Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 10, 10 March 1866 — Page 1

Page PDF (1.74 MB)

KA NUPEPA KUOKOA :
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE V. HELU 10. HONOLULU, MARAKI 10,1866. NA HELU A PAU 223.

"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,

$1.00 no na mahina eono. ME KA HOOKAA MUA MAI.

NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.

NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora kana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)

KA "NUPEPA KUOKOA."
I s published in Honolulu. EVERY SATURDAY.
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.

A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.

ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.


Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.


HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI KII MA Monikahaae, Mawaena o ka HALEKUAI BIPI, a me ka HALEKUAI MEA AI o S. SAVIDGE ma ke Alanui Papu. He emi loa ke kumukuai o na KII. H. L. KEIKI (CHASE.) Mea Pai Kii. 174 1y

JOHN H. PATY !

Mea Hooiaio Palapala, Honolulu, Pae Aina Hawaii. AIA KONA KEENA HANA MA KA HALE Banako o Bihopa ma. 195-6m

J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!

O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o na Aha Hookolokolo o kela Aupuni, e kii koko i ka mea nona ka inoae kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb 9, 1866. 219-1y

OLELO HOOLAHA!

I NA KANAKA HAWAII; Aloha oukou:—No kuu makemake e ike kela a me keia kanaka Hawaii i kahi e hiki ai ke hoowaiwai ia ia iho, no laila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia palapala ma na kihi eha o keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi a me ka laula o ka aina; a ke nonoi aku nei au ia oukou, e hoomaopopo i na olelo i hoikeia mahope nei.
         
Ke hai aku nei au ia oukou a pau loa, ua makaukau au e kuai i ka Loli: a penei ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, i maikai ai, a i makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai ana i ka Loli:
            Ka hana ana o ka Loli:—Aole e hoopakuia ka naau o ka Loli, o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahaia ka opu, aka, e kaha no ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai ke poo mai, alaila, hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e hookomo iloko o ka ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoolapalapa i elua paila ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo maikai. A ina pela e hanaia'i, alaila, e kuai koke no au ia.
            Ke kuai ana:—Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho o ka eha (4) iniha ka loihi—mai ka eha iniha a pii ae iluna ka loihi o ka Loli i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia: Ina EHA A ELIMA INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona, a ina EONO iniha, he EHIKU KENETA ka uku o ka paona, a ina EHIKU iniha, a laila, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii ae ai ka uku, e like me ka pii ana'e o ka nui o ka Loli.
            No ka Pepeiao Laau:—Ua makemake no au i ka Pepeiao Laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe ia mai i o'u nei, no ka paona hookahi.

         
Lala Mano:—E kuai no au i ka Lala Mano a ka poe a pau e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENETA o ka paona. Aia ko'u Halekuai ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai o ka Halekuai o Ake (A. S. Cleghorn,) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu. Me ka mahalo. KIULANA. Pake Kalepa. Honolulu, Oct. 25, 1865. 204-6m

Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.

Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00

" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25

Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50

Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½

Eia na buke i haawi walei a.

Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.

L. H. Kulika.

Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.

Ka Nupepa Kuokoa.

HE KAAO
- NO -
PIKOIAKAALALA !
Ke Keiki akamai i ka Pana.
HELU 13.


            A noho o Keawenuiaumi i Kawaihae me ka maona kupono i ka ai a lakou mai Waipio aku, a pau ka ai a lakou, pololi iho la ke alii me na ohua, kau aku la na maka o ka lawe ia mai o ka ai e na konohiki o Waipio, a me Hamakua me Kohala hoi, a me ka Ehu ai hoi, ke alii Kiaaina o Kona.
         
