Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 49, 8 December 1866 — Ka Moolelo o Kamehameha I. [ARTICLE]

Ka Moolelo o Kamehameha I.

Na S. M. KAMAKAU.

HELU 5. I ka M. H. 1766. Noho Alii o Kahekilinuiahumanu i Moi no ke Aupuni o Maui. He Alii puni lelekawa, e lele no ia i na pali kiekie loa, e hiki no ke lele i na pali e 360 kapuai ke kiekie, a hiki i ka eha haneri kapuai. Ke waiho nei no kana wahi i lele ai a puni o Maui. He Alii puni kakau ma ka ili, ua paele ia kekahi aoao o Kahekili mai ke poo a ke kapuai, ua hapalua ia ke kino, he Alii leo hano pilo. He Alii ikaika i ke kaua, a he Alii naauao, a he noonoo, he Alii hakilo i ka po, me ka hoomakaulii i ka po no ka ohumu, no ka olelo ino, no ke kipi. He Alii moe pu ole me na wahine, aia kona wahi e noho ai maluna o na puu, a malaila e kukulu ai kona hale. Mamua o kona noho aupuni nna, ua hanau mai kana mau keiki me kana mau wahine. O kana mau keiki, o Kalanikupule, o Koalaukani, o Kalola, a me Kalilikauoha, o ka makuahine o Kauwahine. O Manono Kauakapekulani, o Luahiwa kona makuahine, ke kaikamahine a Kanealai no Molokai. O Kahekilinuiahumanu, nona mai ka inoa Kaahumanu. O na makahiki o Kahekili i noho aupuni ai no ke aupuni o Maui; he iwakalua kumamahiku, a eiwa makahiki i noho Alii ai no ke aupuni o Oahu, mahope iho o ke kaua ana ma Kaheiki ma Honolulu, i ka M. H. 1782. I ka M. H. 1766, mahope iho o ka make ana o Kamehameha nui ka Moi o Maui, ke kaikuaana o Kahekili. A ua noho ae o Kahekili ma ka noho Moi o ke aupuni o Maui. Ua oluolu ka noho ana o na'lii malalo o ko lakou Moi o Kahekili. Aka, e noho ana o Keeaumoku ke keiki a Keawepoepoe, a o kona makuahine o Kumaiku, e noho ana oia ma Maui, no ka mea, he mau hoahanau na'lii o Maui nona. O ke kumu o kona noho ana i Maui, ua kipi no ia Kalaniopuu ka Moi o Hawaii. Ua kipi a noho i ka puu kaua o Pohakuomaneo, aia no ia puu kaua mawaena o Pololu, a me Honokane, aka, ua pii mai o Kalaniopuu ma ke kuahiwi, a ua lawe pio ia ka puu kaua o Pohakuomaneo, aka, ua pakele o Keeaumoku ma kawaa, n un hookuukuu ia i ka pali, a holo aku i ka moana. Ua kapa ia kela kaua, o Pohakuomaneo, a o Papaihaehae. I ka noho ana o Keeaumoku me na'lii o Maui, ua hookipa ia me ka oluolu, aka, i kekahi manawa ua kii i ka wahine kapu a ka Moi Kamehameha nui, o Namahana ka inoa, a mahope o ka make ana o Kamehameha nui ka Moi o Maui. Ua hanau o Namahana i kana mau keiki makahiapo me Kamehameha nui, o Peleioholani ka hiapo, a o Kuakini. Mahope o ko Kamehameha make ana, lawe lilo ae la o Keeaumoku ia Namahana i wahine nana, aka, aole oluolu o Kahekili i

ka lilo ana o Namahana ia Keeaumoku, ua like no ia me ke kipi i ke aupuni. I ka lilo ana o Namahana i wahine na Keeaumoku, ua lilo no ke ahupuaa o Waihee ia Namahana, malaila no o Haalou ka makuahine o Namahana me Kekauhiwamoku kana kane, o Kalanikuikapooloku me na'lii o Molokai, o Kumukia ma kekahi poe Alii e noho ana ma Maui. Ua nui ke kaua ma Molokai ia manawa. Aia ma Molokai o Peleioholani ka Moi o Oahu i ke kaua, a ua lilo ka mokupuni o Molokai iaia. NO KE KAUA ANA IWAENA O KAHEKILI ME KEEAUMOKU MA. Ua ku mai ke kaua kuloko iwaena o ka ohana Alii, o na keiki a Kekaulike Kalanikuihonoikamoku. I ka M. H. 1765. E noho ana o Kahekili ma Pihana, a ma Paukukalo ma Wailuku me na 'lii, a me kana mau punahele, a me kana mau aikane, a me kona poe koa o Kaniuula me Kepoouahi. O ka nalu o Kehu me Kaakau, oia kahi luana o na'lii o Wailuku. O ka Nalu o Niukukahi me Aawa kahi kuakahela o na'lii o Waiehu me Napoko. O Palaie me Kahahawai na nalu luakaha o na'lii o Waihee. O ke kumu o ke kaua kuloko, o kekahi kanaka puali koa o Kahahana ka inoa. No ka aoao o Keeaumoku ma ia koa, o kona wahi aina o Kaapoko, he wahi ili aina iloko o ke ahupuaa o Waihee.

