Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 9, 3 March 1866 — Page 1

Page PDF (1.72 MB)

KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE V: HELU 9. HONOLULU, MARAKI 3,1866. NA HELU A PAU 222.

KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA, $1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.

NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora kana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)

KA "NUPEPA KUOKOA."
I s published in Honolulu. EVERY SATURDAY.
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.

A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.

Publisher.

Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.


HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI KII MA Monikahaae, Mawaena o ka HALEKUAI BIPI, a me ka HALEKUAI MEA AI o S. SAVIDGE ma ke Alanui Papu. He emi loa ke kumukuai o na KII. H. L. KEIKI (CHASE.) Mea Pai Kii. 174 1y

JOHN H. PATY !

Mea Hooiaio Palapala, Honolulu, Pae Aina Hawaii. AIA KONA KEENA HANA MA KA HALE Banako o Bihopa ma. 195-6m

J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!

O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o na Aha Hookolokolo o kela Aupuni, e kii koko i ka mea nona ka inoa e kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale, ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb 9, 1866. 219-1y

OLELO HOOLAHA!

            I NA KANAKA HAWAII; Aloha oukou:—No kuu makemake e ike kela a me keia kanaka Hawaii i kahi e hiki ai ke hoowaiwai ia ia iho, no laila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia palapala ma na kihi eha o keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi a me ka laula o ka aina; a ke nonoi aku nei au ia oukou, e hoomaopopo i na olelo i hoikeia mahope nei.
         
Ke hai aku nei au ia oukou a pau loa, ua makaukau au e kuai i ka Loli: a penei ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, i maikai ai, a i makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai ana i ka Loli:
            Ka hana ana o ka Loli:—Aole e hoopakuia ka naau o ka Loli, o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahaia ka opu, aka, e kaha no ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai ke poo mai, alaila, hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e hookomo iloko o ka ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoolapalapa i elua paila ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo maikai. A ina pela e hanaia'i, alaila, e kuai koke no au ia.
            Ke kuai ana:—Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho o ka eha (4) iniha ka loihi—mai ka eha iniha a pii ae iluna ka loihi o ka Loli i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia: Ina EHA A ELIMA INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona, a ina EONO iniha, he EHIKU KENETA ka uku o ka paona, a ina EHIKU iniha, a laila, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii ae ai ka uku, e like me ka pii ana'e o ka nui o ka Loli.
            No ka Pepeiao Laau:—Ua makemake no au i ka Pepeiao Laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe ia mai i o'u nei, no ka paona hookahi.

         
Lala Mano:—E kuai no au i ka Lala Mano a ka poe a pau e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENETA o ka paona. Aia ko'u Halekuai ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai o ka Halekuai o Ake (A. S. Cleghorn,) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu. Me ka mahalo. KIULANA. Pake Kalepa. Honolulu, Oct. 25, 1865. 204-6m

Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.

Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00

" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25

Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50

Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½

Eia na buke i haawi wale ia.

Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.

L. H. Kulika.

Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.

Ka Nupepa Kuokoa.

HE KAAO
—NO—
PIKOIAKAALALA !
Ke Keiki akamai i ka Pana.

HELU 12.