A no ka hiki ole mai o kela poe i oleloia ae la. Ma ke ahiahi iho o kekahi la, kuka iho la o Keawenuiaumi me kona mau kukini, e hele aku e hoolale i ai ma na wahi i haina'e la maluna, moe iho la na kukini a kakahiaka'e la hoi, alaila, hele lakou mamuli o ka ke alii olelo. A o Pikoiakaalala pu no hoi kekahi i lohe i ka ke alii olelo ana, a no ko Pikoiakaalala lohe ana no ka ke alii olelo kena i na kukini, e hele e hoolale i ai na lakou ; hoi aku la ia a ka ilio ana ia Puapualenalena, olelo aku la o Pikoiakaalala ia Puapualenalena, penei: " E ! Auhea oe e ka ilio maikai a'u i ike ai, ua hoowahawahaia oe e Keawenuiaumi, no ka hai ana o ke kileo o Kihapu ; a ina he mea hiki ia oe ke hooluolu aku i ko ke alii manao no keia pololi nui, alaila, e hele oe e hana e like me kau hana i maa o ka aihue," a no keia kena ana o Pikoiakaalala e hele o Puapualenalena e aihue ai, o ka hele iho la no ia, a kahi i honi ai i ka ai kokoke, o Puainako ia wahi ; i honi aku ka hana mauka o Waimea, aohe ai oia wahi, hanu hoi ma Kohala-uka, aohe no he ai; i hanu aku ka hana ma Kona, loaa iaia ka hauna ai, o ka hele aku la no ia malaila.
         
A hiki ana keia ma na Puu, oia o Puuanahulu me Puuwaawaa, i nana iho ka hana, aohe no hoi he ai o kana mai, eia na ai, ke kalo, ka uala, ka maia, ke ko ; o ka hoomaka iho la no ia i ka uhuki, o ka noke no ia a pau ke kalo, a pau na mala uala, ka maia pala, ke ko, aohe no hoi he wahi mea a hunahuna wahi kalo a koe, e laa no hoi ka uala, koe nae ke kalina, pela no hoi ka maia me ke ko, koe no ka pumaia me ka elau o ke ko, nana iho, aneane launa ole, ka noke a ka aihue i oo na iwi, o ka hao aku la no ia o Puapualenalena hoi ana.
         
A ma ke aumoe oia po no, hiki ana keia i Kawaihae, a i kona hookuu ana iho i na mea a kona waha e paa ana, he mea e ka halulu, nei ana me he olai la, a na ia halulu i hoala ae i ka hiamoe nui o Keawenuiaumi, hikilele ae la ia a kahea ae la me ka leo ikaika, " Heaha keia mea halulu mawaho o kakou ? " " E ! Heaha hoi ? " wahi a ko loko o ka hale. I hemo ae ka hana o kekahi iwaho, e ku mai ana ke ahua o ua mea o ka ai, ka maia, me ke ko hoi, kahea ae la ia penei : " Auhea oukou e ! Eia ka ai e !! " I hemo ae ka hana o na'lii me na kanaka a pau, ike iho la lakou i ka nui hewahewa o ua mea he ai, i ka haanou wale iho no ka a malamalama ana, o ke ao ae la no hoi ia.
         
A ma ia ao ana'e, ohi ae la ia, hao ae la kanaka i ke kalo, uala, maia me ke ko hoi, a i ke alii hoi ka hapanui o ka ai, a me ke koena iho i na lima o na kanaka. Ia wa, ninau ae la ke alii Keawenuiaumi me na kanaka, " Nawai mai nei la neia ai, a ola ana nei pololi nui o kakou ? " Alaila, hai aku la o Pikoiakaalala, na ka ilio, na Pupualenalena, ia wa, hoomaopopo ae la o Keawenuiaumi i ka ilio, me ka hookaokoa i kona haawina ai me ka ia ; akahi no a manao ia o Pupualenalena e ke alii. A o ka ai hoi, ke kalo, uala, maia, ke ko, ua ike ia iho la no e ke 'lii me na ohua no na Puu, no Puuanahulu me Puuwaawaa, no ka mea, ua maa wale i ke alii Keawenuiaumi kolaila kalo, me ka uala, maia, ke ko hoi.
         
E waiho kakou i ka olelo no ka loaa ana o ka lakou ai ia Pupualenalena, a e kamailio ae hoi kakou no kahi i loaa mai ai, na Puu.
         
