Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 7, 16 February 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau. HELU 15. I kn loaa nna o ka pihnpilia o ka mano, e iiiki pnu ae nna na kohunu a Nuuanupnnhu i kn pule, nuiloo ka lau lunu, me kn i ann, <{ I keia la 110, e make ana keia mnu mano, a e pae nnn i uka nei, a e ai ia onn e ka puoa a nie ka ilio, a e maea ann Inua i ka la." fa la no, pae j ana kekahi ninno ma Naohaku, a o keka- | hi mnno hoi, tna llapuu kahi i pae ai. A 0 Nuunnupaahu hoi, pilikia lon iho la ia, a o konn ehn no in i wniho ni a hiki i kona ninke nna ma Pololu, a kanu la ilio la kona kupnpau malaila. ; [Ina e makemake oukon e ka poe e j heluhelu ana i ka Moolelo Iiawaii, a mn- j nno hoi e hoomaopopo i ke nno o keln wahi keia wahi, ein ke kumu. e lonn no ia oukou, keninau nneoukou i na kamaaina e noho ana mao a mannei; aole nne j 1 loaa pau loa in lakou kn moolelo, nka, 1 ua lonn hnpa paha i kekahi, a ua lohe wa- | le no hoi kekahi—a oia iho la no ka wai- j wai e loaa ia oukou]. j 1 ka noho ana o Kalaniopuu ma Ko- j ! hala, uu hooholo iho la nn 'Lii a me na ; Kuhinn, e kauohn ia ke Keiki Ilooilinn ; o ke Aupuni, (Kalani Kauikeaouli Kiwa- | lao) e hoi mni oin mai Maui mai—-Ma ; j Waipio kahi i noho ai o Kalaniopuu, hiki mai ka hooilina o ke Aupuni. I ka hiki aim mai o Kalam Kauikeaouli Kiwalao, hooholn iho la na 'Lii a me na Kuhina, a mn ka Moi Knlauiopuu no I hoi—Aia a make o Knlaniopuu, alnila, e j ili aku ke Aupuni i ka Hooilina—O ke kapu ana o na heinu a me ka palaoa pae, e i11 oku no ia mau hana maluna o kn i iiooilina o ke Aupuni. I | Hooholo iho U hoi o Kalaniopuu i ke | kauohn no ke keiki a kona kaikaina, oia ; hoi o Kamehameha—o ke akua o Kuka- | ilimoku kona kauoha, a e noho aku no j I hoi malalo o Kiwalao kona kaikuaana. ; Hoala ia ae la ka hann ana oka hale o : ke akua, he hniau, o Moaula, aia no ma ; Waipio. A pau ke kapu ana o ka lieiau, o ka hoomaka no ia o Kalaniopuu a me na'lii, & me na pu&li knua a me na kon, maluna o na waa, a maukn no hoi keka- j hi poe, no ka hele i Ililo a me ke kaua ma Punn ine Imakakoloa ke alii kipi o Puna. ! I ka hiki ana o Kalaniopuu ma Uilo- ' -one t hoala ae la oia i ka heiau o ke akua, 1 aia ma Puueo. o Kanowa ka inoa o ua : heiau nei, A pau ke kapu ana, hoi ae i la o Kalaniopuu a uohoma Ohele i Wai- ■ ■ akea, a o na'lii hoi a me oa pukaua, a me j i

nn mamakakaua, a nie na puali a cnc na k« a. hele aku »a lakou i ke kaua ma Puna ; he kaua nui loa hoi kein nie ke alii o Puna T me Imakakoloa—ua loihi hoi ke kaua ana ma Puua, aka, ua hee nae hoi o loiakakoloa, a ua huna ia oia e na makaiiinana o Puna—ua aneane makahiki ka loihi o ka manawa i hunaia'i. ! i No ka huna h ana o Imakakoloa, no lail ), haalele iho la oKalaniopuu ia Hilo, ;i hele aku la oia i Kau, a noho iho )a ma Punaluu, c kakali ana o ka loaa ae o Iwiiiknkolon, aka, aohe nae he lohe ia O: tkona loaa ana, oolaila, haalele o iKalaniopuu ia Punaluu, hele mai la oia| (a noho ma Waiohinu, *> mai laila aku a jnoho ma Kamaoa, ma Kau Hema. a ho-i ala ae la ia Pakini i hale no ke Akua, e kokoke ana i Kamaoa, oia hoi he heiau,j me ke kali no nae o ka lohe ia mai o ka | loaa ana o Imnkakoloa. O kekahi kana-i ka lioi. he kahu 110 no Kalaniopuu, o Pu-| hili kona inoa, pane ae la oia, "Aole no c loaa ana o (makakoloa, he alii knmnnina 110 Puna, aka, ina