            O ke ano o ka heiau, ua niniia i ka pohaku, ewalu anuu hiki i ka hale ; a he pa ki ka pa o ka hale, he pa laau mawaho loa o ka heiau ; a ma ka pa ki kahi e kau ia'i o na pu hapa kani, a ma ka puka ponoi o ka hale kahi e paaia'i o Kihapu e na lima o na kiai puka. A o ke ao ae la no ia me ka moe ole o ke akua ; o ka hoi aku la no ia o Puapualenalena me ka luhi a moe no ma kona wahi e moe mau ai. A ao ae, kuka iho la o Pikoiakaalala ma me Keawenuiaumi no Puapualenalena, no ka moe loa. " A heaha la ke kumu o ka hookananuha ana o ua ilio la e moe mai nei ? " wahi a Keawenuiaumi. A hooholo ia'ku la keia olelo i na makua o ka ilio. A aohe no hoi o lakou mea i naauao iki i ke kumu o ko ka ilio hookananuha ana; ia wa, kii ia'ku la ke kahuna a ke alii, oia o Lonokahuna, a hele mai la ia a imua o Keawenuiaumi a me na'lii, a me na makua hoi o Puapualenalena. A pane mai la ia i kana olelo penei:
            " Auhea oukou e na'lii a me ka poe o ka ilio i hele pu mai ai, ua pae mai oukou i Waipio nei i ka la a oukou i pae mai ai, ua ai oukou i ka ai me ka ia, puaa, moa, a me na mea ai a pau, aole oukou i manao i mea ai na ka ilio, aka, ua lawe aku pahu oukou i ke koena o ka oukou mea ai, aole ho ai ka okoa, he ia ula, he puaa lau, he moa lawa, no ko oukou manao ole e hanai i ka ilio mamua ae o ko ia la hele ana i kahi o ka oukou mea i manao nui a,
nolaila, oia ke kumu o ko ka ilio hookananuha ana, aka, aole i ka ilio wale ia mea, aia no ia kakou pu no kekahi."
         
A no ka oiaio o ka ke kahuna olelo ana, nolaila, kena ae la ke alii e hana ia kekahi mau mea ai kanaenae no ka ilio e like me ka ke kahuna olelo. A makaukau na mea ai i olelo ia, hoala ia'ku la o Puapualenalena, a ala mai la ia, a ai iho la ; akahi no a komo ka ai iaia. I loa no i ka la a kaalo ae ma ka welau o na pali o Waipio, a uhi lea mai la ka uwahi noe a ka lawaia manu o Pokahi. Hoeu ae la na puapua o Puapualenalena, a i ka wa o ka polehulehu ana iho o ke ahiahi, o ka manawa koke iho la no ia o Puapualenalena i hiki ai ma kahi mau ana e kiai ai; oia wahi, ma ka huli maanei o Kapaliakaluahine, he wahi awawa mawaena, ma keia aoao aku o Koaekea, malaila no o Puapualenalena e ku ai. A iaia i hiki ai i kona kulana mau, nana'ku la ia, e liuliu ana kini akua i ko lakou ai-na ahiahi. A pau ka lakou ahaaina ana, puhi ia o Kulu-e, he pu hoomalu ia no na akua, aole e hele liilii, a pau ke kani ana oia pu, nana'ku la no keia, e hoonoho ia mai ana ka poe a ke akua, penei na poe mawaho loa, ka lalani akua, a maloko o ka lalani, ka pukui akua, a maloko o ka pukui, ka poe a ke akua, a maloko o ka poe, ka hale o ke akua. Oia na poe a ekolu ana i ike ai, akahi no a hana ia pela, eia ke kumu o ka hana ana pela a na'lii o ke akua, no ka ike ana o Kukahuna ke kahuna a ke akua, he kupua o Puapualenalena, eia la ke hoomakakiu mai nei i kahi e loaa'i o Kihapu, pela ka wanana ana a Kukahuna i na'lii o kini o ke akua. Nolaila i hanaia'i na poe kiai ekolu i olelo ia'e la. O ka lakou no hoi ia, aole hoi lakou i ike i ko ka ilio mana.
         
A o ka hana mau i na waha o ke akua, o ka uwauwa, penei:
" A hai ka wawae o ke akua opa.
Ke nee wale la ke akua iki,
Ke haa wale la ke akua loa,
A haa au—e, haa au—e."

Peia mau ke mele a na akua e uwauwa ai, a pau ka hula ana, puhi no hoi na akua iaia ke puhi o na pu. Hoomau aku la no o Puapualenalena i ke kiai me ke kanalua ole, a no ka waha-kou launa ole o ke akua, aohe noho a moe iki iho na maka o ke akua.
         