I ka wa a ke alaula i wehe mai ai, e o mai ana ka welau o ka malamalama, ma ia wa, i ala ae ai ka poe nana i mahi i keia mau ai a kakou i ike ae nei maluna, me ko lakou manao e hele aku e olaolao i na mala kalo, a e puepue i na mala uala, a e holehole i na mala ko, a e lauhulu i na ea maia, i hele aku ka hana o kela poe i oleloia ae la, aohe wahi mea a koe iho, he neoneo wale no na kihapai; o na kalina o ka uala ke waiho mai ana, me na elau o ke ko. Ma ia wa, he hoka wale iho la no ka hana a na mahiai, me ka makau hoi i ko lakou make ia Ehu, ke Alii Kiaaina o Kona, no ka mea, he poe mahiai wale no lakou, na ke Alii no nae ka ai, na Ehu, a he malama wale no hoi kana, na Keawenuiaumi no i kauoha aku ia ia e mahi i ka ai i na Puu. A no ka pilikia i loaa koke i na mahiai, nolaila, holo aku kekahi poe i kai i o Ehu la, e hai aku i ka poino i hiki mai ia lakou.
         
A hiki ka poe mahiai imua o Ehu ke Kiaaina, hahai aku la lakou e like me ka lakou mea i ike ai, a pau ka hahai ana imua o Ehu, alaila, ke aku la o Ehu ia lakou, penei kana olelo, " E hoi oukou a i ka nui o na mahiai o oukou, a me na konohiki hoi o oukou, alaila, e hele aku oukou e huli i ka mea nana i aihue i ka kakou mea kanu. A ina i loaa ea, e hopu iho ia lakou a e lawe mai imua o'u, no ka mea, aole na ka mea hookahi wale no i aihue, he aihue moku maoli, ke pau loa la a neoneo na waena."
         
Ma keia kauoha a Ehu i na mahiai, hooko aku la lakou ma kana olelo, o ka hoi aku la no ia a i ka nui o lakou, me ke konohiki hoi, o ka hookolo huli aku la no ia ma ka meheu o kahi a ka ilio i hoi ai. Ia lakou e hookolo ana, he nui loa na mea e ahu mokaki ana i ke alanui, o ke kalo, ka uala, ka maia, a me ke ko ; o ia ohi hookolo hele no ko ua poe kanaka nei a hiki wale i Kawaihae, wili no hoi ka aumaka o na kanaka, no ka nui launa ole o na ai i helelei mai ka waha aku o ka ilio. " A heaha la ia ? " he hunahuna paha ia o na mea e muu mai ana i Kawaihae, no ka mea, ua ohi ae na'lii me na ohua a piha ko lakou mau hale, a o ka hapa nui o ka ai, ka maia me ke ko, e ku ana no ke ahua mawaho. A ike aku la ka poe mahiai o na Puu e ahu mai ana ka lakou mea i mahi ai, ma ka puka mawaho o ka hale o Keawenuiaumi ma, alaila, olelo ae la kekahi i kekahi, kainoa no na hai i aihue ka ai a kakou, eia " ka na na kanaka no o Keawenuiaumi," eia no paha la o ka pau, he uhuki na ka mea waena. Ia wa, hele loa aku la lakou a ike mai la na ohua o ke alii me na kaukau alii, ninau mai la lakou, " O oukou anei ka poe nana keia ai ? " Ae, wahi a ka poe mahiai o Napuu, na makou keia ai, me ka maia, ke ko, eia " ka na oukou no i kii ae nei, ua kuhi makou na ka poe e."
         
A no ka ukiuki o na haia'lii malalo iho o Keawenuiaumi ia Pikoiakaalala me Pupualenalena, no ko laua punahele i ke alii Keawenuiaumi, nolaila, hahai aku la lakou i ka poe mahiai, me na olelo hoinoino penei :
         
" Aole na makou i kii aku ka ai a oukou, a aole no hoi i ike o Keawenuiaumi i ko makou kii wale ana i ka ai, e like me keia i ka wa e pololi ai ; a he oi wale no keia mau mea aihue nui wale, o ke kahu no me ka ilio, aka nae, o ka ilio ka mea i oi loa aku o ka ikaika i ka hapai ana mai i keia mau mea kaumaha he nui wale, ' A ina na oukou ka ai ea ?' E kii aku no oukou a ke kahu o ka ilio, aia no i kela hale la, e hopu no oukou iaia, a e hoopaa e like me ko oukou makemake, no ka mea, aole na Keawenuiaumi ko laua manao e aihue, na laua wale iho no."
         
