Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 6, 9 February 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

j x Na S. M. Kamakau. | lIEMI 14. Mahope ih<> o ka pau ana o ka hakaka, oiniinu iho la o Palea e kii u aihue t ( ka \Viinpa,n ua pau konn manao he akua 0 Lono, nolailo, kii nialu aku la o Palea ia (iie kona poe kauaka e aihue i kekahi 'waapa o ka moku o Louo, a ua luweia a | ma Onouli, a malaila kahi i wawahiia ni, | no kona inakemake nui i ka hao, a no Lkona huhu no paha kukulii i ka haole, i | ka hahau una ia ia i ka laau. j O ka hlo aua o ka uaupa i ka nihue ia ie Puleu ma, oia kekumuo ke kaua a ine I | ka make ana o Kapena Kuke. | I ke ala ana ae o na haole a me Kape- | na Kuke i ke kakahiaka, ike iho la lakou i ua Hlo ku waapa, haohao iho la lakou, a | nolaila, holo nku la o Ka|.eua Kuke iuka jo Kaawnloa e uinuu ia Kalaniopuu ka Moi. Uoole aku la oKalaniopuu me ka 1 aku, "Aole au i ike, nihue paha ke kanuka, ua lawe ia ma kahi e." Aole paha i mae popo ia Lono, Kapena Kuke na olelo a ku Moi Kalaniopuu, uolaila, hoi aku la o Kapeua Kuke iluna o ka moku. ! Ahaolelo iho la na'lii o ka moku, a koho 'iiho la lakou mo ka hooholo una i ka lu- ; kou olelo hooholo ; a penei ua olelo hoo|holo la : ,l E kii ia ka Moi Kalaniopuu e lawe ia maluna o ka moku. aia a loua ka wiiiipu, u lioihoiia'ku i ka moku, alaila, hookuuiu mai ke ulii." Hooholoia. E kohoia na'lii moku kupono e kii i ka Moi. Hooholoia—Ua ikohoia kekahi mau nlii kupono a me ke« kahi uiau koa, me ka mnkaukau i ka pu a me ka pahikaua no ke kii ana i Moi i kekahi la oe. i I ka Poaha, la 14 o Feb., o ka A. D. 1719, ua pilikia ka Luna Nui i kohoia, I nolailu, ua pani ia o Lono, Knpena Kuke )ina kona hakahaka, no ke kii ana ia Kailuniopuu e lawe iluoa o ka moku, nolaila holo aku la o Kapena Kuke ma a pae iako 1« mn Knawaloa, ma kahi o Kalaniopuu mn Awili, ma kahi o Kenwaheuiu ;ma Hanamua. Ua ae no o Kalaniopuu ji ka holo iluna o ka moku mamuii o ka iolelo a Knpena Kuke. Ua pau ka oieio una i kn hole mua, a mainila no o Kalaniopuu me kekahi poe nlii, a me kana mau keiki alii I ka ike ann o Kekuhaupio i ka holo nna mai o Kapena Kuke ma i uka o Kanwaioa, holo wikiwiki mai ia iaua me kekahi aiii, o Kaiimu ka inoa, mai Keei mai maiuna o keknhi waa. A ike na haole i ke kanaka e noho ana iluna o kuaiako me ka ahuula, a ki mai la na haoie o ka inoku i ka pu, a ku iho la o Kalimu i ka pu, a make iho ia ia alii, nolaiia, awiu i aku la o Kuhaupio ma a pae i uka o Kaawaloa. 1 ka pae ana aku o Kekuhaupio ma, e puka mai ana o Kaianiopuu me kekahi poe ali», me ka aahu i ke kapa alii a me na pololu, e hele mai ana i kahakai no ka makaukau e holo i ka moku. Pane aku la o Kekuhaupio, "E Kala-ni—e—-iiaiia aku, aohe pono o kai, ua mako mai nei o Kahmu ; hoi aku i ka haie." I ka lohe ana o Kaloia i ka hua make—o Kalimu, ua make i ka waiki a