Ua pono ko lakou la ala ana, no ka mea, o ko ke akua wahi no ia o ka po ; a no ka uluhua nui o Puapualenalena no ka makaala o kini akua, nolaila, hoomaka aku la o Puapualenalena e hana e like me kona ano kupua, e unuhi aka ana keia i kona kino i ka loa, o ka moe ia iho la no ia o kahi heiau mai kekahi aoao a kekahi aoao, hookahi no ka moe ana iho, pau loa kekahi poe akua i ka pepe malalo ona, a o ka nui no nae o ke akua koe no lakou. Ia Puapualenalena i moe ai i ka heiau, aohe he oni iki, moe malie loa keia, me ka hoonana i kona ihu, ke piipii la kini o ke akua e heihei ai, hoololo loa no keia, a no ka manao o ka poe akua ua hiamoe loa ka ilio, nolaila, olelo ae la kekahi i kekahi, " he ilio ikaika ole keia, a ua hiamoe loa, e aho e moe kakou, o ka hina iho la no ia o ka lalani akua a pau i ka moe, a pepelu wale iho ia no hoi ka pukui akua, a pau i ka moe, a lapee wale iho la no hoi ka poe o ke akua, a pau i ka moe ; uhi wale ia'ku la no ka mana o na'lii o ke akua iloko o ka hale, ua pau i ka moe. A o na akua hoi ia ia o Kihapu, hihihina like iho la no laua ma ka puka o ka haie moe loa.
         
A ike ae la o Puapualenalena ua pau loa ke akua i ka hiamoe, hooemi mai la ia i kona kino a uuku, e like me ke kino mau ona, o ke ala ae la no ia a lalau iho la ka waha ia Kihapu a moni aku la, a hemo iki mai la a ike ae la ia Kulu-e, a paa ma ka waha, a o ka holo aku la no ia o Puapualenalena, o ka holo o ka lele a haule ana keia i ka wai o Waimihi. Ia wa, hikilele ae la o Kukahuna, ke kahuna a ke akua, hoala mei la i na kiai puka, i ala ae ka hana o na kini puka, aohe ka mea i ko laua lima o Kihapu, o ka hooho ae la no ia o laua, " Ua lilo o Kihapu e! Ua lilo o Kihapu e!!" O ke alualu aku la no ia o ke akua, a haule i lalo o Lalakea, hiki ana o Puapualenalena ma ka puka pa o Pakaalana, o ka poe akua mai no hoi a au ana i ka wai o Waimihi, komo loa aku la o Puapualenalena iloko o ka hale o ke alii, o ka mea i kapa ia'i o kela wai o Waimihi, no ka loaa ole ana o ka ilio me ka pu i ua poe akua nei, nolaila, mihi iho la na akua kiai puka no ko laua make i ko lakou alii akua, no ka lilo ana i ka hiamoe, lilo ka pu i ka ilio, aia no kela muliwai ma Waipio.
         
A o Puapualenalena hoi, ia ia i komo ino aku ai iloko o ka hale o Keawenuiaumi i Pakaalana, no ka makau o loaa mai i ke akua, nolaila, haule ino iho la mai kona waha iho kekahi pu, oia o Kulu-e, pa no i ka paepae o ka puka komo o ka hale, niho mole ka waha o ia pu. A no ke koele ana oia pu ma ka puka o ka hale, nolaila, hikilele ae la o Keawenuiaumi mai kona hiamoe mai, i nana mai ka hana o ka ilio, me ka pu e waiho ana ma ka puka o ka hale oiai akahi no a komo o Puapualenalena iloko o Pakaalana.
         