A lohe ae la na mahiai i na olelo a ka poe o ke alo alii, alaila, o ko lakou kii aku la no ia a hopu ia Pikoiakaalala, a paa o Pikoiakaalala i ko lakou lima, a nakinaki ia iho la lakou me ke kaula alakai aku la lakou ia Pikoiakaalala imua o Keawenuiaumi, ninau mai la ke alii, " Heaha ka hewa o Pikoiakaalala a oukou e paa nei ?" " A nohea oukou ?" No Napuu makou, wahi a na mahiai. A no ka pau ana o ka ai a ko makou alii a Ehu, i ka aihue ia e ka ilio a ianei, nolaila, aole no ka ilio ka hewa, no ia nei no ka hewa, wahi mai nei a na ohua ou, na ia nei no " ka i kena i ka ilio e hele i ka aihue," o ka hele hoi ka ka ilio a kahi i hookapu ia e ko makou alii e Ehu, oia o Napuu. Ina he aihue ai, maia, a me ke koalaila, e make ia, ke loaa ia makou, pela ke kanawai a Ehu, a ko makou alii i kau ai.
         
O kahi aihue ae paha ia, a he ola aku i ka uala iho i koe, a me ke kalo iho i koe, e laa ka maia, ke ko hoi. A o keia aihue hoi, he alii maoli no paha, hookahi no " ka po olohelohe ke kihapai." A no keia hewa a na mahiai o Napuu i hoopii aku ai ia Keawenuiaumi, nolaila, ae aku la o Keawenuiaumi, e make o Pikoiakaalala, me ka olelo aku nae i na mahiai, "E hoi oukou a ia Ehu, e hele mai e olelo no ka make o ka aihue, e like me kona kanawai, a e waiho iho no ia Pikoiakaalala me ka paa o kona mau lima i ke kaula, a e noho iho no hoi ke kahi poe o oukou, e kiai no ka oukou lawehala, a hiki mai ko oukou alii, alaila, olelo hou a ike ia kona hewa, alaila, e make no ia."
         
A pau keia mau olelo a Keawenuiaumi, hoi akula kekahi poe mahiai, a noho no hoi kekahi poe e kiai ia Pikoiakaalala. A hoopaa ia iho la no o Pikoiakaalala e like me ka Keawenuiaumi kauoha, a iaia e paa ana hele mai la ka ilio Pupualenalena, a honihoni mai la iaia.
         
Me ka manao o Pupualenalena e kena mai o Pikoiakaalala, e luku aku i ka poe nana i hoopau iaia i ke kaula, aka, no ka manao ole o Pikoiakaalala e hoopai koke aku i kona poe nana i hopu a hauhoa i ke kaula ; no laila, ua hoomanawanui oia e like me ka ke 'lii olelo hooholo.
         
Aia a ike ia ka la e hiki mai ai ka make iaia, alaila, ilaila e ikea ai na keiki kupua.
         
Ma keia wahi, e waiho iki kakou i ka olelo ana no ka paa ana o ke keiki kaulana Pikoiakaalala. A e nana pu ae hoi kakou, no ka imi ana o Pupualenalena i kona kahu.
         
Ia Pupualenalena e hookaawili ana malalo o na wawae o Pikoiakaalala, ia wa, pane iho la o Pikoiakaalala, me na hua olelo kaukau penei :
         
" E Pupualenalena ka ilio maikai, i oi ae mamua o na ilio a pau, mai manao mai oe owau kou kahu ; aole, he kahu au no ka wa e mau ana ka punahele i ke 'lii, a i keia wa ua lawe aka ke 'lii i ka punahele mai o'u aku, nolaila, e hoomanao oe i kou makua, a e hookolo aku hoi oe ma ka meheu o ka laua wahi i hele ai, malia ua noho laua ma kekahi wahi a laua i makemake ai, a ua noho ae la paha kekahi o laua me ka wahine hou. Ina o Kahili, a o Waiuli paha he kane hou, onoai ua ko ka laua mau mea i noho aku ai, he keiki kane paha, a i ole ia, he kaikamahine paha. A ina e loaa kekahi o ka laua keiki ea, o kou kaikaina ia, a o kou kahu io hoi ia. E lawe mai oe iaia ianei, Ma keia po no oe e hele ai, apopo hoi mai oe, ina no e loaa kau mea e hele ai, hoi mai no. Aka, ina aole e loaa, e hoi mai no oe, mai haalele oe ia'u i ka la apopo ; no ka mea, apopo no hiki mai ka mea nana ka Ai o Ehu, ina oe e hoohala i ka la apopo, alaila, aole paha oe e ike hou ana ia'u."
         
