Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 37, 15 September 1866 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA:
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE V. HELU 37. HONOLULU, SEPATEMABA 15, 1866. NA HELU A PAU 250.
"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi. L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
I s published in Honolulu. EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.
A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M. L. H. GULICK. Publisher.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each. Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
HE MOKU HOLO MAU
No Lahaina, a me Makena.
O KE KUNA KALEPA PAA maikai,
"Ka te Lee."
O Fountain ke Kapena,
E HOLO MAU LOA ANA A HIKI MAI no hoi ma na Awa i olelo ia maluna. No na ukana a me na ohua, e nina i ke Kapena ma ka moku, a i ole ia ia C. BREWER &co. (BURUA MA) 228-tf
No Hilo.
KA MOKU KUNA
"MELE HILO,"
O Sebastian ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I KE Awa maluna, no na ukana ame na ohua e ninau ia HULIPAHU, (L. L. TORBERT).
No Hana, Kaupo, a me Maliko,
KA MOKU KUNA
'MANUOKAWAI,'
O Merchant ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KELA MOKU I NA Awa i haiia maluna. No na ukana a me na ohua, e ninau ia C. BREWER &co. (BURUA MA)
Olelo Hoolaha
- A KA -
AHAHUI HOOHOLO MOKUAHI
- A -
MOKU MAOLI KULOKO
- O KO -
Hawaii Pae Aina.
KA MOKU KUNA MAIKAI Alabani, 161 tona, e holo ana i Kawaihae, a me Kona, ma ka Poaono, a mamua ae paha, la 10 o keia malama. O KE KUNA KALEPA O Neti Mela E holo mau ana i Lahaina, a me Maalaea. No na mea i koe, e ninau ia Kapena Mokina, a i ole ia, ia JANION GREEN & CO., A. H. M. K. H. 222-tf
W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!!
O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o o na Aha Hookolokolo o keia Aupuni, e kii koke i ka mea nona ka inoa e kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale, ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb. 9, 1866. 219-1y
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50
Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½
Eia na buke i haawi wale ia.
Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.
Ka Nupepa Kuokoa.
Hooko ana i ke Kauoha.
No Ana salemo, he Keiki Alii no Italia.
E noho ana kekahi keiki Alii opiopio ma I talia, o Anasalemo ka inoa; he mea i aloha nuiia e kona kaikuaana, a malama pono ia no hoi. He milimili oia na kona kaikuaana, a pinepine no hoi ka hoopakele ana o kona kaikuaana i kona ola i na wa a pau a ua o Anasalemo i loohia ai i ka pilikia. No ka hana aloha mau a kona kaikuaana iaia, ua hopu aku o Anasalemo ia aloha a hoopaa ma kona puuwai, a ma na hana hoi e like me ka ke kaikuaana, oia kana hana i hana ai.
I ka make ana aku o ko laua makuakane, noho kokoolua wale iho la no laua nei, me ke aloha o kahi i kahi; a o na hana maikai a pau a ke kaikuaana i kauoha mai ai e hana, oia ka Anasalemo i hana ai me ka hoolohe pono, a hana oluolu aku hoi i ke kaikuaana.
I kekahi la, hele ke kaikuaana e like me ka mea mau; aka, aole nae i hoi mai a loihi loa na la o ko laua kaawale ana. Hoopioloke ia mai la ko Anasalemo manao no ka nalowale ana o ke kaikuaana; a, aohe hoi mea e ae nana e hoolaukanaka ko ia nei noho mehameha ana, o na waimaka wale no. Komo mai la ke aloha o ke kaikuaana iaia e hele e imi; kukala hele aku la ia ma na alanui; pii aku la ma na mauna, huli hoi ma na kahawai, a mawaena o kela ano kanaka keia ano kanaka a pau o Italia, aohe mea nana e hai mai i kahi i hele ai, aohe hoi mea nana i pane ae i keia:
"Ua hala ka Puulena aia i Hilo,
I imi aku la ia Papalauahi."