A ua manao iho no hoi o Keawenuiaumi o Kihapu ka pu i koele ai ma ka puka o kona hale. A olelo aku la ia i ka ilio, " Ua naha iho la paha ka pu ? " I lalau aku ka hana o ua'lii nei, ua niho mole io no, minamina iho la o Keawenuiaumi, me ka manao paa o Kihapu no ia, eia ka o kahi pu ia e kani mai ai i ke ahiahi. A o Kihapu, e i aku ka iloko o ka olo o ka ai o ka ilio; a ma ia wa no, nee aku la o Puapualenalena a ma ke alo o Keawenuiaumi, e waiho ana ma kona alo ka paepae kapu, o ka hooluai mai la no ia o Puapualenalena, a oili ana o Kihapu mai kona waha mai, o ka haule iho Ia no ia a pa no iluna o ka paepae kapu o ke alii, hele no hoi ke-o o ke kani a lohe ka poe akua alii, ka poe hoi nana ka pu. A o Keawenuiaumi hoi, paiakuli na pepeiao no ia haule ana mai a Kihapu. Pane mai la o Keawenuiaumi i ka ilio, " Ua naha iho nei paha hoi ka pu, me akakuu iho no hoi ? " Lalau iho o Keawenuiaumi i ua pu la a milimili, me kona nana i kahi i naha, aole i na ha o Kihapu, i puhi ae nae ka hana, he palalu ka leo, aole he kani e like me kona kani mua. A i ke ao ana'e, i nana ia iho oloko o Kihapu, ua hai ke kileo, no ka ikaika loa o ka haule ana iluna o ka paepae kapu. A no ia hai ana o ke kileo o Kihapu, nolaila, komo iho la ka hoowahawaha iloko o ko ke alii naau, a hoopuka ae la i kona manao hope, penei hoi ia :
         
" Ua mahalo wau ia oe e Pikoiakaalala no ka make ana ia oe kuu mau enemi mua, oia na mauu, a ua uku aku hoi au ia oe i ka uku i oi ae mamua o na waiwai a pau o'u, oia hoi kuu kaikamahine ponoi, a ua hooili aku hoi au ia oe i ka mana a pau o ko'u Nohoalii ana. A no kuu enemi hope hoi, oia o Kihapu nei, ua haawi aku no au nau e kii, a no ka loaa ole ia oe wahi au, nolaila kuhikuhi mai oe ia'u i ka mea e loaa'i o Puapualenalena nei; a ua olioli ae no hoi ka manao no ka hiki kino ana mai o Puapualenalena me kona mau makua pu, me ka manao e loaa ana no o Kihapu me ke kina ole, eia ka hoi e kina ana ka mea a ko'u na au i kuko nui ai. Loaa la hoi ka pu o ko'u mau heiau, ina aohe e kina o Kihapu, a no keia kina aoa, aole ana waiwai i koe, i makemake ia no ka pu i ke kani. A pela no paha auanei e waiho kina ai keia pu (Kihapu) a kau loa aku i ka'u mau pua. A heaha la ka'u ino i hana ia mai ai au e ka ilio i ka ino ? A no keia mea pono ole i ko'u manao, nolaila, ua oi loa ko'u minamina i ka pu mamua o oukou, no ka mea, o oukou he poe kino make wale no, a me a'u pu no hoi kekahi, a o ka'u mau pua aku ke puka i ke ao, a o keia pu kina i ko'u wa e ola nei, o kana waiho kina iho la no ia kau i ka puaaneane."
         
[Nolaila, e na hoa heluhelu o keia kaao, ua lohe wale au, eia no o Kihapu ke waiho nei i keia wa me na'lii o kakou ; a he like no me ka'u mea i hai ae la maluna, ua hai ke kileo, aohe no hoi he kani ke puhiia.]
         
A ma keia kumu nui i olelo ia'e la, no ke kina ana o Kihapu, nolaila, komo iho la ka hoowahawaha nui iloko o Keawenuiaumi no Puapualenalena, a na ia hoowahawaha ana i ka ilio, pau pu me na makua, me Kahili laua o Waiuli. Ua hala ae la hoi ke kae makemake o ke alii no lakou, a olelo aku la ia lakou, e hookaawale i ko lakou noho ana mai kona alo aku.
         
