ke alii o Hawaii, o ka kaua keiki o Punpualenalena wale no," " Heaha la hoi ka hewa! Oka ilio hele no hoi paha, o kaua hele no hoi," wahi a Waiuli. [K hooinaha iki hoi kakou i ka oleio nna no Kahili me Waiuli; n e kamailio ae hoi kakou no Pikoiakaalala ma me Keakulaulani.] la Kahiii 110 hoi a lioi aku, u i keknhi la ae no hoi, o ka hoio no ia o Pikoiakanlala ma i Niihau, a inu o Keakalaulani i ka wai a ka Puoo i Lehua ; a ai i ke ko eli o Halalii. Ao ka holo loa no hoi ia onn waa a Kaula, ma ia la hookahi no, a hoi mai no a Kauai i ke ahiahi oia 10. He oi no hoi ka hoio o na waa, a noho no i Woilua ; a )ohe aku la o Kaliili ma ua hoi mai naMii o Eiawaii, o ka hoeu ae la no ia o laua no ka hele, a o ka hele nui inai la no ia mai Koolau mai, me ka ilio no hoi a laua. A hiki ana no hoi i Wailua, a hui ae la o Kahili me Pikoiakaalala ; a o Waiuli hoi me Puapualenalena t hoopepe ano kuaaina wnle iho la no laua. A ike mai la o Pikoiakaalala ia Waiuii roe Puapualenalena e noho hoopepe oua, ia wo. lawe mai la o Pikoiaka- ! alala ina makana no Waiuli, a pau ka j hookupu ana 110 Waiuli, a ma ia wa 110 hoi, kena ae la o Pikoiakaalala e hoomakaukau i na waa, a e halii ia ka pola o na waa ika Ahuula, huliia no hoi a paa j ka pola ona «raa, kena ae la o Pikoioka- j «lala ina ai-puupuu e mama ika awa | kau laau o Puna, a e hia i ke ahi aunaki» ] a e ho-a ika imu, a-a ke ahi, ho-a ka ' imu, a kalua ia ka niu hiwa, ka ia ula, ! ka puai lau,a me ka iiio lau. A mo-a i na mea a pau i oleloia, alaila, ku ae la o o Pikoiakaalala a kunaenae nku la imua

| o Puapualenalena, n;e na mohai i ka liI ma, a pule aku la per.ci: | " Eia ka si me ka ia ula, \ | Ka nia hiwa uie ka j>uaa hiwa, | | * Ka ilio lau ka moa lavra, | Eia ko karuu?nae ia oe, | | He niohai oou no ke aiwaiwa, I | Ka Ilio nana v hue na kupua, j U i iie leoa ka i;u!u, ! Ile iii ke kiu, be kea ke tftlo, j i He u!a ka niaka. | I I hanau ia e Waiuii, i I>jaa oe he aluaiu, I Ile alu ke kua. he alu ke alo. I O ku alo la haliu mai. i Eia au o PLkoiakaalala, O ko hoa heihei o ka vra kamalii, He oi oe, he pai ia'u, [ Haele kaua, Eia ka ai la he awa, UVa awa i ahaiia e kn nuinu, E iuu e ka Ilio." , O ke ala ae la no ia o Puapualenaiena & inu ana i ka awn, a ai no hoi i na mea a pau i mohai ia iaia. A pau ku ai ana a Puapu&lenalena, alnila, hapai ia'ku la e na kanaka a luna o ka pola o na waa i haliiia e ke kapa hulu, hele kela a nuanua; a o ka holo 110 ia i Hauaii. O ka holo nui n»ai la no hoi ia mai Wailun Kauai n;ai a mawaho o Waianae, o ka lele aku la no ia o Puapualenalena iuka, me ka ike ole o Pikoiaknalalu ma a me na makua ona, o ka anuu wale no ka keia e moe mai nei iluo ka pola o na waa, o ka holo no hoi ka na waa ma kai me Pikoiaknaiala ma, a o Puapualenalena hoi, pii mai la ia ma Pohakea, a iho ma ka huli o Kwa, a mai Ewa aku hoi a ma Waialua, a mailaila ae ka holo ana ma Koolau a ka lae o Makapuu, hoi hou no a kai o Puuloa, puni o Oahu ia manawa, aole paha i hapa Ki, no ka meu, ua oi loa aku kona mama mamua o ka hoio o na waa. A lo#oa waa ia Puapuaienaiena i Puuloa, a ee aku la o Puapualenalena me ka ike ole ia mai oia nei e ka poe olunu o na waa. A ma ia la no haln o Oahu, k&alo ana na waa it.nwaiio o ka Laeokalaau, & no ke kokoke ole aku o na waa iuka, nolail.'i, au aku la o Puapualenalena a pae ana i ka Laeokalaau me ka ike ole ia no, holo aku la o Puapualenalena ma ke Koolau o