Hoolohelohe aku la keia o ka wawa wale ia mai o ke kaikuaana; aohe i lohe ia aku kekahi e olelo ana nona, a hala na malama eono. A, i kekahi po o ua o Anasalemo i wehe aku ai i ka ipuka e e komo aku, hoea ana kekahi kanaka i kahiko ia me na aahu ano e, a haawi mai la he palapala ma kona lima me ka hawanawana pu mai i ka inoa o ua kaikuaana la. O ka wa ia o ka ahaaina ai i-o o na Katolika; a, he mea mau i na kanaka ka aahu ana i na kapa ano e, aohe e pahaohao ka manao ke ike aku. A-nehe aku la o Anasalemo e hopu i ka mea nana i lawe mai ka palapala, aka, nalowale koke aku la kela iloko o ke anaina kanaka, a me ke pihoihoi oia i heluhelu iho ai i ka palapala.
"E Anasalemo kuu kaikuaana, ke ola nei no au me ka oluolu. Ke noi aku nei wau ia oe, e like me kou aloha ia'u, mai hoopoina oe i ka hana ana mai no'u i ka mea a'u e kauoha aku nei ia oe e hana, oia hoi keia: E iho mau ae oe i na po a pau ma kahi alanui ololi e moe la ma ka aoao hema o ka Pa Alii. He umi kapuai mai ka puka aniani hope loa aku, e loaa ia oe kahi noha o ka pa. E lawe pu me oe i ipu kukui, a ma ua wahi noha la o ka pa, malaila oe e kau aku ai i ka ipu kukui; e hoohuli aku nae i ka a iloko i ike ole ia oe. E hiki mau ae oe malaila i na po a pau ma ka hora umikumamalua; a malaila oe e noho ai a kani mai ka hora ekahi o ka wati o St. Ianuarius. Pela oe e hana ai, a i kekahi po ae e hana ai, a i kekahi po e hui pu kaua malaila. E hoomanao oe, mai poina, o ka pule noi keia a kou kaikuaana, e hooholo pono oe i kau hana."
Ia po no hoomaka aku la o Anasalemo e hooko i ke kauoha, me ka iini nui o ka manao e hui aku me kona kaikuaana. Lawe pu no hoi oia i ka ipu kukui, a hele aku la ma kahi ala ololi i kuhikuhiia ma ka palapala. He wahi anoano a eehia hoi ua wahi la, aohe puuluulu o kanaka e like me kekahi mau wahi e ae o ke kulanakauhale, pa ka maamaama powehiwehi o ka mahina i kokua pu mai iaia i ka helu pono ana i na puka aniani, a loaa aku la kahi noha o ka pa i olokea ia me na amana hao ma kae-kahawai. Maloko o keia wahi noha o ka pa i wikiwiki ino iho ai oia i ka huna ana i ka ipu kukui; a alaalawa ae la oia ma-o a maanei me ka ninau iho iloko ona, "no keaha la kuu kaikuaana i koho ai i keia wahi i wahi no maua e hui ai."
Ma-o iki aku o ua wahi nei ka muliwai; a lana mai la kona manao maloko mai paha o ka muliwai kona kaikuaana e au mai ai; ua makau la i ka hele ae ma ke alanui o ikeia mai e kanaka. Ia Ana salemo e ku ana i kana wati mehameha, e hoomanawanui ana hoi i ke anu a me ke koekoe a ka makani kehau o ke aumoe; puiwa wale ae la no ia me he mea la e pohapoha mai ana ka hoe ma ka iliwai, a hele aku la oia e nana, aohe. Me he mea la hoi he halulu kapuai la kana i lohe, a hele aku la no e nana, aohe kanaka, ua kuhihewa wale no ia. Aole i hiki mai kona kaikuaana ia po; aole no hoi i kahi po mai, a aole no ia po hou mai a hala na po he kanaha o kona kali ana; hoomaka mai la ke kaumaha o kona naau a me ke kuihe o ka manao, koe no nae ke aloha e kawelewele ana no:
"E mae no na pua o ka iini,
Ke nele ke kulu kehau o ke aloha."
Aka, aohe mea e ae ana e hana ai, o o ka hooko wale no i ke kauoha a kona kaikuaana. O ka hana kupono wale no ia ana e hana ai o ke kali i ike ai oia i kona kaikuana; a hoomau aku la no ia i ke kali ana me ka haule ole o kekahi po hookahi, a hala he umikumamakahi malama me na la keu he iwakalua.