A pela no hoi i hoko ia'i ka manao o ke alii, a eu ae la o Kahili me Waiuli no ka hele, a ia laua e liuliu ana no ka hele, ninau mai la o Pikoiakaalala, " E hele ana olua i hea ?" " Ma kahi no hoi paha e hele ai," wahi a Kahili ma. Ma ia wa, hoohuakaeo aku la o Pikoiakaalala e hele pu, me ka olelo aku, penei: "O olua hele, owau hele, no ka mea, aole na olua iho ko olua hiki ana mai i Haweii nei, i hiki mai olua no ka maikai o na olelo a maua me kuu makuahonowai alii Keawenuiaumi nei, mamuli o kona enemi ana i enemi ai, oia hoi keia Kihapu e waiho nei i kona alo. No ko'u manao i mea e loaa'i kona enemi hope, nolaila hoi au i kii aku ai ia olua me ka ilio a olua e hele mai i Hawaii nei. A ua hele mai olua me a'u a me ka olua keiki ilio maikai pu hoi, a ua hooko no hoi ka ilio e like me kona makemake, a eia o Kihapu ma kona lima (Keawenuiaumi.) A ma ka ke alii olelo hoi a kakou i lohe ae nei, ua hoowahawaha ia ka ilio Puapualenalena no ka hai ana o ke kileo o Kihapu, a palalu kana kani ana. A owau hoi o Pikoiakaalala nei, ka hooilina o kona Noho Alii ana, ke olelo paa aku nei au imua ona a me olua na makua o ka ilio maikai. He mea make hewa wale no ka hoowahawaha ana o Keawenuiaumi no Puapualenalena, a me ka lahui pu mai me olua, a me a'u pu mai no paha kekahi; no ka mea, aole no ka makemake o Keawenuiaumi ia Kihapu, e kii a e lawe mai i mea e waiho ai a kau i kana mau pua, wahi ana, aka, no kona luai ana i kona ona awa wale no ke kumu o kona ukiuki nui, no ke kani ana o Kihapu; a ka inoa hoi o ke kani kana mea i ukiuki nui ai, a he aha la hoi ka hewa ke kani ole o Kihapu? "
         
A ma keia olelo a Pikoiakaalala imua o Keawenuiaumi, kulou iho la o Keawenuiaumi me ka ekemu ole, aohe ea'e o ke alii no kela mau olelo a Pikoiakaalala i olelo ia'e la maluna, nolaila, pane hou aku la o Pikoiakaalala i na makua o ka ilio penei:
         
" Ina olua e hele e like me ka ke alii olelo, alaila, e lawe no olua i na makana a pau a'u i makana'i ia olua, a ua hookoia no pela. A o ka ilio hoi a olua o Puapualenalena, e noho no pu maua iluna o ko maua noho aupuni, oiai ua lanakila like maua maluna o na enemi nui o ke alii Keawenuiaumi. A owau no hoi kona kahu nana e malama a hiki i ka hopena o ko maua ola ana, aka hoi, ina no hoi e pau ae ko'u punahele ana," no ka minamina o Pikoiakaalala ia Puapualenalena ke kumu o kona kaohi ana, a no ka maikai o na olelo a Pikoiakaalala, nolaila, ae mai la na makua me ke kanalua ole. A o ka ilio pu no hoi kekahi i ae iho iloko ona, e noho no me Pikoiakaalala.
         
A ma keia wahi , akahi no a lilo o Pikoiakaalala i kahu no Puapualenalena, a noho iho la no hoi laua me Pikoiakaalala ; a o na makua hoi, o ko laua uhaele aku la no ia maluna aku o Hamakua, a pela aku a noho ma Hilo, a liuliu iki malaila, hele hou no a noho iki ma Puna, a he mau la wale no malaila, o ka hele loa no ia a Kau, malaila kahi i hookahuahale ai ko laua noho ana. A i ko laua wa i noho malihini aku ai i Kau, ia wa laua i lilo ai i ka wai o Kahili no hoi, noho aku la ia me kekahi wahine kamaaina, a pela no hoi o Waiuli, ua noho aku la no hoi ia i ke kane kamaaina, e like me ka mea mau i ko Hawaii nei i ka wa kahiko, ka noho aku a noho mai. A ma ia moe aoa o Kahili i ka wahine kamaaina, o ke ko iho la no ia o ka laua keiki, a ewalu paha malama, loaa ka hakaka iwaena o Waiuli me ua punalua kamaaina nei, a no ia hakaka ana a na wahine a Kahili, nolaila, hookuke aku la ke kamaaina i ka malihini, oiai o ka mea no hoi ia nona ia aina, o Kaalaala ka inoa o ua aina la, aia ma Kau.
         