Molokai, ke mau nei 110 hoi ka holo o na uaa mawaena o Molokai me Lanai, o , ke kni hoi ia o Pailolo. A i na waa i i kaalo ae ai mawaho ae o Kaunakahakai, nana aku la ua ilio nei, a iu> ka hala loa iwaho o na waa, a o ke koe no hoi o kela wahi i halu ai i na waa niai ka Laeokalaau mai a Kaunakahakai, nolaila, hoomau aku la 110 o Puapualenalena i ka holo a hiki ana i ka Laeokalaau, a hoi hou no a ioaa mai no na waa mawaho ae no o Kaunakahakai; a o ka nu aku la no ia o Puapualenalena a ee ana ma kona wal.i, me ka ike ole ia no c ko luna o na waa. A maiiaiia aku a ma\*iho ae o Leie, CL»haina) lele hou no o Puapualenalena iuka, a poai hele ae la ia Maui, a pnni o Maui ia ia hookahi no, a hui ae ia me na waa i ka Laeokaoio i Honuauia, a malaila kahi i ee hou ae ai o Puapualenalena, a he mea mau no hoi i ko luna poe ka I ike ole ia 110 J\ona tele ana a me kon£ hoi ana mai. O ke kumu o ko Puapualenalena au nna, e makaikai i na moku i oleio ia'e la. O Oahu, o Moiokai, o Maui, no ka olelo a Pikoiakaalala, aole e paeaina iki iakou, no ka meu, iua e pae aina lakou, aole e i hiki wawe i H&waii. A oiai hoi, ua lohe wale ia o Puapuaienniena e na'lii o kela mau moku i haiia'e la ; a no ka manao o Pikoiakaalala o iiio o Puapuaienaiena i ke alii o Oahu, me ko Maui, oia ke kumu i olelo paa'i o Pikoiakaaiaia, aole e pae iuka. A no ka makemake hoi o Puapuaienalena e ike ia ukn, a kakou i olelo ae nei, oia iho la 110 kona uea i au malu ai (Puapuaienaiena.) A mai Honuauln aku, hoio loa na waa I [ i Hawaii, o ka manao paa no ia o na hoe \ waa o ka iioio ioa no e iike me ka Pikoi- ! akaalala olelo, aoie no hoi i pae maoli laj kou iuka, o na wahi i ee mai oi o Pua- | puaienalena i,oielo ia ae la, aole no hoi i j pae maoli lakou iuka, o na wahi i ee ai I o Puapualenalena i olelo ia'e ia* na ka ! iiio no i au iuka, a na ka ilio no i au ilui na o ka waa. | A ma ia ia hookahi no, o ka holo ana | mai mai Kauai mai, a kaalo ana na waa | mawaho ae o Kohala, o ka Puapu&lena--1 lena hana no hoi » oielo mua ta ae nei o | ka au malu, o ka au aku b no ia a p&e i

Mahukona, malnia aku ka holo ana a ; pau o Kohala, o Kona, o Kau. o Puna. o | Hilo a.me Hamakua ma ia hoio ana. A | o na waa hoi, mai Mahukona aku no a ; i pae ana i Waipio, he oi no hoi ka mama ' : iauna oie o Puapuaienaiena,a nui no hoi : | ka ikaika o na hoe waa, i hookahi oo ka < i la o ka pae no ia i Waipio, a i leie wale ; | ia no hoi paha e Puapuaienaiena na tno- s ; ku ekolu a me Molokai. A ina waa i pae aku ai i Waipio, ua i heie aku hoi o malu na paii, o ke ano ia ; o ke ahiahi, a kau na waa ma ko laua ' wahi e kau ai, o na'lii me na hoe waa a I me na malihini a pau, iele ae la hoi lakou i ilalo, me ka manao no aia no o Puapua- | lenalena ma knna wahi, eia ka ua puha- 1 lahio keia, i haha aku ka hana o Pikoiakaaiaia i ka anuu, kahi i inoe ai ka ilio, aole, o ka halii hulu wale no ke waiho a'na. A no ka nele ana aole o Puapualenalena, noluila, he oi loa ke kaualua o ko Pikoiakaalala manao, a ninau malu aku la ia i na makua o ka ilio, " Auhea la o Puapualenalena ? " " Aole ka o kona wahi 1 " wahi a na inakua. " Aoie, ua hoi hou no paha i Kouai ' " wahi a Pikoiakaalala, " Ae paha." Ia lakou no e haohao ana, oili ana o Puapualenalena ma ke alo o Pikoiakaalala, o ku hoi aku ia no ia a luna o ka anuu ona, oiai ua hapaiia'e ia ka anuu a waiho iialo. A no ka luhi ioa o Puapualenalena, o ka hiamoe aku la