I mea e nalonalo iki ai ka ia nei hana ana, hoololi pinepine keia i ko ia nei wahi e moe ai; no ka mea, i na wa a pau a ia nei i kali ai, ua halia wale mai no iaia nei ua hoopaa ia paha ke kaikuaana no kekahi oihana kukamalu o ke Aupuni i maa mau i ka hana ia ia mau la. Manao no hoi keia e hooko ana no ke kaikuaana i kana kauoha, ke kali io nae keia ma ua wahi mehameha la; me ka hoomanawanui i na kua-kaumaha o ka makau, no ka ike ole i ke kumu o nei hana ana pela. Hoopahaohao loa ia mai la ko ia nei manao, aka, ua hana no ia ma ke kauoha a ke kaikuaana. O kahi ana i haohao loa ai, o ke kauoha ana mai a ke kaikuaana maloko o ka palapala, e lawe pu me ka ipukukui. "Me he mea la, (wahi a ua o Anasalemo,) i makemake paha kuu kaikuaana i ka ipu kukui i ike pono ai au i kona ano; ua manao paha ia e aluka mai ana kanaka maanei i kona wa e hiki mai ai, a, aole la wau e ike aku iaia." Aka, iloko o ia mau la kupilikii o ke Aupuni, ua maa wale no na kanaka i ke komo i na aahu ano e; a, aohe e lelele ka oili ke hoea mai kekahi me ia ano aahu.
Pela no o Anasalemo i hoomau ai i ke kali ana, aka nae, ua hoomaka mai ke kuihe ana o kona manao, a kaumaha hoi ka naau no ka loihi loa o ke kali ana. Kani mai la ka ho ra ekahi o ka wati o St. Ianuarius, olelo ae la ia, "Umi kumamakahi ae nei malama me na la keu he iwakalua kumamakahi. E hoomau no au i ke kali ana ia oe a pau ae ka makahiki." Wehe mai la oia i ka ipu kukui mai kahi noha mai o ka pa, e makemake ana e hoi. Ua ano powehiwehi ka a ana o ke kukui, a olelo iho la o Anasalemo, "o oe ka paha kekahi e ka ipu kukui i molowa i ke kali ana." Huli ae la oia e hoi me na waimaka e kahe ana; ia wa no, naue ae ana ka pohaku e waiho ana malalo o kona mau wawae, a puka ae ana ke kaikuaana mai lalo ae o ka honua.
"Ko koloka! E wiki! Hoouhi mai iluna o'u. E huna mai i kuu kapa paahao!" wahi a ke kaikuaana. Pane aku la o Ana salemo me ka pihoihoi a me ke kahaha nui o ka manao, "ko kapa paahao;" a uhi aku la oia i ke koloka i kona kaikuaana. He ano pouliuli ia wa; aka, ua ike aku la no o Anasalemo aohe mau kamaa o na wawae a ua hohoma hoi na papalina o ke kaikuaana. Lalau aku la ke kaikuaana i ka ipu-kukui a kiola aku la iloko o ka wai. "E waiho malaila," wahi ana i ke kaikaina. Pane aku la o Anasalemo me ka ike ole i kana mea e kamailio ai, oiai e mau ana no kona pihoihoi, "auwe! Ua minamina loa wau i ka ipu-kukui, no ka mea o kona wa keia i makemakeia ai. He umikumamakahi aenei malama me na la he iwakalua kumamakahi o ke kokua ana mai o ka ipu-kukui ia'u; a, oia no hoi kekahi i ike pu i ka luhi a me ka mea o ka noho ana o nei wahi mehameha. Aohe mea e ae, ua make paha ua ola paha; a, o kou ola ana mai nei ka mea nana e hooluolu mai ia'u. A ua makepono ka luhi ana, oiai ua hooko ia ka mea i makemakeia."
Nani ka mea kamahao o ka lohe ana aku i ko laua leo; a na pa o ke kulanakauhale i hoowawa ae ai i na kupinai leo e poha nahenahe ana ma na la olu o ke kuluaumoe; aohe nae mea i ala mai, mai kona hiolani ana. Aohe hoi makani nui e hookuku ai na ale, a e pii ai la ke kai o kahi poe. Naue malie aku la na opio malalo o ke aka o na hale, a aole laua i ike hou ia malaila.
