Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 51, 22 December 1866 — Ka Nupepa Kuokoa. Ka Moolelo o Kamehameha I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Ka Moolelo o Kamehameha I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 7. Aole i hala ae na makahiki a ka manaonao o ka make a ke kaua, ua kupu mai ka manao ino me ka lili paha i ke poho wale o na manao kuko iloko o Kalaniouu. Nolaila, hoomakaukau iho la o Kalaniopuu e holo i Maui i ke kaua, a e luku wale aku i na makaainana. Holo aku o Kalaniopuu, a pae ma Mokulau ma Kaupo. Hoomaka iho o Kalaniopuu e luku i na makaainana o Kaupo me ke paia a me ka luku i ka hohoa i na kane a me na wahine a me na kamalii, ua like me ka powa. I ka lohe ana o Kahekili, ua hiki mai o Kalaniopuu i ke kaua ma Kaupo, nolaila, hoouna mai la o Kahekili i kona mau alii Pukaua a me na koa, e kaua me Kalaniopuu. Holo aku la o Kalaniopuu a pae i Kahoolawe a mai Kahoolawe a pae i Lahaina. He nui ke kaua ma Lahaina me Kalaniopuu, o na makaainana, ua pau i ke auhee ma Kaanapali. O na 'lii o Lahaina me na koa, aia ma ka puu kaua o Kahili, mawaena o Kauaula me Kanaha, mauka aku o Paupau, malaila ka puu kaua o Kahili. I ka ike ana o Kalaniopuu, ua pau na 'lii o Lahaina me na koa aia maluna o ka puu kaua o Kahili, hoouna aku la o Kalaniopuu i na Luna kaua o Kahili. Pii aku la koa o Kalaniopuu me na Pukaua a hoouka aku la i ke kaua i ka puu kaua o Kahili, o ke koa kaulana o Hawaii, oia no o Kekuhaupio a me Kamehameha o laua no na mamaka kaua i kokoke aku i ka puu kaua o Kahili, a o ka nui o na koa me na 'lii aia lakou ma ka palahalaha o Haleili, ma ka huli mauka o Paupau, he nui ke kaua o na aoao elua, a he nui no hoi ka make. O kekahi koa o ka puu kani, o Pua ka inoa, ua iho mai oia malalo o ka hulili, ma kahi i koli ia o ka puu kaua, o ke Kuhaupio, ua kokoke loa aku la oia, ma ke koli ana o ka puu. Ua maopopo loa ia ia o Pua me kana mau ihe ma ka akau a ma ka hema, he paulua. I ko Kekuhaupio nana pono ana i ka ihe ma ka lima akau, ua makaukau loa i ka pahu, i ka anehe ana o ka lima akau, e waiho ae ana ka ihe ma ka lima hema, e alo ae ana o Kekuhaupio i ka ihe ma ka lima akau, ku no i ka ihe ma ka lima hema, malalo iho o ka opi a hula ma ka aoao hema, kepa iho la no o Kekuhaupio i ka ihe, a hai iloko aole nae i make o Kekuhaupio (ua ola no o Kekuhaupio a hiki i ke au o Kamehameha I.) I keia kaua ana, ua kaulana loa o Kamehameha i ke koa. Ua hoouna mai o Kahahana ka Moi o Oahu a me Molokai i kona mau koa e kokua ia Kahekili ka Moi o Maui. I ka hoi ana o na koa o Kahahana i Molokai, olelo aku la na koa o Kahahana ia ia. Pehea ke kaua? olelo aku la na koa. "Hookahi wahi kanaka koa o Hawaii, he wahi aikane na Kalaniopuu, o Kamehameha ka inoa, ka i knhi kanaka koa, he wahi kanaka puipui." E noho ana kekahi kalaiaina no Hawaii me Kahahana, o Keaulumoku ka inoa. I ko Keaulumoku, lohe pinepine i na koa o Kahahana, i ka olelo pinepine ia e kanaka ia Kamehameha, ua lili loa kona naau me ka eha, e noho pu ana laua me Kahahana ka Moi o Oahu. Ua kaumaha o Keaulumoku i olelo ino ia o Kamehameha. I ke kulou ana o Keaulumoku, e haku oia i ke mele, i ke ea ana o ke poo ua puana koke mai la oia i keia mele Penei. "Ou Na ku waakialoa ke kane, Uia ia ka manu e ui anei, Ke kumu Uli, ia Nana alii, E ku-e-pel na lii-e? Pehea ua la ? Lani hou a la, alii hou Eia ua lani loa, hanau ai, eia hoi, Lani o ka maka loa, Eia ua lani o Haloa, E pili ai ka hanu moku, I ke kapu o keaka,