no ia iluna o kona wahi i oleloia, hapai ia'e la hoi e na kanaka a loko o ka heiau o Honuaula, a o na makua hoi, hele pu aku ia lakou e ike ia Keawenuiaumi. A ike ae la o Keawenuiaumi i na makua o kana mea i kau nui ai, a olioli loa iho la ia ; a pau ko lakou ike ana, alaila, ninau mai la o Keawenuiaumi, " Auhea la hoi o Puapualenulena ?" "Ua hiaiuoe aia iloko o ka heiau," wahi a Pikoiakaalala. A ma ia wa, ninau inai la o Keawenuiaumi i ka moolelo o Piiapuulena iena i na makua, (ia Kahili a me Waiuli) " E hahai mai olua i ka mooielo no ka hanau ana o Puapualeiiaiena," wahi a Keawfinuiaumi. Ilaliai mai ia no hoi na makua o ka ilio (Puapualenalena.) " He uuiikumamalua malama o ko'u hapai ana, a hanau i ka umikumamakolu o ka malama, wahi a Waiuii; a i ka ia i hanau ai, kui ka hekili, olapa ka uila, ne-i ke olai, paapu ka aina o Kauai i ka ohu, a i ka hemo ana mai, he alualu wale no, aohe he ano kino. A wahi ia'e la no e inaua i ke knpa oienn, a kau ia'ku ia i ka holopapa, a hookahi anahuiu ia me na po keu, kii aku la maua i ua opeope alualu la. i wehe ae ka hana. aohe he mea oloko, a ia maua e hoohuoi ana, konini ae ana ma ko maua alokeia wahi ilio uul ku, ano lenalena, ia wa, pale aku la maI ua i ua wahi ilio uuku nei, me ko maua | manao no na liai keia wahi ilio, eia ka o | ke keiki no a maua ; pela iho la ka olelo ' ana no ke keiki ilio a maua la." A pau ! ka hahai ana a na makua no ka laua kei- | ki. (Puapualenalena) j A moe iho la lakou ma ia po, a ao ae ! ia, aia mai la o Keawenuiaumi, me kona | manao e ike koke ia Puapualenalena, j aka, aia no o Puapuaienaiena iloko o ka ■ heiau kahi i moe ai. aole i ala iki. A o • na makua hoi, punaheie ae ia iaua i ke i aiii, o na mea ai o keia ano keia ano ka i laua i ai ia la. A ia Puapualenalena hoi 1 e moe ana iloko o ka heiau, e ake ana ia o ka hana ia'ku o kana mea ai; a no 1 ka manao ole ia ona mea ai na ka ilio, ; moe nooia me ka poioii, me ka hooka- ; nanuha, e ake ana a a mai ke ahi hia, } a kalua ia mai ka puaa hiwa, ka moa la- | wa, ka ia ula, me na mea ai a pau e lawa j ai ke kupua, alaila la ala mai ka ilio Pua--1 pualenalena. A no ka hana ole ia e liI ke me kona makemake, noiaila, aole no | hoi kela e ala iki mai. | A hala elua la, akolu hoi po, o ka moe | ana o Puapualenalena me ke komo ai ole | m ia ; aka nae, ua lawe ia'k<f no ka ai, j he ai kupono ole nae i Kona makemake, : a me ko ke alii makemake hoi e ku ai | kona makaia* e like me ka mea mau i na j kupua, ke kanaenae e mamua o ka hele . ana i kahua paio. A no ke kaniuhu mau ! o Keawenuiaumi, no ka ioaa ole o kona \ enemi hope o Kihapu. Noiaila, hele tku | la ka makuakane o Puapualenalena, oia j o Kahili, a 'm Puapualenalena, e moe aua

no, oiai ua uiuhua pu no hoi iakou a pau ' no ka moe ioa o ka ilio. . O ke pai iho !a no ia'o Kahiii ma ke poo o Puapuaienalena, a eiua pai ana, aia ae ia o Puapuaienaiena, a ia aia ana o Puapualenaiena, pane ino aku la kona ' makuak&ne o Kahiii penei: " O ka moe , wale no ka kau hana i holo n>ai ai oe i j Haw&ii nei, ka inoa e kii oe ia Kihapu, i i ka enemi o Keawenuiaumi, no ka mea, ; ua iawehaia kakou i ka waiwai a ke aiii ; o Hawaii nei, a i aha ka kakou uku e haa- | wi aku oi) " ! A no ke pai ino ana a Kahiii i ke poo ; o Puapu-alenalena, a me ke kaukau ana | | aku hoi kekahi i ka uku oie i ke aiii o I I Hawaii ia Keawenuiaumi. Nolaila, ala ae ia ia me ka huhu, o Kaloa-kukahi ia | po, o ka pii aku ia no ia i ka pali o Koaekea. a hiki o Puapualenaiena i ka pali o Kaiuahine, ku iho ia ia a nana'ku ia i ka heiau a ke akua, aia no ia i ka welau o ka paii. A iaia i nana'ku ai, he kini, a he iehu, a he mano ka nui o ke akua, e kiai mau ana i ka hei&u, a hookahi wale no hale oioko. Ku mai ia o Puapuaie* nalena nana i ke ano o ka heiau, a i kahi hoi o ka hiki ana'ku ilaiia, oi nana wale keia aoie no hoi he wahi mea ike wahi iihi aina aku, i ka ua mea o ka paa i ke akuat O ka inoa o ka heiau, o Hokuweioweio ; aia no kela wahi heiau ma ka huli makai o ka welau o ka Paiiiuahine, e pili ana no nae i ka honua paa o iuna kekahi aoao, a o kekahi aoao hoi, he paii ieie loa. O i kini wale o Puapualenalena ia po o Kaioa-kukahi, a aohe he mea a moe iki iho o kini o ke akua a ao waie no ka po. O ka hoi aku la no ia o Puapuaie* nnlena, a kahi moe no ona, o ka moe aku )a no ia. A ma ia mau po no hoi i uluhua nui ai o Keawenuiaumi, no ke kani ana o Kiha()U. A o kana haua mau no hoi ke kaniuliu, u o Uu Kaiūli hnnn no hoi kc kaukau i ka ilio Puapualenaiena. A ma ka po o Kaloa-kulua, pii hou aku la no 0 Puapuaienalena e makai i kahi i kani ai ka pu, o Kihapu, a ku no keiama kona wahi i ku mua oi, nana aku la no keia 1 ka haa mai a kini o ke akua, a ike aku la ia i ke puhi ia una mai o kekahi wahi pu, oia o Kulu-e, o kahi pu ia o ke ahiahi, a pau ke puhi ia nna oia wahi pu ; a ma ia hope iho, hoomaka ka huia o ke akua, penei ka lakou hula : u K« wnlina mai nei ko kini o lalo, Na hoa hele i ka ukana hele o Puoa, Akahi ka no hua e Kauakahi. Ka nonoho a Kone i ka i*pa loli—«, Kalaulau lani pua ® Kauahoa, Ka lau kee hiapo a ka manu, Ka leina a ka uianu, Kai-koo ohalulu. Kaha i ke aio p&ii o Kahakea, Kaha oo ka lani ka papa niooio, Nini-o ni-o ia la—-a. y A peia aku, no ka mea, ua maa waie kakoa i ka lohe i ka poe e huia nei o nei manawa i keia meie, ke manao nei paha ka hapa nui o keia hanauna, na kanaka keia meie, aole, na kini o ke akua keia meie i haku. O Kinilau me Olohelua na kumu hula a ke akua, a o keia mele i olelo ia ae ia, i haku ia no no ko lakou alii no Kane. A pau ka huia ana a ke akua ma keia meie i hoike ia ae la maluna, alaila, puhi hou ia mai la kekahi pu hou. O Kani~e ka inoa oia pu, o ka po keia i ka pili o ke ahiahi, a o Kuekue-e, o ka pu ia i ka pili o ke aumoe, a o Kihapu, ka enemi o ke alii o Keawenuiaumi ka pu i ke kau ponoi, oia ke aumoe. A i ka wa i kani mai ai o Kihapu, puo ne la na pepeiaoo Puapualenalena no ka paia koli, a luliluii iho ia ia me ka uluhua nui i ke aia mai o ke akua. A pau ke kani ana o Kiha- | pu, hoihoi ia'ku la a ka iima o na k'iai puka o ka hale ; a ma ia hope iho t haa hula hou mai la no kini o ke akua, me ka iakou mele penei no ia : •• U* oea o Kane i ka a*a. Ua kau ke keha i kauluna. Ke hiolani La i ka moena, Kipu i ke kapa o ka noe, 0 ka koopaa * Kiniko, He kaeke ka Olohela*, Elua pa-a a ke »koa, O ka pokui o ka Ulanl, E kini akua—e, E k* mano akua—e, Hano ae a We, A lele wmk hoi.'* A pau keia hula ana a ke akua i ke at>moe, puhi hou ia kekahi pg i ka pili o ke ao, o ka inoa oia pu, o Kiiipoipoi, a pau ke kani ana oia po, kani lioa mai ka pu

hoela, oia o Hoolaieke«o-e } o kt pu i* o *a wanaao, A ata like m«i la kmi oke akua, i»e i a*ln o ke akua, oia o Kine, o Kanaloa, o Ku, o o Kackae f o Maliu. A maopopo !ea iho )a ia Puapu«lenalena ke ano, • me kahi a na pu e kau ai. i Mk. 1