A no keia olelo a Pikoiakaalala, ia wa, hoeu koke ae la o Pupualenalena no ka hele, a ike aku la o Pikoiakaalala e ane hele ana ka Ilio, alaila, olelo aku la ia mamua ae o kona hele ana. Ina oe e hele ana ea, e hoi mua aku oe a ko kaua mua, e paa pu aku oe me ona mau kalo eha, ame ona mau wahi ia eha. A ia oe e hele ai, o kahi no hoi a'u e waiho iho ai i kekahi kalo me kekahi ia, pela no oe e waiho pakahi ai i na wahi kalo me na wahi ia, a pau eha, alaila, hoohiki loa aku oe i ka aina kahi i noho ai ou makua. A ina ua hoi laua i Kauai e like me ko'u lohe, alaila, e honi aku oe i na kamalii oia wahi.
         
A lohe ae la o Pupualenalena i ka Pikoiakaalala olelo, o ka hoomaka iho la no ia o ka hele o ka Ilio imi kahu, me he makani la no hoi paha kana holo ana a komo i Mahiki, a hoea mawaho, o Kahuailanawai ia wahi, a he wai hoi ia ; malaila i waiho ai o Pupualenalena i kekahi kalo me kekahi ia. Holo aku no keia, o Hamakua ia, a hala o Hamakua, kau ana keia i luna o Hilo, a ma Manowaiopae, waiho hou no keia i ka lua o ke kalo me ka ia. Hoomau aku no keia i ka holo, me ka honi no i kahi a na makua i hele ai, a hala ka Hilo paliku, holo ana keia i ke one o Punahoa, a ma Waiolama, malaila kahi i eli ai o Pupualenalena i ke one, a kanu iho la i ke kolu o ke kalo me ka ia. A o ka holo aku la no ia makai o Puna. Eia na'e i ka po ia e holo nei, a hala o Puna, pii aku la keia ma Panau, a ma ke alanui ma Kalehu aku, malaila aku, a hiki ana keia i Ookuauli, a ma ka huli ma-o iki iho o Ookuauli, malaila kahi i hanu iho ai o Pupualenalena, a loaa he wai ilaila, oia kela wai eli a Malualani, mamua na'e ka ka Ilio eli ana, a waiho iho la i ka ha o ke kalo me ka ia, a mahope ka kela Alii i olelo ia, ka wai eli a Malualani.
         
Pau loa i ka waiho ia na kalo ana eha me na ia eha, o ka holo loa aku la no ia o ianei, a i ka wa kakahiaka nui, hiki keia ma Kamakamaka i Kau, iaia i hiki ai i laila, honi hele aku la ia ma kahi i noho ai kona mau makua. A i ka wa i mehana ae ai o ka la, ma ia wa i puhee ae ai na kamalii i waho e paani. A no ka ike ana mai hoi kekahi o na mea a pau oia wahi i keia ilio maikai, aka, o ua ilio nei o Pupualenalena, aole ona makemake ke hoolauna mai na kanaka makua, aia no he kamalii, oia iho la kona mea e lealea ai. A no ka lealea o ua ilio nei i kamalii, nolaila, piipii ae la na kamalii iluna ona me kona onioni ole ae ; aka, o ka honihoni wale no kana i kela keiki keia keiki. A ike ae la o Pupualenalena o kona kahu kekahi o Pupuakea, ia wa, hoohonehone loa ae la ka ilio ma na wawae o kona kahu, a hoohuhu aku la i ka nui o na kamalii. A no ka laka loa o ka ilio ia Pupuakea, a kahi no ia a ee ae maluna.
         
Ia Pupuakea no a ee, o ka manawa iho la no ia i holo ai ka ilio ; a i ka wa a ka ilio i kaili ai ia Pupuakea, ia wa, hele aku la kekahi poe keiki a na makua lokoino ona, olelo aku la no ke kailiia ana o Pupuakea e ka ilio. Ia manawa, pane mai la na makua aloha ole, penei : " Heaha la auanei ka hewa o kona lilo ana i ka ilio ? Malia o ke kaikuaana ilio no ia ona, ua noho mai la a manao, hele imi mai la, e like no me ke kauoha a kona makuakane, nolaila, kii mai la no ka ilio a e pono," pela ka olelo a ka makuahine o Pupuakea.
         