Eia Keaka, eia Keaka, Keaka a Kina, Kamakalakaua a Kama. Ka maka o Umikalakaua i hanau, Ka pua a alii o Kama. E walu hoi ke Kama o nei alii. E Kama, e Kamanuena, Kamahiki, Kamaola, e Kamaoholani, E Kamakuiia a Peapeaaiuila," Aole i pau keia mele. Aka, haalele iho la o Keaulumoku ia Kahahana ka Moi o Molokai a me Oahu, a hoi aku la me Kalaniopuu ke alii o Hawaii. Holo mai la o Kalaniopuu i ke kaua i Lanai, he kaua nui loa ma Lanai, aia ma ka puukaua na'lii a me na koa o Lanai. O ka puu kaua, oia no, o Hookio, aia mauka o Maunalei oia ka puuhonua o Lanai i ka wa kaua; ua haiki ka hewa; ua hiki no ke maa ia i ka pohaku, oia ke kumu i hee ai ka puu kaua, a no ke pani paa ia o kahi e loaa ai o ka wai e inu ai o na koa, nolaila, ua luku ia na'lii me na kanaka o Lanai. O ka mokupuni holookoa o Lanai, ua luku ia me ka hoomainoino ia e na koa o Kalaniopuu. Ma Paomai, malaika ke Aea i kokoki o ka laau, a ma Kaohai malaila kahi i kapaia o Kamokupeu, oia ke alina o ke kaua i ka wa kahiko. O kekahi kanaka, ua lawe pio ia me ka nakinaki ia o na lima a paa, a alakai ola ia i mua o Kalaniopuu, aka, i ke kokoke ana i ka pali, olelo mai la ua kanaka nei, ua pilikia au i ka mai, e hookookoo ae kuu kaula o kuu lima, aole hopohopo o ka poe lanakila, ua ike lakou i ka pali a ua paa ia lakou kahi papu, i ka wa i kaawale aku ai o ua kanaka nei, e lele aku ana ua kanaka nei i ka pali. O keia kanaka, he kanaka kaulana i ka mama i ka lele pali, o Kini ka inoa, nana no i lele ka pali kiekie o Kukaemoku ma Iao, a ma Olowalu, ma ka mama o Kini i ka lele pali i pakele ai kona ola i ke kaua ma Lanai. I ka noho ana o Kalaniopuu ma Lanai, ua wi loa ka aina o Lanai, no ka nui loa o na koa o Kalaniopuu, a me na kanaka, aole ai e ola ai, nolaila, ua ai na kanaka i ke kupala, a no ka nui o ka ui ana, ua hanahemo na kanaka; ua kapaia ka inoa oia kaua o Kamokuhi, he kaua kaulana ia no Lanai a kau i na manao. Manao iho la o Kalaniopuu ma Koolau o Maui e hoi ai, no ka mea, he nui ka ai ma Koolau. Holo aku la o Kalaniopuu ma Kaanapali, o na kalo o Honokohau, loaa ka ai a na 'lii me na koa.

I ka iioio ana o Kalaniopuu mawaho ae o Puukoae ma Kaiiakuloa, e noiio ana kekalii kanaka maluna o ka puu o Puukoae. Ika ike ana ia Kaianiopuu u e ka waa akun, hanai mai la ia Kaianiopuu i ke kuala me ka hookapeke mai i ka oiemu. Oka puu o Puukoae, ua aneaue 200 kapuai inai ka lii kai ae, a ua nneane e iiiki ole ka }>oka ke ki ae. E amama ae ana 0 Kalaniopuu i ke nkua. "E Kukaiiimoku-e-nia ke kanaka, e oia ia'u.'' E maa ia ae nna iiuna, he })oiiaku mamua, a puka ka })ohnku a pa ma ka eiemu i kapeke, a lele aua ika pali ua kanaka la, mnke kauoha ole. O ka 11010 noia o Kaianiopuu a pae i Hamakuaioa, o ka iioomaka noia o ke kaua, nka, iieie nku la o Kahekiii e ko-

j kun i ko Hamnkualon, a lie nui ke kaua i ann,a ua hee nku la o Kalaniopuu mn ka auwan, a |>ac ma Kooluu, a luku aku la i na makaainana me ka hoomainoino | ia me ka mimi ia o ka maka o ka poe j | pio, a ke ola nei ko ka poe mamoa ia | j poe i hooinainoino ia, e like me ka poe j j pulapula a Kamalanai o ko Lanai. | | Ua huipu mai na koa o Mahilielelima, j 1 ke aiii Kiaaina o Hana a'me ka puu ka-i j ua o Knuwiki, nolaila, lilo o Koolau ia j [ Kalaniopuu, a hele hou aku la o Ka-j laniopun i ke kaua ma Hamakualoa,! ua ioihi no hoi ke kaua ana me Kahe-1 kili, he hapalua makahiki paha ke kaua i ana. lluko o na hoouka kauaa Kalanio- i ! I j puu, o Kamehauieha 1 no kekahi koa o| ; Kalauiopuu, he koa ikaika kaulana o| i Kamehameha, a o Kekuhaupio no kana i kumu koa, a ua kaulana laua elua no ke| akamai a me ka ikaika, iloko o na *nakahiki elua ke kaua o Kalauiopuu i keia | : mnu kaua ma Kaupo ina Lahaina mn Lc-; ! nai a ma Hamakua a ina Koolau, oia ka ' A. I>. 177S a me 1779. j i Eia ka nianawa kupouo no ka hiki 1