ka h*oie. I'uk.i (irji la <*» Kalula u*ai ka hale moo mni. u h»>!o mai 'a a hoouka iho ia i ka iirnd »>rilunrt u ka p<nihiwi o Kaianiopuu, a paue iho la, "E Kalani, e hoi kaua." Aiaila, iiuli ae ia o Kaiauiopuu me ka manao e ho«, aka, e iniau mai ana 0 Knpenn Kuke i n i iima o K:j'»aniopuu, aka, e kea ae ana t> Kalanimnnookahoowuha i ka poioiu. o ka liioaku la no ia o Kalaniopuu i na'lii a me na koa—a hiki 1 Maunaioia—O ke kaua koke iho la no ia la iinnawn. A ike o Lono, Kupena Kuke i ke kpa ana ae n Kalunimanookahoowaha i ka poluiu, e hiiliuu mai ana o Kapena Kuke i ka paiiikaua, a puhia ia 1 iio la kekahi aoao o ka papalina, mai ka maha a ka papalīna—e hahau akuana ua alii la i ka iaau poioiu ia Lono me ka ikaika, a pa iho la o Lono i ka lauu poloiu, a hina il»o la ika puu paiioehoe. Ano ka uwe ana ae o Lono i ka eha, alaila, inanao iho l i o Kaiiinimanookahoowaha, he kanaka 110, aoie iioi iie akua, aiaiia, pau ae la kona mauao kuiiihewa, a pepelii ilio ia oia ia Lono Kapena Kuke a make loa ia ia, a make pu no hoi elia liaole e ae. A ike na haole i koe ua make o Kapena Kuke a me kekahi mau haole pu, holo aku la lakou a kau ili?na o ka waapa, a ki mai ia » ka pu, a ua nui na kanaka i m»ke ika poka. G kekaiii poe kanaka akamai lioi i ka maa, ua maa aku lakou i ua pohaku iluna oka moku. O kekahi kanaka akamai iini ma ka niaa, o Moa ka inoa olelo mai la ka haole, l, lno Mahimoa, wiiiwiii tnai maa, kakeiekeie mai pa—holo uku make, ku iho ola." A ike mai ia na iiaole o luna o ka moku ua make o Kapena Kuke ko iakou alii, alail-), ki mai la na pu o iuna o ka moku, a paku aku ia kanaka i ka ah;imoena, aole nae he paa aku o ka poka i ka moeua.

-0 ke kiuo kupapuu lioi o Knpena Kuk« a me na haole elia i make pu nie ia, ua luweia aku la i Nīuunaloia imua o KaInninpiui, aka, un minaminn no o Kalaniopuu i ka niuke ana o Kapenn Kuke. llai iho la o Kalaninpuu i;i Kapena Kuke—O ka hai, oia no ka mohai a me ka alana ana aku i ke akua ma ka pu!e ana i kona kupa[>au—E ola ke alii a me kona aupuni i ke Akua. A pau ka hai ana i kona kino, ua holeholeia na iwi o Lono, a malama ia ; a o na peahi limu a me ka nuau, ua malama ia i mea kaula aha moa—A o kooa pela, ua puhiia i ke ahi—A ua kii mai ka poe haole o luna o ka moku i na iwi o Kapena Kuke—Ua oluolu o Kalauiopuu i ka hoihoi ana aku i na iwi o Lono ia lakou—A o kekahi o kona mau iwi, ua malama ia e na kahuna, a ua hoomana ia. Ewalu la inahope iho o ka make ana o Lono ma Kaawaloa, ua iauna mai no ka poe i koe maluna o ka moku. 1 ka la 23, Moneile, Fcberunri, holo aku la ka moku a ku ma Kauai, i ka la 29 o ia malama, a ukuhi iho la i ka wai, a kuai i na mea ai no ka moku ; a no ka mnkemake i ka uhi i ka laweia mni Niihau mai, nolaila, holo oku la ka moku mai Kauai aku a ku ma Niihau, a kuai iho la i ka uhi a me ka uala a me ka puaa—a i ka la 15 o Maraki } holo aku la ka moku i ka lewo, a o ka nalowale loa ann'ku no in. O ka pau no ia o ko Lono Kapena Kuke holoholo ana ma na kapakahakai o keia mau mokupuni. O na hua a me na anoano o kana mau hana i kanu ai, ua omamaka mai no ia a uiu, a liio i mau kumnlau hooluha.e hooneo ai i ka lahuikanaka o keia mau mokupuni. 1. O ka pala i huipuia me ke kaokao. 2. O ka hookamakama kuai kino. 3. O ke kuhihewa he akua, a hoomana. 4. O ka ukulele me ka makika. 5. O ka laha ana mai o na mai luku. 6. O ka loli ana o ka ea e hanu ai. 7. O ka hoonawaliwali ana i na kino. 8. O ka loli ana o na mea ulu. 9. O ka loli ana o na hoomana, a huipu me na hoomana Pegana. 10. O ka loli o ka lapaau ana. 11. O na Kanawai o ke Aupuni. Ka noho ana q kc Aupuni o KalamOPOU MAHOPEIHOO K4MAKE ANA O LONO. Mahope iho o ka make ana o Kapena Kuke a me ka liolo ana o kona moku,*-— Floi enai la o Kalaniopuu a Kainaiiu ma Honuaino, a hala kekahi niau malama, nee mai la a noho ma Kenuliou, no ka heenaiu i ka nalu ma Kahaluu, ma Holualoa, n noho iho la ma Kailua. O ka hula ka Kalaniopuu hana nui, ua kuahaua ia ka hula mai ka poe opio-