A ia Puapualenalena ma hoi e holo ana me kona kahu ma kona kua, hiki aku la laua i ka Waieli, eli iho la o Puapualenalena i ka ai me ka ia ana i waiho ai ilaila, a ai no hoi ke kahu a maona, o ke kau ae la no ia, o kau holo aku la no ia, ma Olaa laua i holo ai, a hiki laua i Waiolama, paina hou no ua kahu nei ilaila a maona, o ke kau ae la no ia, o kau holo aku la no ia ma na pali o Hilopaliku, a hiki laua i Manawaiopae, paina hou no laua ilaila, o ke kolu ia o ko laua ai ana. A mailaila aka a hala o Hamakua, hiki laua i Kahuailanawai, paina no laua ia kalo me ka ia, o ka pau no hoi ia ; mailaila aku a hoea ana laua nei i ke kai hawanawana o Kawaihae, a hiki no hoi i kahi a Pikoiakaalala e paa'na.
         
A ma ia wa no hoi a laua i hiki aku ai, ia wa no hoi, pae mai ana o Ehu ke alii o Kona, ka mea hoi nana ka ai i aihue ia'i e Puapualenalena. Ia Pikoiakaalala i ike iho ai i ke keiki me ka ilio, oiai e paa'na no ko na mau lima i ke kaula, ia wa, pane maila o Pikoiakaalala i ka ilio, penei :
" E Puapualenalena,
Ka maka o ka ilio imi kahu,
Loaa'ku i Kau, i Kamakamaka,
Aohe makamaka o kaua o nei wahi,
Ia oe no ia'u ua pau."

A pau ke kanaenae ana o Pikoiakaalala ia Puapualenalena, alaila, kauoha mai la ia ia Puapualenalena, " E lawe e oe i ko kahu a kau wahi no hoi e ike ana he pono iaia ke noho, alaila, waiho aku oe iaia ilaila, hoi koke mai oe, no ka mea, aole i ike ia'ku keia hope, no ka mea, ua hiki mai nei ka mea nana ka ai."
         
A lohe ae la o Puapualenalena i kela olelo i hoikeia'e la, o ke amo ae la no ia i ke kahu ona, o kau haele aku la no ia a loaa iaia kahi kupono ke waiho aku i kona kahu, (Pupuakea) o Kapaniau ia wahi, ma o iki iho o Waima, maanei mai o Kalahuipuaa, aia malaila, he a-na, malaila iwaiho ai o Puapualenalena i kona kahu. A hoi hou no i Kawaihae, e like me ka Pikoiakaalala kauoha ia ia. A hiki no hoi o Puapualenalena i o Pikoiakaalala la, kakali iho la laua no ka mea e hiki mai ana mai na'lii mai.
         
A o Keakalaulani hoi, mai ko Pikoiakaalala wa i hoopaa ia'i a hiki ma keia wahi i olelo ia'e la, ua uhi paapuia ia e na ao poluluhi no kana kane o ka wa kamalii, a ua hoopulu mau ia kona mau papalina lahilahi e na waimaka o ke aloha kane, e hoohanini mau ia ana no hoi na kiowai a ka ua leikokoula no ka anoi a kona puuwai, a ua hele mau aku no hoi ia i o Keawenuiaumi la, e noi aku e hookuu mai ia Pikoiakaalala, aka, aohe he komo iho o ke aloha iloko o Keawenuiaumi no ke noi a kana kamalei no kana mea i ehaeha'i kona puuwai lahilahi.
         