ana n'.";; ona i.a , ! v uuikamua ir.a Iluwnu nei. v No KA HIKI MLA AN\ MU O NA HU'LK M4 HAWAII Al'.l• l a t»!r!o mni ka poe kahiko. ua 111 keknhi man moku i ka «a kaliiko h»a ma keia pne ai'.ia. a ua ike ia kekahi ma ka moana 1 ka h< io ae. a ua ku nni kekain a ua h»»i■» ak*i. ma na kmo a ma na meie ;i ka poe kahiko ua loua na aiu.i o kahiki. Ua kapa aku ka poe kahiko o Hawaii nei i nn ana Holapola, a me nn nina o Kaiiiki ka inoa nui, a pela no i kap ; ! a 'uu na kauakn ho!o ma ka moku iuioie nia Amehka, 1111 E';ropa a me He-ril:-ni.!, he poe i.oio kahiki. K:a kekahi me.i ki pa.anaiia i ka poe kaiiiko ma Ilawaii nei, ua paa naau l«»a ka miiniio o Norewai, ua kapaia o ka uiimiio o Manawaikaioo. Ua ioaa piuepine malokoo na keao a me na meie a

ka [J r >c kahiko. O ke kaieieeie. ke kaiomaomao me ke kaiulii, ua lona no ika poe kahiko. Penei kekaln niele kahiko. wawa ka moku, Kai Lauaiiu aiii, ; Kai })o|»oiohua mea a Kano, ! Inu « ka inanu i ke kainla, I ke kai a ka omnomao, Aole ku, aole lnna, aoie moe. Aole wawa h:a kai a keanaoku." Ua oleio pinej)itie ka poe kahiko o llawii nei, i ka aina o ke knpahi, he aina kanaka inlii keia i oielo ia, ua liiki I ke iiiwe ia, he umi kanaka, ua hiki ke i inwe ia eke kauaka. Ua oielo ia ua ia- ! we mai o Punaluu i kekaiii kannkn ku- | paiii ma Kau Ilawaii, a mauka o Kopu 1 me Moauia i noiio oi, ua kapaia ; iiC iii. | Pela ka piiikua, ua lawe mai o Wahanui mai kahiki u»ai, a }>;ie i Kauai, a ua ike ko Kauai i ka piiikua. ' Ua nui no ka poe o llawaii nei i h"Io I i na aina o Nuuiiiva, o Bo!apo|a o Upohi, j o Sawaii, o Ilolnniku, o Hoianiinoe, o ; HakukiiKe, 0 Lnlokapu, o Kuukuu, o ' Mahmaii, o Muliwaiole.na, o Maokuuiuiu, i a me i;a aina e ae i hoio ia e ka poe ka- | luko, o Ilawaii i ka m-kaikai, aia ma na ! kaao, a me na mele wanana a me na pule | e ioaa 110 ka nui o na aiua. Maanei kakou e hooknauaie ni i ka moolelo o na kanaka maoli o Hawaii nei : i iioio i Kahiki, a me ko Kahiki mai i ' hoio i Hauaii nei, noie lakon i kaj>aia ahole. a he haole. j Ma ka moolelo ona kupuna kaiiiko i ioa o llnwnii nei, a ma na moukunuhnu I kupuna, mni n Kumuhonua mai, a hiki i.i | Weianhiianinui, a me kana wahine o | o»ve, ka inoa; o ka iwakaiua ia o ua ha- : nauua, mai a Kumuhonua mai. Ua ; oieio ia lakou no ka lewa, aole mao[)opo ; ko lakou waiii, a me ko lakou ainn, ua | oielo la, mni a iiikou mai, i loan mai ai jnn kuj>una mua o llawaii nei. Aka, ma | na ouii oiaio no Kaiiiki no lakou ; a ua j maa ka i.ikou mnu mamo maiione mai i j ka hol > i Knhiki. | No Papa, oia 110 o Walinuu, a o Ha- | umea i kap;iia e kekahi poe, aka, he okoa i Ina o Haumea, he wahiue akua ia, a he j ohana akua kana poe keiki, aka, o Papa | oia o Walinuu, ua hanau paee no ia, ] aka, ua puka kanaka nae kekahi, a oia

mai ke kupuna o na 'lii a me na kauaka. O Papa, ua oieio ia, ua holo i Kahiki, no ka men,o kona n)?.u makun o Kukaiauiehu, a me no Nuumeiiaiani, he nina i kr?i paii ku, a malaiia o Papa e hoo{Mik.loiiao ai i kona kino, a liio i m<y* opiopio hou. Ma'ka Kaiaikunhulu ke kanaka akamai !oa i na mea knhiko a me na moolelo, a me na mookuauhau, penei kana. u Hoi mai Papa mailoko o Knhiki, Ku inaina liii i ka punalua, Hae manawa ino i ke kane o Wakea." Oia ka makamua o ko Hawaii nei i hoio i Kahiki, i olelo ia ma na moolelo kahiko ( Aoleipau.)