Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 48, 1 December 1866 — Ka Moolelo o Kamehameha I. [ARTICLE]

Ka Moolelo o Kamehameha I.

Na M. Kamak.u l . I

! IIKl.l" 5. ! | Ke au u Kalaniopli;. I kn maknhiki A. D. 1751, ua lilo Imlookon ke Aupuni o Ihiwaii ia Knlani- ' iipuii. O Kalaniopuu, ke keiki ;i Knla- I mnuiiumamao ka Moi o Kau; ke keiki ! uiakahinpo a Kt:nweikekr.hinliioknmoku, kn Moi o Hnwnii. O Lonomnikannka , konn mnkuwahine, ku knikmnahine n Ahuui. O ka mnkuwnhineo Knlaniopuu : o Knmnkuimoku, ke knikamiihine n Kui anounnu, u o Umiulniknahumnnu. Hooponopono iho In o Kiilaniopuu i • konii Aupuni,a .hoonoho nku lu oia i muu Alii Kinuinn maluna o ka moku o llawa- [ ii, a iinau A!ii ai okann, a i mau Alii ni nhupunu, a i mnii Konohiki ni nhupunu liilii, a me na Ili ainina ni knpono iloko onn ahupunn nui. Hnawi aku la oia i kn aina no kona poe ulii, a me na koa. He nui na Kahuna kalaiwaa, a me ka , poe lawnia, n tin iioouoho oia i poe ikaika ika hoe wnn. Un wne oia ika poe ; knknolelo, a me ka poe kilo, a me kn poe kuhikuhi puuoue. O Knuakahinknhaola, lie kauaka oia uo Kauai, he kauaka nkamni i ke kakaolelo, un lilo oia i knkaololo knulana i ka wa o l\alanioj>uu, a ua lilo i punahele. O Kikoo keknhi ka- | nnka nknmai i ke knknolelo. O Kni, o ! Knnloa, Knpalaoa, Puuone. Hc nui no na'iii i ka wa o Kalaniopuu, he inau Lui ua mamaka kaua, he mau Aiii poe kaua, he mnu Luna knaknua, a he mau kumuat> lonomakaike. Oka oihaua kaua, oia ka oihana Aupuni i ke au o Kalaniopuu, i nana i hanau mni o Keoua Kuahuula, i i ... , | make ni ma Knwaihae. O Keoua Peei nle, a me Pauli Kaolioku, kekeikimnknhir»po a Kunuinkea Kainehameha. He Alii akamai a me ka naauao o KaInniopuu, he Alii kuulana i ka ikaika t ka | houuhonu, i ka iiiua, i ka mokomoko, i I ka wnla, a me na hana iknika a pau. | Aka, hookahi hewa nui iain, he Alii nu- | ni kaua, n he Alii puni iianohano, n lawe I wale i ko hni aina, mahope ihonei kakou e ike ai no kona mau kaua ma Maui. I j ka pau ana o ka hooponopono a Knlani* : opuu i kona Aupuni a me ka noho maluhin ana no kekahi mau makahiki. O Kamehameha nui ka Moi o Maui ke keiki makahiapo a Kekuiapoiwa nui, me | Kalanikuihonoikumoku, ke kaikunane o ; Kalola, ka wnhine a Kalaniopuu, ka Moi j o Hawaii, aole nae o Kalaniopuu inanno \ uia ke ano makamaka. I ka A. D. 1759, I holo aku la o Kalaniopuu e kaua ma Maui Hikina ma Hana, a e Inwe wale ia Hana i apana aina no Hawau. Ika hlo ana o Hana ine Kipahulu, iapana no Hawnii, ma ka Inwe waleana o Kalaniopuu ka Moi o Hawaii, me ke aloha ole paha 1 kana wahine ia Kalola, a me na'lii o Maui. I ka lawe ana o Kalaniopuu ia Hana a me Kipahulu, i inau mokuaina kuokoa ito llawnii, hoouoho iho la oia ia Puna i Kiaaiiia no Haua, a me ka puukaun o Kauwiki. He nui im'lii o Huwun i «oho i liuua—O kekuhi poe alu, u mau moopuna a Keawe.