Ia Ehu hoi i kiki ae ai i o Keawenuiaumi la, kuka pu iho la laua no ka make o Pikoiakaalala. A hooholo ia ka make o Pikoiakaalala imua o na Ilamuku, me ka waiho ia a kekahi la'e, alaila, hooko ia ke Kanawai a Ehu i kau ai no ka poe aihue ai, e like me ka mea i haiia mamua. A ma ia po iho, lohe aku la ke kahuna a ke alii, o Lonokahuna no kela mea i hoikeia'e la, ia wa, hele mai la ia a imua o Keawenuiaumi, pane aku la ia penei : " Ea ! Auhea oe e ke alii, ua lohe ae nei au, ua hooholo ae nei o lua me Ehu e make ko hunona o Pikoiakaalala, no ka aihue ana o ka ilio i ka ai a kakou e ai nei ? Ina pela ea ? Aole peia e pono ai, ina oe e pepehi aku i ko hunona ea ? Alaila, e pau loa ana kakou i ka make, no ka mea, o kakou pu no ia e ai nei i ka ai aihue a ka ilio. A ua ike no oe i ke ano o ko hunona, ua ku ka iole i kahi loihi loa, a ua ku hoi na manu hanaino waa o Hilo, a he mau hia pai ole wale no he nui kana i hana'i, a pela no hoi ka ka ilio mau hana nui. A pehea auanei kakou e pakele ai ? Hookahi wale no pakele o ka hookuu aku, oia hoi ia ko laua la aihue ana i ka ai a na laua la wale iho no e ai nei, aole, na kakou no e ai nei na ka poe nui, aohe o laua la ohua, elua wale no laua la." Ma keia olelo a ke kahuna i a-kakuu iho ai na'lii, a hookuu aku la i ke kino o Pikoiakaalala.
         
A hookuu ia o Pikoiakaalala, ma ia wa, pane aku la o Pikoiakaalala ia Keawenuiaumi, " Auhea oe e ke alii o Hawaii nei ? Ua hooili mai oe i ka hanohano o'u i na la i naue ae nei, aka, o ka mana, me oe no ia, a ua hoowahawaha mai oe ia'u, me ka lawe aku i na mea a pau ao i haawi mai ai ia'u, nolaila, ke ku nei no au a hoi i ko'u wahi." A pau kana olelo ana imua o Keawenuiaumi, o kau haele aku la no ia me ka ilio Puapualenalena, me ka haalele aku hoi i kana hiwahiwa o ka ua kanilehua o Haili.
         
A hiki laua ma Kapaniau, i kahi hoi a Pupuakea e noho ana i ka malu o ke a-na. Ilaila, kauoha ae la o Pikoiakaalala i ka ilio (Puapualenalena,) " E noho no olua ia nei e hanai ai oe i ko kahu a nui, alaila, aia no no hoi ia i ka olua wahi e hele aku ai, a o kou kahu iho la no ia, eia au ke hoi nei i kahi hanau o kaua i Kauai, e aloha auanei o lua."
         
[Ma keia wahi, ua pau ka olelo ana no Pikoiakaalala, ua hoi aku la kela i Kauai i na pali o ahi. A no ka malama ana a Puapualenalena i kona kahu ka olelo i koe.]
         
No ka malama ana o Puapualenalena i kona kahu ia Pupuakea.
         
I ka ilio me ke keiki e noho ana i ke a-na o Kapaniau, ike iho la ka ilio i ko laua hemahema no na mea aahu me na mea ai hoi, hele aku la ia e aihue moena, kapa no laua, a loaa ia mau mea, hele no hoi e aihue ia a me ka ai. A makaukau laua no na mea a pau i hoikeia'e la, alaila, i ka wa i nui ai o Pupuakea, ono ae la ia i ka awa, ia wa no hoi i hele ai o Puapualenalena i ka aihue awa ma na pali o Kahulaana, a hoihoi no, inu no hoi ke kahu, pela no kana aihue ana a pau ka awa o Kahulaana, mahuna no hoi o Pupuakea i ka awa, o ka Puapualenalena hana mau no ka hanu i kahi e loaa'i ka awa. Oiai ua nee eia nei ka awa a pau o na pali, a hookahi wale no pali awa i koe, o ka pali o Opaelolo, oia awa, no ke alii no Keawenuiaumi.
         