A hele o Waioli me ka manao e hoi i Kauai, a no kona hele ana, nolaila, komo iho la ke aloha wahine o Kahili ia wa, a hele pu aku la laua, a o kau hoi hou ae la no ia. A haalele aku la o Kahili i ka wahine kamaaina, oiai ua nui loa kona opu, me ka olelo aku nae i ua wahine kamaaina nei, penei: Auhea oe, ke noho la oe i kou aina hanau, a ke hoi nei no hoi maua me kuu hanaukama i ko maua aina hanau o Kauai, a ina e hanau mai oe he kaikamahine, alaila, e kahea aku no oe i kona inoa ma kou aoao, aka hoi, ina he keikikane kau e hanau mai ai, e kahea iho oe i kona inoa, o na hulu ma ka lemu o ke keiki ilio a maua, oia o Puapualenalena, a ma kona mau hulu puapua au i hoomanao ae la iaia. A e kapa iho oe o o Puapuakea, ina he keikikane hoi," a pau ka Kahili kauoha ana i kana wahine hou, o kau holo aku la no ia i Kauai ma ka waa.
            Noho iho la hoi ka wahine hapai keiki, a elua malama puni, o ka hanau aku la no hoi ia he keikikane, a kapa ia iho la no hoi i ka inoa e like me ka Kahili, o Puapuakea. A nui o Puapuakea, a loaa na olelo a pau, a ma ia wa, he oi loa ka hana ino o ke kane hanaukama a ka makuahine, me ka olelo aku, " Auhea kou makua e na wahi keiki makua ole ? " Hoka wale iho la no o Puapuakea, a ninau aku la i koaa makuahine, " Auhea la hoi ko'u makuakane ? " " Aohe ou makuakane, he keiki oe no kuu wa lealea."

         
A no keia olelo kupono ole a na makua, nolaila, hele aku la o Puapuakea a hoopili wale aku la me kekahi poe kamalii, a na ia poe kamalii oia i malama, a hiki wale i ka manawa i loaa'i i kona kaikuaana ilio Puapualenalena, ma Kamakamaka i Kau kona wahi i noho ai.
         
E waiho iki hoi kakou i ka olelo ana no na makua o Puapualenalena a me Puapuakea, a e olelo hou kakou no Puapualenalena me Pikoiakaalala kona kahu hope.
         
A ia Puapualenalena ma i noho aku ai mamuli o Keawenuiaumi, malama pono no hoi o Pikoiakaalala iaia, me ke kaniuhu ole. A ia Keawenuiaumi hoi i makemake ai e hoi i Kawaihae e noho ai, o Pikoiakaalala ma no kekahi me ka ilio.
(Aole i pau.)

Ka Moolelo o Eu ropa.

NO KA HOOMAKAUKAU ANA O KO SABINE E KAUA ME KO ROMA.

            A o keia hana ino i hanaia e ko Roma, o ke kumuia o ke kaua o Roma me ko Sabine. Hoakoakoa ka poe Sabine, he puali koa nui e kipaku aku ai lakou ia Romulu me kona poe hoa powa. Aka, ma ka wa a lakou i manao ai e kaua, puehu aku la na wahine a ka poe Roma i ke kula.
         
O ka poe wahine i holo ai ma ke kula, nonoi lakou i na aoao elua, e kuikahi lakou e pono ai. Me ko lakou i ana, " Ina o ka aoao e lanakila ma ke kaua ana, alaila, aole he mea pono e loaa mai, o ke kaumaha wale no; no ka mea, ina o ka poe Sabine ke lanakila, alaila hoi, pau na kane a lakou i ka make ; a ina hoi o ko Roma ke lanakila, pau hoi na kini i ka lukuia e ko Roma, nolaila, o ka hooki i ke kaua ka pono loa, a e noho kuikahi me ka maluhia."
         
A mamuli o keia mau olelo oluolu, ua oki pu ke kaua. A ike io maila ka poe Sabine, ua pipili loa ka manao o na wahine i na kane a a lakou, a he mea menemene no hoi ka hookaawale ana ae ia lakou, ke ole e hookaheia ke koko. A pau iho la ka nene kaua, no keia mau olelo aloha makamaka i hanaia iwaena o na aoao elua.
         