O I\mn, ūin ke kahu o Ka'aniopim, i ii !( » ni o H.iwnii iaia ; he knnaka ftln no ka pnpa o Moana. Ilf; knnaka akamai i ke knn-kaua a uie kakaolt'lo. O Kikoo k;inn kakaulehi—hekanakakou knu- | l inn o Punn. ! I kn makahiki 1759, oia ka lawe ana o ; Kalaniopuu ia Ilana a me ka puali hikij na o Mnui. I kn hoi ann o Kalaniopuu i Hawaii, n n»aho[)e iho o in manawa, hele mni I.» o Knu.ehanieha Nui ka Moi o Mnui, a kaun in Puna ke alii Kinaina a Kalanio[)uu i hoonoho ai no ka punli hi* kina o .Moui. Hn kaun kaulana keia no nn amio elua. Ma ka noao o Kamehamelia Nni. ka Moi o Maui. ua hnipu n'ai na'lii o Molukai, f>in hoi o Kuohele, Kaolohaka a Keawe, o Awili, o Kuniukoa, o Kapooloku ; o na'lii o Lnnui, oia hoi o Namakeha, o Kalaimanuia, o Kealiiaa a me na'lii o Muui, na kaikaina hoahanau o Kanieha'neha i\ui, ka Moi o Maui; n.i keiki a Kekaulike, a ine na'lii makti;ikane me ko lakou mau k<»a, a ine na |>uh11 kaun, n me na mainakn-k<iua. | O Kapalipilo kn inoa o keia kuua, no | kn nui o na'lii a me na koa a me na kaj naka ; niai Heleiktoho a hiki i Nahiku, ! kn paapu i na kannka. O ke knhua-ka-un, iiiui Makolehun n Akial.i.a lnki i Kawnikau ma Houomaele. O ka puu o Knuwiki. oia kn puuhoI nua o kn ILiwnii poo. 11 e puu-knua iknikii o Kauwiki. a he puu hoomahu no ka wu }>ihkia i ke kaua. He» puu kaulana rio hoi uo ka ikuiku mai ka wa knhiko mai. Ua hanaia o Kauwiki a paa i ka hulili. O ka ohiu o Keulnkomo, oia ka humu u kn hulili. O ke Ie o Pniolopawa, pna ke knai o ka hulili—O ke kanawao o Kawaipaka, piha oluna o ka puu knua —O un loko wni o Kihuhale, moana au Inna o Kauwiki—O ka pu-awa o Kualakila, puhnla ka ihu o na keiki Alii makiihinpo makamae —O Wanannlua keknhuukaun, me kn paiu [>aa o Kuuwiki—O Mokuhano ka hokio. ke pa ke Kohol.ilele. NWilnihi, o Ilana ka ainn i aloha nui ia e na'hi, no ka puu-kaua o Kauwiki, a no ka maikai oluolu o ka noho ana. Ua Inihi ke kaua ana o Kamehameha me uii'lii o Hawaii. I keknhi hoouka knua nui loa ana, ua hiki mai o Knohele mni Mol<»kai inai. Ile nlii kon kanlana o Knoliek.', no ka mama a me ka haihai wale i ke kanakn ; iluna no ka ke kanaka, hnihai, haule iho ilalo pokopoko. 0 Kamakakuukii, he koa kaulnna no Hnwaii ; he kanaka koa kaulana i ka mama i ke kukini, a he ikaika i ka pahu poko i ka pololu—ua pololei ka pahu ana i ka ihe a menamea inake—aole no e hala ka Inuoho a ine ka uku o ke poo. Ua hiki no hoi ia ia ke hopuhopu aku i na manu lele mumua o kona lele ana. V I ka la hoouka kaua ma Makaolehun, ilaila o Kaohele. Ma ko laua kulana hoouka kaua, ua makaukau loa o Kamakaukii i ke kulana e pahu i kana mau mea oi, e hoomake