Ma ka wanaao ae kau aku la na keiki maluna o kekahi moku e holo ana; a hoike mai la laua i ko laua aloha hope i ka aina hanau ma ka hookahe waimaka ana. Halialia wale mai la no na puu, na kuahiwi, a me na kula mauu uliuli o ka aina makani huihui o Italia. Ku mai la na keiki iluna o ka oneki; o ke kaikaina e mau ana no kona ohaha, a o ke kaikuaana hoi, ua lilo aku ka nani o kona mau papalina, a ua hoolea ia hoi na lima, aka nae ua haule aku ke kapa pio, a ua kahiko mai laua i na kapa mau o ko laua kulana.
"Ano," wahi a Anasalemo, "ua hui hou kaua. Ke noi aku nei au ia oe, e hai mai oe i kou moolelo. No ke aha la oe i makemake ai ia'u e kali loihi loa; a, mai hea oe i hoea mai ai mailalo mai o ka honua." Pane aku la ke kaikuaana, "ae, e pau aku ana ia mea i ka hai ia ia oe; no ka mea, aohe oe i poina i ka lawe pu ana me oe i ka ipukukui?"
A hoomaka aku la ka ike powehiwehi ia ana'ku o na kapa-ka hakai keokeo o Italia; a e ake ana hoi na naau e ike aku i ka aina a ka moku e holo nei; hoi aku la na keiki ilalo o ke keena. A hai aku la ke kaikuaana i kona moolelo a pau me na hopuna olelo aloha imua o Anasalemo kona pokii: -
(Aole i pau.)
NU HOU MI SIONARI.
NO KA MOKUPUNI O NUKULAELAE.
He mea e olioli ai ko makou mau makamaka hoahanau ke lohe aku i ka hana a kekahi o na mokupuni o ka Paki fika nei.
Ua ike iho nei makou ma kekahi wahi pepa i pai ia ma Bosetona e ka Papa Ame rika, i ka moolelo o kekahi Luna ekalesia he kanaka no Samoa, o Elekana kona inoa.
I ua Elekana nei e holo ana maluna o ka waa me kona mau hoa ewalu, loaa iho la lakou i ka makani ikaika a puhi ia aku la maluna o ka ilikai, iloko o ka malama o Aperila, M. H. 1860. Mahope o ka hala ana o 9 la o ko lakou noho pilikia ana maluna o ka waa, hoopae ia aku la lakou ma kekahi wahi mokupuni o Nukulaelae ka inoa, he 600 paha mile ma ke komohana akau o Samoa. Malaila lakou i hookipa maikai ia'i, a mai ko laila poe lakou i lohe ma ai, ua hiki mua kekahi kapena moku malaila, a ua olelo aku e hoopau a e puhi i ko lakou mau akua kii, a ua hooko koke lakou, a i keia wa ke kakali nei lakou o ka hiki aku o kekahi mea e hoohuli ai ia lakou ma o ke Akua oiaio la. O na kanaka mua o keia poe no Samoa aku. I ko Elekana lohe pono ana i ka lakou olelo, a i kona oluolu ana ae no hoi mai kona nawaliwali mai, hoomaka koke iho la ia i ka haiolelo ma na la Sabati, a hoomaka koke no hoi i kula la. Aia no me ua Elekana nei he ekolu mau wahi buke, he Kauoha Hou, he wahi himeni a me kahi buke wehewehe ano no Mataio. I ka nui ana mai o kana poe haumana, hahae ae la ia i na aoao o kekahi o kana mau buke, a haawi aku la hookahi aoao palapala pakahi na kela a me keia haumana.
Mahope iho o kekahi wa, haalele iho la oia ia Nukulaelae a holo makaikai aku la ma kekahi mau mokupuni liilii aku a ku oia ma Samoa me ka olelo aku; "Mai ka mokupuni pekana mai nei au, i hele mai nei e noi aka ia oukou i mau Baibala a me na kumu ao." Ua hookomo ia oia i ke kula Misionari i loaa mai ka naauao oi aku, e kali ana o ka loaa o ka wa kupono e loaa mai ai kona palapala hookohu Misionari a hoi aku i Nukulaelae.