O ke aupuni mua o Roma, he ahi maoli no ia me ka Aha Senate. O Romulu oia kai kohoia i alii, a ua nohoalii oia no na makahiki he 37. Aole no hoi he like o na mea i oleloia no kona nohoalii ana.
         
O kekahi poe kakau moolelo, ua manao lakou, ia Romulu i noho ai iloko o ka Aha Senate, a hoike aku i na olelo naauao e pili ana i ke Aupuni, aka, pouli e iho la ka hale i ka pouli ana o ka la ; a i ka wa nae hoi i hohola hou mai ai ka malamalama o ka la, ike ia aku la ka noho o Romulu i noho ai, aole nae hoi o Romulu, o ka noho wale no ke ku mai ana, a nolaila, i iho la lakou, ua laweia i ka lani, a o ka manao hoi o kekahi poe, i pepehi maoliia no e ka poe Senate, no ka manao ana o Romulu, e lilo ia i luna hana hookaumaha. Aole nae i maopopo ka oiaio o keia. Ma na wa kaulana i oleloia, ua nalowale no o Romulu mai kona kulanakauhale aku me ka ike hou ole ia malaila.

NO KE KAUA ANA O KU RITI MA ME HORATI MA.

            O ke alii alua o Roma, oia hoi o Numa Pomepelio. He alii naauao a maikai oia, a he makemake hoi i ka malahia. He 43 na makahiki o kona imi ana i na kanawai maikai a me ke ao ana i na kanaka i ka mahiai, a me na hana maikai e ae e waiwai ai. A pau ko Numa noho alii ana, lilo ka noho alii ia Tulu Hosetelio. He alii pani kaua oia. A oiai, i kona wa i noho alii ai, hoomaka iho la ko Roma e kue aka i ka poe Alabana, he poe no ia e kokoke mai ana i Roma.
         
A hooholo iho la lakou e kaua, i ekolu koa o ka poe Roma, a i ekolu mai koa o ka poe A labana, a o lakou wale no ke kaua. O na koa ekolu o ka poe A labana, he mau keiki lakou na ka makua hookahi, o Kuriati ka inoa o lakou a ekolu, a pela no hoi na koa ekolu o ko Roma poe, o Horati ko lakou mau inoa.
            Kaua no keia poe ma ke kula molaelae, a ma kela aoao hoi keia aoao, he poe nana e nana ka hakaka a keia poe i oleloia ae nei maluna me na pahikaua wale no.

         
Ma keia kaua ana nae, ua make elua koa Roma, a koe hookahi me ka eha ole; a pau loa hoi i ka eha na koa ekolu o ka poe Ala bana. A o ke koa hookahi iho i koe o ka poe Roma, oia kai lanakila. O kona mea i lanakila ai, no ka pau loa ana o na koa Alabana i ka nawaliwali, no ka uhi paapu ana mai o na eha maluna o lakou ; a no ia eha, ua holo liilii aku lakou a kahi i moe ai i ka eha, a moe kaawale kela a me keia ma kona wahi iho. A ike iho la ke koa Roma i ka waiho liilii o kona mau enemi, alaila, makemake loa iho la oia, a holo aku la, a pepehi iho la ia lakou ekolu. A lanakila iho la oia ma ia kaua ana.
         
Hauoli nui ae la ko Roma a pau i ko lakou lanakila ana. A hoi aku la ua koa nei iloko o ke kulanakauhale, a halawai pu me kona kaikuahine, e paiauma mai ana i ke aloha, no ka make ana o na koa ekolu o ka poe Alabana, no ka mea, aia iloko o laila kana mea i aloha nui ai, me ka hoino pu mai no hoi i kona kaikunane, no ka pepehi ana i kana mea aloha.
         
Aia no hoi ma ka lima o kona kaikunane kana pahikaua i pepehi ai i na koa ekolu, me ke koe no o ka manao kunahihi o ke kaua ana, o ka pahu aku la no ia i kona kaikuahine me kana pahikaua, a make loa iho la ke kaikuahine.
         