ia Kaohele. Olelo aku o Kaohele ia Kamakaukii, "E Kamakaukii e, euhai ka welau o ka ihe." Pane aku hoi o Kamaknukii, *• Aole e uliai ka maka o ka'u ihe ia oe." Ile aloha makamaka ko Kaohele i olelo aku ai | ia Knmaknukii, no ko laua hanaiia ana i | Molokai, aka, no ko Kamukaukii noho ana i Huwaii, nohiila, ua huki ae oia i kona la hanohano, oia hoi he la koa. 1 ua la nei nae i hoouka kaua mua ai, ua kuupau mai o Kamnkaukii i kana mau mea make ia Kaohele—E uuina ana, paapaaina ka lau o kn ohia me ka hala, e hioio ana me he paka-ua In, ka iho makawalu o ka ihe me ka pololu maluna o Kaohele. Ma ko Kaoheie wohi nae e ku ana, he ahua pololu me ka ihe e ahu ann nia kona mnu aoao. I ka pau ana o na mea make a Kamakaukii, olelo aku la o Kaohele ia Kainakaukii, u Apopo ai kuu akua ia oe. M 1 ka lua o ka Ki hoouka-kana, aia ke kahua mawaena o Akiala a nie Kawaikau, e wehe ana i ka launiu o Laahana, e owe ana ka lnuhala o Piihalo. Aole nae i komoo Kamakaukii iloko o ka hoo-uka-kaua o ka poe, aka, ua o Kaniakaukii i kn hunalele, aka, haka |joiio oku la o Kiiohele moluna o Kiinakaukii. A no ko Kaohele manao nui e ike ia

Knmakauku. n<'!«i!a, kie aku la oia »waena o ka pot- knua ; i kn hmlo ana mai o , ka ihe me he pah hiolo In—ua lilo hoi na : : pololu a me na ilie i waiauau ia Kaohele; | e lilo ana kela aoao a me keia aoao i pua | n»auu e hio ana i ka akau a me ka hema, e like me ka moe ana i ka makani nui ikaika. Ua lilo ua k«»a o Hawaii me he mau opala l.t imua o ka puahiohio : a ua like pela o Kaohele, e pale ana ma kela : aoao keia aoao. I ka ike ana o Kamakaukii, e hio ana : maluna ona o Kaohele, e ahai aku ana o j Kamakaukii i koua mamn. Aka, o Kaohele nae, ua hihia oia i ka nui o na kea- j kea imua ona. He hapa mile paha ke ; kaawaie mnwaena o hiua, aka, ua oi ako j ko Kaohele kawa o k« uhni ann. O ka j nui o ua Ahupunu o k;uia uhni unn, oia ; hoi o Honomnele. o Knweh, 2 Kuukuukumanu, :2 Kahalili, 2 Kaeleku, o Houo- : kalani, o Wakiu i ka hapa o Kawaipapa, ; o Waialanahu ka int>a o ia wahi, e koko- | ke ana i Piliehe ; malaila i loaa ai o Kn- j maknukii ia Kaohele—A malnilu, hou ! aku la o Kaohele i kana pololu, a ku nku ; la ma ka pea o Kamaknukii, ma kn piiua : e naun aku ai ia Kauwiki. Huli hope <; aku la o Kaohele a luku aku la i na koa j 0 Ilawaii. He nlii kaulana o Kanhele i ke kon a ; me kn mamn. Ua mahulo in no hoi ko- : na helehelena no ka muikai o kona oiwi mai luna a lalo. Ua nui na nlii a me na | koa o Hawaii i pau i ka lukuia. Aole ; nae i hee ka puu kaun o Kauwiki, no ka | mea, ua haalelewnle o Kamehameha Nui j 1 ke knua nnn. Ua lilo no o Hnna i