i i»» a ika poe koiopupu—o ke keik; iluna ke a o. o:a ke pakeie i ka hula. a u ke ke»ki h>»i » htki ke lit!*? ua wawne, ua he!e i ka huh. O ka i;u!a uui hoi e h?inaia't mai na T iu a t«a u»aknainnna. <• ka hu'a ka laau, o ka huia alaopopa, o ka hula kii. Ua eieinaku'e o Kulauiopuu. ua kai.awalu hoi a keu kona ui'iu makahiki m mauawu, aka. ;uo kekuhi i k<«iiio i ka liula ine ka hau ana iinua o ka lehuiehu. 41 Nuuanu pouoi ka huna a ka ua, Ku-ku ka aie a ka makuni, | Hololum, holopih, imlokake. ! I ke ult» o kapih kr» makuni." | Ika u;i e huia ana o Kaiuniopuu imua o ka ahu inakaikai—o na'iii, na kaukau ;»iii, o ka poe puaii ine na maka iiap.niia- ' no, a me na niakauinana, aiaiia, heie ae ia kekahi <.li) o Kapnpiiiani kona inoa, a : ina ka a!m anaina mokaainana, oMo ae !a oiii, '-Lea wa!e no hoi ka hula, ao ka hokai lioi o kela e!cn»akule. Heaha la iioi ka lea o keia elemakule iiokai i ka hula r" Oleio mai la kanuka, 'Ooe no jke kanaka īke ole ike aiii. ;? 4, Owai ia 'alii "O oe 110 ka ke kanaka ike ole i Ike alii, o Kalnniopuu ia o ke a!ii, he kanakn hookano oe." '-Ua ike la oe." Oleiio mai ia hoi kekahi, 4k Ka ! O Kapiipii- : !ani ia he alii." "Huinau, mai papau ka-

' uou e !*' j i ka noho ana o Kaianiopun ma ka ■ : lealea a me ka huia, a!ai!a, ulu mni la ka ; haunaele i ka hiki ana mai o ka wi ma | . Kona—Kena mku la o Kalaniopuu e hao : ; i ka puaa, i ka niahinani, i ka wainai a | ke kanaka. Kupinai aku la ka uwe a na ; makaainnna no ka minaminu i ko iakou > i waiwai. i j A ike o Kalaniopuu i ka pilikia o ka i noho ana ma Kona, olelo ae la oia i na J hi j ja me ua pnalii, n me na oialo, "E kaapu- i j ni knkou in Ilauan nei, e ai. e uhauha, e ; I leulea, e hula, e moe nku e moe mai." ; 1 No ka elemakule palia keia iiana aua o' i i I Kalaniopuu. { | I ka hiki ano o Kalauiopuu ma Kapa-1 au i Kohala-loko, hoaia o Kalaniopuu ; j i ke knhua iealen ia Hinakahua ; o ka ■ ! hula, o ke kilu, o ka mnika, o ka paiiee, |a me na liana leaien a pau, noiaila, ulu ! ; mni la na kaua kipi kuloko. O Imakakoloa ke ahi o Puna, ua kipi, ae la oia ; a o na wniwai o ke aupuni, o ! ka puan, o ka eleuii, o ka mamaki, o ka lahu liinalo me ka ahuao, o ka hulu Oo j me ka maino o Puna, ua liaoae I» o Imai kakoioa, ka puawahiwa liinalo o Punn. |0 ke alii o Kau kekahi i komo ka ohuj mu e kipi kuloko, o j\unanupnnhu kona linoa, nka, aia pu rio oia ma Kohala me | Knlaniopuu, aka, ua makau iho la o Kajlaniopuu ia Nuuanupaaiiu. j I ka wa o Kalaniopuu e noho ana ma j Kohaia, aia no o Kalola ine Kalanikaui ikeaouli Kiwalao ma Mani, nolaila, kauoha nku la o Kalaniopuu i upena lawaia i Hilo, a i aho hi-ahi no Puna a me Kai iae i Knu. A no keia kauoha a Kalanijopuu, hoouna mni la o Kaiiekili a me j Kalola, iiookahi waa-koulua i piha i ka ] upena a ine ke aho—(O Kanae ka maka i hoouna ia mai, a olelo mai oia i ka hao wale ia o ka