KA HOLO MAKAIKAI ANA O REV. A. W. MARE.
Ua koho koke na Mi sionari o Samoa ia Rev. A. W. Mare (Murray) e holo makaikai pu me Elekana ma na mokupuni ana i hai mai nei maluna ae, a i kapaia hoi e ua Mare nei, "Na mokupuni Ako-ako-a," no ka mea, he nui wale na kua-au a me na moku Ako-ako-a e ku poai ana, e like me ka nui o na mokupuni o ka Pakipika. Ua holo aku ua Mare nei mai Apia aku i loko o Mei 1865 me Elekama a me kekahi mau kumuao elua me ka laua mau wahine.
Ma ka la 16 o Mei, hiki aku la lakou ma Nukulaelae, aka, mahope iho o ko Elekana haalele ana ia mokupuni, ua hiki mai kekahi mau moku Pe ru, a ua lawe wale aku i na kanaka o laila ma ke ano hookauwa kuapaa, a o ke koena ua emi iho malalo o ka 100. O ka nui o ia poe he wahine a me na keiki wale no. Eia ka mea i pau loa ai na kanaka, ua olelo kekahi poe o na moku, aia maluna o ka moku he malama moku misionari. Nolaila manao iho la na kanaka e holo aku ilaila i kuhikuhi ia mai ai lakou i ke Akua nui a me ka hoomana ana ia ia. O ka lakou maunu iho la keia o ka hoowalewale ana. Kai pu-a aku la na kanaka iluna o ka moku malalo o ka mana imi epa a na kanaka Peru, a lawe wale ia aku la me he poe pio la na lakou, a o ka poe wahine a me na keiki i waiho ia iho, e noho ana lakou iloko o ka naau kaumaha a luuluu. O kekahi o na kumu, ua hoounaia'ku i Funafuti, kokoke e 60 mile paha ke kaawale aku, aia ma ka Latitu 8˚ 30' Hema a ma ka Lonitu 179˚ Komohana.
KA OLELO A KE ALII O IA MOKUPUNI.
Eia ka Rev. Mare olelo: O ka huaolelo mua a ke alii i ko makou hiki ana'ku i ona la eia: "Eia makou iloko o ka pouli," wahi ana, a ke kakali nei makou o ka loaa o kekahi kumu nana e ao mai ia makou." Ua olelo aku au iaia, o ke kumu ia o ko makou hiki ana mai, o ke ao aku ia ia a me kona Lahui; ua lohe makou i ko lakou makemake i ka olelo a ke Akua, a i hele mai nei makou mai Samoa mai no ia mea. Ua ulupa e no lakou i ko lakou mau akua kii i ka wa a ko Nukulaelae poe i hana ino ai i ko lakou mau akua kii. Ua lohe lakou i ka Elekana mau hana malaila, a he wahi manawa uuku kona noho ana mawaena o lakou, ia ia i haalele ai i ka mokupuni a holo aku i Samoa. Ma ia kulana i pii ae ai ka noho aloha pu ana. Ma kekahi la ae Poakahi, ua hoonohoia o Matatia a me kana wahine, oia hoi kekahi o kumu o makou, ma Funafuti. Ia manawa no ua hoomaamaa koke ia na kanaka i ka heluhelu, a iloko o na la elua o ko makou noho pu ana me lakou, mahope iho o ke ku ana mai o ke kumu, he 17 o lakou i hoholo i ka heluhelu i na hua mua, (alphabet) a he anahulu mahope iho o ko makou hoi ana mai, mai kekahi mau mokupuni mai mawaena o 20 a me 30 ka nui o ka poe i hookuikui ma ka heluhelu ana. Aole au i ike i kekahi Lahui e like me keia ka hikiwawe i ka aapo. Ua haawi mai ke Akua me ka malamalama e loaa ai ia lakou ke ola."