Ua hele mau keia kanaka i ka mahiai, a i ke ahiahi hoi i ka hale, ua pulehu kahi wahine i ka luau, ua haawi na'lii i ka ia i na kanaka a pau, a koe laua nei me kana wahine. He aina ia o Waihee i ka wa kahiko, o ka maomao, o ke auau, o ka hee, me ka ohua. O na ia ku, o ka nehu me ka piha. Ua maa ko lana hooneleia i ka haawina ole a na'lii. Olelo iho la ua kanaka nei o Kahanana. "I lealea ka ai ana a na'lii i ka ai, a me na laulau, me na hoolua, a me ka ia, ono kana ai ana me na wahine; i ke ka ole ia i ka pohuehue, kaikoo ke awa, popoi ka nalu, aole i ikeia ka poe nana e hee ka nalu." Nolaila, aahu iho la o Kahanana i ka ahuula, o ka mahiole i ke poo. O ka hele no ia a Niukukahi, a make ke kanaka, a hopu hou no o Kahanana, alua kanaka i make ia Kahanana. O ka hoomaka no ia o ke kaua, o ke kaua no ia o na aoao a elua a po ka la. I ka lua o ka la kaua, ua hahana na aoao elua o ke kaua ana, ua hoouka aku, ua hoouka mai ke kaua me ka make o na aoao elua. O Kalaeiliili ka inoa o keia kaua, ua hee o Keeaumoku ma me na'lii o Molokai, ma ka auwaa kekahi, a mauka kekahi, ma ke kuahiwi o Lanilili a na Eke, a iho i Kaanapali. O Keeaumoku, o Namahana, o Haalou ma, o Kekuamanoha ma, o Kauhiwawaeono ma, me ka hanauna 'lii a pau, mai Kaanapali a pae ma Molokai. Ua holo aku o Kahekili mahope e kaua ai ia Keeaumoku ma, ma Molokai, a ua hoouka kaua aku o Kahekili i Molokai. O Kalauonakukui ia kaua, ua hee o Keeaumoku ma, ma ka moana i holo ai a pae ma Hana ka puali hikina o Maui. O Mahihelelima ke Alii Kiaaina e noho ana ma ka puu kaua o Kauwiki. I ka noho ana o Keeaumoku ma, ma Hana, malaila i hanau ai o Kaahumanu ke Alii wahine kaulana i ke au o Kamehameha I, Kamehameha II, a me Kamehameha III. (Mahope iho o ka noho aupuni ana o Kamehameha II, a mamua o ke au ia Kamehameha III, e kakau au i ka moolelo o Kaahumanu, ke ae mai ke Akua, me ka moolelo o Kalanimoku, me ko Keopuolani, a me Ulumaheihei Hoapili.) NO NA KAUA IWAENA O KALANIOPUU KA MOI O HAWAII, ME KAHEKILI KA MOI O MAUI. O ka M. H. 1775, 1776, 1777, 1778, a me ka makahiki 1779. Ua holo mai o Kalaniopuu i ke kaua ma Kaupo i Maui, me kona mau Alii, a me na Kuhina kaua, a me na koa. Ua holo mua mai o Kalaniopuu i ke kaua ma Kaupo, a ua hoomainoino o Kalaniopuu i na makaainana o Kaupo, me ka hohoa ia o ka lae i ka newa. Ua kapaia kela kaua o Kalaehohoa. I ka lohe ana o Kahekili ka Moi o Maui, e holo mai ana o Kalaniopuu i ke kaua ma Kaupo, me ka hao wale i ka wai-