A ma kekahi po ae, hiki aku la o Puapualenalena ma Opaelolo, aka nae, aohe alanui e ae e hiki ai o Puapualenalena, no ka paa i kiai, pii aku la ia ma ka pali laumania hiki ole ke hele ia. Malaila oia i pii ai a loaa iaia ka awa, huhuki no hoi ia a kaumaha hoi ana, a pela no i ka lua o ka po, a ma ke kolu o ka po o ka hiki ana i Opaelolo, ma ia po i loaa'i o Puapualenalena i ka poe kiai awa, a i ka wa i loaa'i i ka poe kiai, hopu iho la lakou i ka ilio, me ka puliki a paa, oi aumeume na kiai awa me ka ilio mai ka honua mai a hala loa ilalo o ke kahawai, oi oni ae no hoi o Puapualenalena a aohe he hiki ae, no ka nui loa o ka ikaika o ka poe o puliki ana iaia. A o ke ao e ae la no ia, o ka hookino pohaku iho la no ia o Puapualenalena iloko o ka wai.
         
A ina kiai awa no e paa ana me ka manao no he ilio maoli, i ao ae ka hana, e paa ana lakou i ka laau a Kekuaokalani. Aka nae, he kino pohaku ka lakou e puliki ana ; a me he ilio maoli la no hoi ia pohaku e waiho la ma Opaelolo maluna aku o Waipio, a hiki i keia la, a ua ike mau ia no hoi e ka poe e hele ana malaila.
         
Ma keia wahi i manao ia'i, ua make no o Puapualenalena ilaila, no ka mea, aia ke waiho la kona kino ilaila a hiki i keia la a kakou e olelo nei. Ma keia wahi no hoi, ke hoopau aku nei au i ka'u olelo ana no Puapualenalena, no ka mea, ua hookala kupua iho la, kua pohaku ana kela. No ke kahu Pupuakea kahi olelo iki i koe.
         
Ia Pupuakea e kali ana i kana imi loaa, o i kali wale a aohe hoi aku, o kona noho iho la no hoi ia i ua ana nei, oiai ua nui ka ai, ka ia, a me ka awa. Malaila no o Pupuakea i noho ai, a ui, o kona kino nae, he aa. A loaa wale oia ia Kalanikapuakeawe ilaila, ua hele no hoi a mahuna i ka awa o Pupuakea, a lawe keiki hookamaia e ka Keawenuiaumi keiki, oia o Kalanikapuakeawe. A o kana keiki ponoi o Lonoikamakahiki. Nolaila i lilo ai o Pupuakea he hooilina aina no Lonoikamakahiki.
         
Ina hoa kaana o Pikoiakaalala ke aloha waianuhea ; ma keia wahi, ke hoi nei o Pikoiakaalala e ai i ke ko eli o Halalii. E hoomaha ae ana ka mea nana e uleu nei maluna o ke keokeo o ke kanana.
Me ke aloha ia oukou, S. M. KAUI.
         
Kulanakauhale Alii, Oahu.

Ka Moolelo o Europa.

KE KAUA ALUA A ME KE KAUA EKOLU ANA O KO ROMA A ME KEKAHI POE MAMO A KA POE GAULA.

            No ka ulu hou ana o keia kaua, na huai pauia a hamama hou na puka o ka Luakini o Ianusa, a hiki i ka lanakila ana o ka hope.
         
I ka makahiki 218 mamua o ka era Kristiano, he kaua hou ana me ka poe Katage. O keia kaua ana, ke kaua alua, i kapaia he kaua Punika. O na koa Katage, ua alakai ia lakou ma ka hooponopono ana o Hanibala, ka luna koa kaulana i kona wa e ola ana.
         
Ua holo ae keia lunakoa me kona mau koa ma ke Kaiwaenahonua aku a hiki ma Sepania, a malaila aku ko lakou kai hele ana a hiki ma I talia. I ko lakou kai ana a hiki ma ka maunu Alapa. He mauna kiekie keia, ua paapu i ka hau paa, a me ka hau kilihune, a ma kekahi wahi o na mauna nei, ko Hanibala okipu ana i ka pali i wahi e hiki ai lakou nei.
         
I ke kaa ana o lakou nei ma kahi aoao o ka mauna, ua kaua no lakou nei me na kamaaina o ia wahi, a lanakila no ko Hani bala aoao. A mahope mai, ua hoopuniia o Hanibala ma e kekahi mau lunakoa elua o Roma me ko laua puali koa, ma Kanae. Ma keia wahi i pau nui ai na koa Roma i ka lukuia. O kekahi luna koa o Roma holo, a o kekahi make, me na koa he 40,000, e waiho ana ma ke kula.