I ka haalele ana, holo aku lakou i Nutufetau, malaila kahi o ka poe hao kanaka e hoao ana e lawe i mau kauwa kuapaa mai ka poe aku o laila. Eia ka Mare: "He nui wale na auwaa i holo mai a pili ma ko makou mau aoao ia makou e holo aku ana e ku. A mawaena oia mau waa, o ke keiki a ke alii oia mokupuni kekahi, he keiki ano hoihoi mau, o kona inoa o Taukie. Ua maamaa iki keia keiki alii i kahi olelo haole. I kona lohe ana he misionari a he mau kumuao kekahi ma ka moku, hoihoi loa kona mau maka me ka olioli. Ua hai mai oia, he manao kona e holo i Fiji ke loaa ka wa kupono, me ka manao e loaai ke kumu aoina i hiki ole aku makou. Pela iho la i loaa ai ia makou ka puka, a aohe mea i koe, o ke komo wale no. O ka hooponopono ana no na mea maluna o na kulana o keia moku, ua like no me na mea ma Nukulaelae a me Funafuti i hai koke ia ae nei. Ua lohe wale lakou nei i na mea i hanaia ma kela mau mokupuni, a ua kiola wale i ko lakou mau akua kii, a ua hoopau i ka hoomana ana ia lakou. He mau makahiki ko lakou malama mau ana i na Sabati, a ua malama no hoi i kekahi mau halawai. He halepule no ko lakou e ku ana ma kahi maikai 45 kapuai ka loa, 40 ka laula, ua malama mikioi loa ia me ke kau wahi pelapela ole. Pela lakou i hoomana'i i ke Akua me ko lakou wahi malamalama." uuku nae ke kali o ka hiki mai o ka poe nana lakou e kauo aku i ke ao malamalama." O ka nui o na kanaka, he 300, a malaila o Elekana i hoonohoia'i i kumu no lakou.
Mai Nukufetau aku holo aku lakou i Vaitafu he wahi moku ku hookahi wale iho no ia, he 350 paha ka nui o na kanaka, a mai laila aku holo aku lakou i Nui, he 90 mile paha ke kaawale. Ma ka mokupuni o Nui, o ka huaolelo mua a lakou i lohe ai mai kekahi keiki opiopio mai o laila i maamaa iki i kahi namu kawalawala, i kona pii ana mai iluna o ka papahele o ka moku. "He moku anei keia me na misionari?'' Na kekahi poe paha i hai mua aku ia lakou e ku koke mai ana na misionari. I na makahiki elima i hala aku nei, ua puhi lakou i ko lakou mau akua kii i ke ahi, a mai ia manawa mai, ua hoomana mau lakou i ke Akua oiaio, a e kakali ana lakou o ka loaa aku o ka poe nana e ao aku i ka ke Akua olelo. He mea ehaeha no ka ka naau ka waiho wale aku ia lakou me ke kumu ole. Ua imi aku no wau ia lakou e hoomau aku lakou i ka hoomana ana i ke Akua a me ka hele ana i ke kula a loaa mai ke kumu hou. He wahi maikai loa ko lakou e hoomana'i, a pela no hoi ka hale kula. O ke alii, o Kauie he kanaka ano hoihoi.
Ma ka hoopau loa ana a ma kahi e pili ana i keia huakai mi sionari a me na kanaka i makaikai mai, eia ka Mr. Mare: "O ka mea mua a oukou e hana'i, o ka hoomakaukau no keia kulana, i pau ai na mokupuni a pau a makou i makaikai aku nei i ka ike i ka ke Akua Euanelio. A ke manao nei au o na mokupuni ekolu i koe a makou i holo ole aku ai, oia o Niutao, Nanomea a me Nanomaga, ua like pu no me na mokupuni i haiia'ku nei ia oukou. O na mokupuni a makou i makaikai ai a me na mokupuni i koe ekolu, ewalu ka huina, aia mawaena o 300 a 400 mile paha, a o ka nui o na kanaka 3,500 a oi aku paha. Ua pau na heiau a me na lele i ke puhi ia i ke ahi, a aohe akua kii i koe, a ke ake nui nei lakou e ike i ka maikai o ka noho ana Kristiano, a i oi ae hoi mamua o ka noho ana pegana. Heaha ko kakou manao no na kanaka o Nukulaelae a me Funafuti i ake nui ai e loaa ka poe nana e hanai aku i ka olelo o ke ola, a aole anei kakou e ehaeha i ka hana kumakaia a ka poe hao wale i na kanaka uhane ola o kela mau mokupuni, a lawe aku me ka manao e hookauwa kuapaa?"