No ia make ana o ke kaikuahine, hooholo koke iho la ko lakou poe, e make, aka, no ka lanakila nui ana o Roma ma kana hooikaika ana, ua kalaia kona hewa.

NO KA NOHO'LII ANA O ANEKU MA RETIU, A HIKI I KA HOOPAUIA ANA O NA'LII.

            Mahope iho o ka make ana o Tulu Hosetelio, koho ko Roma ia Aneku Maretiu i alii. A pau kona noho alii ana, lilo ka nohoalii ia Sereviu Tuliu. A i ke 44 makahiki o kona nohoalii ana, pepehiia oia e kana hunona, no ka manao nui e lilo ka nohoalii iaia.
         
Ia make ana, olioli iho la kana kaikamahine, oia ka wahine a ka mea nana i pepehi, no kona ake nui no hoi e lilo i Moiwahine. A holokaa ua wahine nei ma na alanui no ka olioli i ke kane. A i ua wahine nei nae e holokaa ana, aia hoi, ua waihoia ke kino make o kona makuakane ma ke alanui, a ike ke kahu kaa, lele ae la kona hauli, no kona ike ana iho i ke kino kupapau o ke alii e waiho ana i ke alanui, a manao iho la oia e ku ke kaa, alaila, pane aku la oia i ke kahu kaa, penei: " Holo aku !" He keu no hoi a ke aloha ole o keia kaikamahine i kona makuakane.
         
A hana aku la no hoi ke kahukaa e like me ka olelo a ka wahine, me ka manao nae e hoohala ae i na huila o ke kaa mai ke kino ae o ke alii, aka, aole nae e hiki no ka oololi loa o ke alanui, a pii aku la no ka huila maluna pono o ke kino make, (aloha wale) a paumaele ae la ka huila o ko kaa i ke koko, a pepe iho la ke kino.
         
A lilo iho la ke kane a ua wahine la i alii, a ua kapaia kona inoa o Tarekuina Hookiekie. Aole nae he oluolu o na kanaka no keia alii.
         
I kekahi la, ua hele ae he wahine imua o ke alii, me na buke nui maloko o kona mau lima. Aole nae i ikeia e na kanaka kona wahi i hele mai ai, a me ke ano o kaua mau buke. A nonoi aku la oia i ke alii, e kuai mai i ua mau buke nei ana ; a no ke kiekie loa o ke kumukuai, na hoole mai ke alii, a no ka maopopo ole no hoi kekahi o ke ano o ia mau buke iaia.
         
A no keia nele ana, ua hele aku ua wahine nei, a puhi aku la i kekahi mau buke ana ekolu i ke ahi a koe iho eono. Hoi hou mai la no hoi ua wahine nei imua o ke alii a koi hou aku la e kuai aku ke alii, aka, ua hoole loa nae ke alii.
         
Hele hou aku la no ua wahine nei, aole no i liuliu aku, hoi hoo mai la no ua wahine nei i kahi o ke alii me na buke ekolu wale no, ua puhi hou aku la no i kekahi mau buke ekolu ana i ke ahi, a koi hou mai la no i ke alii e kuai hoa aku, e like no nae ke kumukuai me ko na buke a pau eiwa.
         
A no ke ano e loa hoi o ka hana a keia wahine, nalu iho la ke alii iloko ona, a ae aku la e kuai, a haawi aku la i ke dala i ka wahine, a haawi mai la no hoi ua wahine nei i na buke ana i ke alii, a o ka nalo koke aku la no ia.
         
Hala aku la ua wahine nei, a heluheluia iho la ua mau buke nei, a ike ia iho la, he mau buke haiolelo na kekahi mau kaula wahine a malamaia ua mau buke nei ma Roma no na makahiki he nui.
         
O keia wahi moolelo, me he ano kaao la. Pela no hoi no ke pookanaka i loaa'i i ka poe nana i eli ke kahua o ka luakini o Iupi ta, a manaoio loa ko Roma poe ia poo, me ka i ana, he poo hou wale no, o ke oki ana iho no ia. Aole i pau.