wai o na makaainana, nolaila, hoouna mai la o Kahekili i kekahi puali koa o ka Niuula a me Kepooawalii. O Kaneolaelae ka mamaka kaua. O Puumaneone me Kapukaauhuhu na kahua kaua. aka, aole i loaa ia Kalaiopuu ia mau kahua kaua, ua hoouka aku no o Kaneolaelae ma na auwaha uwala makai aku o laila. e kupono ana i Kalaeokailio, e ulu ana ka eheu akau o ke kaua i Pahonu, a o ka eheu hema o ke kaua ma ka huli hikina o ka pali o Waipu. O Kaneolaelae, ua huli pono kana kaua i na kawaha e huli ana i Kiei. I ka hoouka kaua ana o na aoao elua, ua lanakila o Kaneolaelae maluna o ke kaua o Hawaii, ua luku mai o Kaneolaelae i na koa o Hawaii, no ka mea, ua pii loa iuka o Kihapuhala, ma Paauhau ke kaua o Hawaii, nolaila ua loihi kahi o ke kaua ana o ka Hawaii. O ka auwaa ka puuhonua o ka Hawaii, aia no i ka lulu o Kalaeokailio. O ke koa kaulana o ka aoao o ka Hawaii, o Kekuhaupio ka inoa. Ua kaohi oia i ka hee ino o ka Hawaii ia la, i ke kupono ana i ka auwaha uala, ua hihia o Kekuhaupio i ke kalina uala, a hina iho la, aka, ike koke aku la o Kamehameha I i ka hina ana o Kekuhaupio, hoouka koke aku la o Kamehameha ma ka hunapaa o ke kaua, mai make o Kekuhaupio ia la, ina aole e kokua o Kamehameha iaia, aka, ua hee aku o Kalaniopuu ma, a kau iluna o ka auwaa. Ua luku aku o Kaneolaelae i ka Hawaii a hiki i Kalaeokailio. Oniu ae la oia i kana laau kaua, e hoike ana i kona lanakila maluna o Kalaniopuu | ke Alii o Hawaii. Ua kapaia kela kaua ana o Kalaeokailio. O ke kaua mua keia o Kamehameha i kaulana ai i ke koa, o ka hoopakele ana i kana kumu koa, a me kona kumu nana i ao i ke kakaolelo, a me ka oihana kahuna. Ua kapa aku na'lii me na koa o Maui, o kahi aikane koa a Kalaniopuu o Paiea. Ike iho la o Kalaniopuu ua hoohoka ia oia e na koa o Kahekili, nolaila, hoi akula o Kalaniopuu i Hawaii me ka manaoino ia Kahekili. Hookahi makahiki okoa o Kalaniopuu i hoomakaukau ai i na lako kaua, eono moku o Hawaii, eono Alii pukaua, eono poe kaua. O na poe kaua i kapaia he I, he Ahu, he Mahi, he Palena, he Luahine, he Paia. O ke kaua Alii, oia ka poe i kapaia he Keawe; kapa aku la o Kalaniopuu i na koa Alii aialo, a lakou ka poe oi o ke koa, kapa aku la i ko lakou inoa o na Alapa, a me na Piipii. Hoala ae la o Kalaniopuu i na hale o kona mau akua o Kaili, o Ohiamukumuku ma Kahaluu, a o Keikepuipui ma Kailua, he mau Haiau e ku ai kamakaia, a e make ai ka Moi o Maui. O Holoae ke kahuna a Kalaniopuu, he kahuna o Holoae no ka papa kahuna a Paao, a o na moopuna a Holoae, oia no o Puou, a o Hewahewa. I ka lohe ana o Kahekili ka Moi o Maui, e imi ana o Kalaniopuu i ku kamakaia ia Kahekili, nolaila, kii aku la o Kahekili in Kaleopuupuu, oia kekahi kahuna a Peleioholani, aka, ua make o Peleioholani ia wa. O ke kahuna o Kaleopuupuu, he kahuna oia no ka papa kahuna o Kaekae a me Maliu, a me ko Malela. Hoala ae la o Kahekili ma ke kuhikuhi a Kaleopuupuu i ka hale o ke akua. O Kaluli ka Haiau, aia no ma Puuohala, ma ka aoao akau o Wailuku. I ke kukulu ana a paa, i ke kukulu ana o ka ohiako, i ke kakai ana o ka aha, a maikai, olelo mai la o Kaleopuupuu ia Kahekili ka Moi. "O ka hale keia o ko akua, wahi ka makaha na ka ia no e pii.'' I ka M. H. 1776. Holo mai la o Kalaniopuu me na'lii o Hawaii, i ke kaua ma Wailuku, me ka Moi Kahekili o Maui, he kaua huliamahi no Hawaii a puni. I ka holo ana o Kalaniopuu me na'lii, a me na Kuhina kaua, a me na koa, me na puali, a me na maka kaua, a pae iho la ma Keoneoio, a hiki i Makena ma Honuaula, ua nui loa ka auwaa i piha i na koa. O na makaainana o Honuaula, ua hao ia ka waiwai, ua luku wale ia, a ua auhee i ka nahelehele me ka pilikia. I ka lohe ana o Kahekili ua hiki mai ke kaua i Honuaula, hoomakaukau iho la o Kahekili i kona mau Alii, a me kona mau koa, ka poe lima hema e maa aku ai i ka lauoho a me ka pua mauu aole e hala.