Kumaka ka ike i ka hana a na Pake.
IKE MAKA IHO LA NAE KA POE WAIWAI A ME KE AUPUNI I KA HANA A NA PAKE A LAKOU I LAWE MAI AI MAI KINA MAI.
A ma keia mea i oleloia ma ka pepa aku nei o kela pule, ua ike maka no ka poe waiwai iwaena o na makahiki he umikumamaono i hala ae nei. Mai ka wa i hoomaka ia mai ai ke puhi ko ana ma keia pae aina a hiki mai i keia manawa e ku nei, alaila, he kumu maopopo ma ka nana ana, me ka ike maoli ana no o kakou a pau, aohe haunaele nui ana ma na wahi mahiai ko o ko kakou nei wahi pukoa, i mahiai nui ia e ka poe mahiai, i kipulu ia hoi e ka poe kipulu o na la i kunewa ae nei. Aole no hoi he haole i pepehiia ma ka inoa o kanaka Hawaii. He ole! He ole loa no!
Aole no hoi he ino nui a na kanaka maoli i hana aku ai i ko lakou mau haku, a pepehi hoomainoino ia e like me keia a kakou i ike iho nei, i ka hana lokoino a ka Pake, ma ka hoohanini ana i ke koko o kona haku maluna o kahi moe, a lilo i mea ano e me ka manaonao i ka nana aku. A pela no hoi ka hana a na pake hou a pau i kuai ia ma Kina ma ke ano hoolimalima, i hiki mai ai ma ko kakou aina uliuli, a momona hoi.
He haunaele nui ka ma kahi mahi ko o Kapena Ki, ma Ulupalakua, Maui, a pela no ka hoi ma Kaneohe, ma kahi mahi ko o C. C. Harris. A ua oleloia, ua holo malu aku lakou mai ko lakou haku aku. Pela no ka hoi ma ka pa hana o Mr. Waila, ma Kualoa, mawaena o na kanaka maoli a me na pake, a he ano haunaele no malaila i na mahina elua i hala ae nei, aka, no ka maikai o ka lakou hana, ua oluolu ua poe pake ai miki la. Ua lohe no hoi kakou i kahi moolelo o keia kanaka, he sinitiu, a ma na mauna o Kina ko lakou wahi e noho ai. He poe manao ole keia i ko lakou ola iho, ke malama pono ole ia e na haku.
A ma keia wahi, e nana ae kakou e ka poe heluhelu, a e ike mai hoi e ua poe waiwai nei, a e ku iho me ke kali ana. A ke ninau aku nei au ma keia pepa: Pela no hoi anei ka hana a na kanaka kupa o keia aina i ko lakou mau haku? Aole! aole loa lakou i hana iki pela, me ka lalau lima nui aku, e hoohanini i ke koko hala ole o ko lakou mau haku me ka make manaonao, aka,
o lakou kai aloha ole ia.
O na kanaka maoli a pau e noho ana maloko o na hale puhi ko maloko o keia aupuni, i kepa ia hoi mai Honolulu nei aku e holo i Hawaii, Maui, Kauai, a ma Oahu nei no hoi. A ma keia hana ana, ua hele no lakou no na wahi apana dala he kanaha, he kanalima, a hiki aku hoi i ke kanahiku, pau mai ka palena. A iwaena o keia mau apana dala i loaa mai, i Honolulu nei no, o ka puehu no ia a lilo i opala; a hele aku a noho i ka hana kumakahiki malalo o na haku, me ka hoomanawanui ana i ka hana luhi a me ka inea me ka malama pono ole ia. Mai i ae no nae oe ia malama pono ole ia ae la e e kani iho ke u a kanaka Hawaii; ole loa, a ina paha he pake, nakaka la ka pali, ku ke a ka halelo, lilo ana he puu dala nui.
A owau hoi o ka mea e olelo nei, he ike maka ko'u ma ko'u hele makaikai ana ma Kauai, ma ka makahiki 1857, iloko hoi o na hale hana ko, a ua ike no hoi au i ka lakou