waiwai o na makaainana o Kohala, a me ka uwe mai o na makaai|nana). No ka makau o Kalaniopnu ia Nuuanupnahu, nolaila, hana iho o Knlaniopuu !a me kana mau kahuna wnhaiiee e Miake |o Nuuanupanhu, aka, olelo mni na kahuI na ia Kalaniopuu, "E make o Nuuanu{paaiiu i ka waha o ka inano e pono ai, li neie kana mau kahuna i ke kuleana ole ! e kuni ai." Ae aku la o Kalaniopuu, |"Ae, he pono e make o Nuuanupaohu i } ka mano, i kuleana ole kana mau kahu- ; nn ; a pau poo oia iloko o ka mano." ; Pane mai la hoi ua mau kahuna nei me | ka oielo kaena, " E Kalani, na mekau|kau ka mano nana e nnho." j "E hoi na ? lii a pau i Kauhola, ma Ha|lau!a, a o ka heenalu ka hanu a naMii, | mahe o makemake ke keiki heenaiu o ; Kawa i Kats, alaila, o ka pau no ia i ka mano, oole e kipi i ke aupuni o ko keiki o Kiwaho." "Ae, ua pono iho la." Nolaila, hoi aku la na'lii, na puali, na |koa, na aioioa pau o ke alii, a kukulu i : kauhaie ma Kauhola—o ka heennlu hoi ka hnna, e hoowalewule ana hoi i holo o ! Nuuanupaahu i ka iieennlu, aka, aole noe |he hele iki o Nuuanupaahu i ka heenalu, aka. o kela a me keia alii, a ine na ma|kaainana, pau loa lakou i ka heenaiu. I | kekahi la nae, haki maikai iho la ka nalo o Maliii a me Kapaeiauiiala, olioli iho ia

ke keiki iiaehae poko o Naaiehu, ka iieer«a!u o Ka-wn, luu wai o l nahea,—alaiia, hopu aku la oia i ka papa alaia, a o ka hoh» aku la no »a i kai, a wahoo Kapa!*uhu!a. nleiik», h»>omoe mai ta . oia i ka nalu, a f»ae mai la a hiki i Kinaina. ainila, hoio hou i kai o kuiann, alaila, ku hou ka n?il«i, a hoo?n<>e hou mai la hoi 0 Nuuanupaahu, a pae hou no i ka nalu. 1 ka pae ana nae i ka nnlu, e |>ae pu mai ana ka mano. me ka hamama o ka waha, me ka wakawaka ona niho; kukulu ke kai ma ka mho o ka mano a me na liuio, li-anhee ka ili, malolo ka hana a ia ihkani. Ika ike ana o na'hi ame na kanaka i ke kamahao, ahikanana o ka moana eaea, kaukaweli, auhee aku la i uka. E«»no anana ka loa o ka maiio ; aoie no hoi i hopohopo ilio ke keiki haihai iala mamane o K:ipapalaj keiki uhai ko«ie o Ohaikea. Ika ike ana o Nuuanupaahu ikn mano e aluaiu mai ana la ia. e hoihoi ne ana keia i ka papa alaia ika ako o ka na!u ; a ike ka mano i ko ia nei kau iluna o ka ako, e alualu ae ana no iluila, e kuupau aku ana o Nuuanupaahu i ka holo, holo me he pua la i o la la ka lele: kaalalo iho ia ka mano, e hoi kepa mai ana ka mano e nahu, e kuikui aku ana o Nuuanupaahu, ku no i ka maka, kimo aku la ka mauo ; e hoihoi aeana o Nuuanupaahu i ka puku o ka nalu iialehale. iluna kela, kaalalo 110 ka mano, e hoi hou ae ana e nahu, e kuupau aku ana keia i ka ho|o, liala ke kepa ana a ka mnno, ku no iaia nei i ke kukui ma ke api, koino ka lima i ka pihapiha, e uwalu aenna keia i ka pihapiha, tnoku ia ia nei a pua i ko ia nei lima ; a eha iiio la ua maro nei. a haalele, a o ko ia nei pae aku la no ia a kokoke e [)ae i uka, e oih mai ana kekain mano e pili ana i ka pohaku, e haiinuiH mai aua ka waha. e kuikui ae ana o Nuuanupaahu, ku no i ka pUupuu i ka nau, e kepa ae ana ua mano nei i ke keu papakole, o ka moku no in, a pne aua o Nuuanupaaiiu i kapa—Uwa ne la na'lii me ua makaainana ; he ikaika aku he ikaika mai. lie ola aku he ola mai ; ol<i ne la ka pilie uwe. (Aole i ]>au.)