apa- ; na no llawuii. ! I ka noho Kiaaina ana o Puna no ka j apana o Maui Hikiiiii, holo mai la kekahi , nlii mai Hawaii mnii o Mahihelelina ka i inoa, ke knikunana o Kauekapolei. i I ka holo ana inai nae t> Mahihelelima mai Hawaii mai, a [>ae i Kapueokahi, a ike iho la laua o Puna ke nlii Kinnina. Olelo mai la o Mahiheh iima me kana : mau olelo mualen ia Punn j>enei : a I hoouua i.nai nei ko keiki iu'u e hoi oe i lla- ! waii, oia o Kaluniopuu, he mau olelo huna ka na olua—a owau ke noho e mala- \ ma i ka puu-kaua a hoi mai oe." Ae mai , la no hoi o Puna me ka i mai, u Ae, e | hoi nu e ike i kuu keiki, n e noho hoi oe | e malama i ka [>uu-knua a hoi n.ai au." ! A lohe o Mahihelelima no keia mau | oielo a Puna, he mea olioli loa iho la ia i I kona manno, no kn mea, ua hookoia ka- ! na mau olelo hoo[)uuipuni. I ka lioi ana o Puna i Hawaii, ua lilo | iho la o Mahihelelima i alii Kiaaina no ' ka puali hikiua o Maui, a me ka puu-ka- , ua hoi o Kauwiki. j I ka holo ana o Puna a pne i Hawaii, j halawai laua me Knlaniopuu. Hoike aku j la nae o Puna i na huaolelo a Mahihelelima. Hoole mai la o Kalaniopuu, me ka i mai, "Aole au i knupha oku e holomai oe i Hawmi uei." A no keia huole ana mai o Kalaniopuu, ) manao iho la o Punn, ua hoopunipuniia ; oia e Mahihelelima, nolnila, «>lclo iho la ! oia, "Ma ! O ka haka hoi o ka moa kane, , ua kauia e ka moa wahine." Aole nae | e hiki ia ia ke aa mai, no ka mea, ua lilo ' ka puu-kaua o Kauwiki, kahi hoi e kau | ai o ka moa kaue. ( 0 Mahelelima nae, he alii papa ia no j Hana, Kipahulu a me Kaupo. Noiaila no kona inau uiakua, a ?)e na kupuna, a , he poe ahi-ai-moku no luila. j Mahope iho o ke kaua ana o Kameha- ! meha *Mki ma Knpaiipilo, noho alii iho la 1 oia ma ke aupuni o Maui. He iwakaiua kumamaiwa niakahiki o kona noho aiii ana i Moi no Maui. He nui kana mau wahine, a he nui no hoi kana mau keiki. A o kekahi hoi o i kana inau keiki, oia o Peapea, o Kalaniulumoku. o Kulanihelemouluna, a ine kekahi mau keiki e ae, aka, aole nae i kau- ! ohaia ke aupuni i kekahi o kana mau ke- ' iki ponoi. 1 ke kaapuni ana nae o Kamehameha Nui ia Maui, a hiki ma Kawaipapa, hoo» ' kau mai la ka mai ia ia, a ma Nenewe- ' pua i na Kahalahili ma Hana, kauohaia | ka aina a me ke Aupuni no Kahekili, a ; oia iho la ka hooihna no ke Aupuni. A ; hiki ma Hamakualoa, make iho ta o Ka- 1

uielnmeln Nui. Ua waiho ia oia ina Pihana, a ua hoilu.iii ma M<>anui i Mol<>kai. He alii maikai o Kamehameha Nui, a ua maluhia kona roho Aupuni aua. Ao- i le oia i knua me na ahi ona Aupuni e. ' Aole hoi oia i holo i Hawaii, Molokai a me o Odhu i ke kaua. j (Aole i pau.) j