e nc mai ke ahi, alaila, owau no a me kuu akua ku meu e lona ai." Pane iho lu hm o Kalaniopuu, u O hele me ko akua." 0 ka liele no ia o Puhili a hiki i ka paleua o Puna e pili ana me Kau—oiai hoi o Okiokiaho, aia ma Apua, hoomaka! aku la o Puhili i ke puhi ana i kauhale i ke ahi; n nui loa ka minamina o na ka-! imnnina i kuuhale a me ka wniwai, a o ka auwaa pau pu no i ke uhi. A pau hoi he ahupuaa mai ka uka a ke kai, me nku ana he ahupuna, a pela wale aku ka i hanu nnn. Aka, i kekahi hann ana nae| a ua Puhili nei, loaa iho la o Imakakoloa, | he ivahine kahu ka inea nana i huna ma! kekahi moku aina uuku. | Ile kanaka helehelena ui o Imakakoloa, ua mnikai kona lauoho, ua loloa no hoi, ua hele a hawele malalo o na kapuai wawae—nka, no kona makau o ike iu oia ma kona lauoho, nolaila, ua lawe inalu kela wahine e ako i ka lauoho maluna o kekahi moku pnhaku e ku ana iloko o ke kai—a oia ka mea i loaa ai o Imakakoloa. 1 ka loaa ana o Imakakoloa, ua hoopau o Puhili i ka ai ana o kona akua i kauhale o Puna. A ua laweia o Imakakoloa i Kau, i o Kalaniopuu la. I ka hiki ana o Imakakoloa i Kamaoa ina Kau, ua makaukau iioi ka hale o ke akua e amama ia aku ai na ke akua o ke alii nana e hai ia Imakakoloa, oia hoi o Kalani Kauikeaouli Kiwnlno, ka hooilma 0 kc Aupuni. O kekahi poe ahi nae, johumu iho la lakou me ke kukakuka nui |ana kekahi ine kekahi, c i ana, "ilihune jka kakou alii." Hooholo like iho la la kou i ka lakou :nau olelo malu, a kamailio nku la ia Knmehameha, U E hoolohe oe i ka mnkou olelo, —apopo ko la waiwai, apopo hoi ko la hoolohe |oe i ka olelo, alaila, lie alii waiwai oe ma ikeia hope nku a kauoha i kau poe mamo, | 'akn, i hookuli oe i ka oleloao, aluilu, he ! |alii ilihjffte oe." j Pane aku la o Kamehameha, "£ hai mai hoi i ka oieioao, a na'u ia e nana i ka pono a me ka liewa." Olelo aku la |hoi ua ahi nei, "Ae, eia ka oleloao, apo- ; po, i ka wa a ko kaikuaana e amama ai 1 keukua, a i hopu mua i ka puna me ka maia e amama ai, alnila, c hopu oc i ke kanaka ia Imakakoloa,a amaina aku i ke akua—O ka lilo ana o ke kanaka ia oe, okalilo no ia o ke Aupuni—O ko'u la no nae keia e hele ai, aoie au c noho i ;ke kapu o ka heiau a ke alii." Olelo aku la o Kamehameha, '*Ke ae aku nei |au. aka, ina e make au, ua pono no, a ij oln nu, oia iho la, a na ke akua hoi au ei kokua mai." ; I ka la i kapu ai ke alii Kiwalao i kai heiau o Pakini, me ka waiho akoakoa o ina alana e kaumaha ai—me Kalaniopuu,; |me na 'Lti a me na Kuhina, na pukauai a me na mamakakaua, na pualikaua a me ke anaina o na'lii a me na makaainana—; kapu iho la ka aha awakoo, alaila, hopu| iho la o KaUni Kauikeaouli Kiwalao ika puaa, a me ka puna e amama aku ai ma-l inua, a mahope aku ke kanaka. alaila, hoolou aku ta Manaiakalani, alaila, kau-i maha aku. ! E kaumahn ana no o Kiwalao i na alana mua. me ka pau ole o ka molia ana, aiaila, e iho ana o Kamehau eha ia? Imakakoioa, a a amaina aku la i ke akua,j a noa ae la. Ua kapa aku o Kamanawa i ka inoao kana keiki o Amamalua. j Mahope iho, uluaoa ae la ka manao o ! ' 1

na'lii. u Ao!e pono keia hana ana, eko ana o Kamehameha i keAupuni." Oleiu ae la hoi kekahi, "Aohe e kipi, he mau keiki nae laua na Kalaniopuu. he kai- , kuilina no he kaikaina." O'elo ae la hoi kekahi poe aiii, f, E kipi ana. e pono no e make e mamua." ' Ua nui loa ka hanune o na'lii, aua kaulana ae ia mea a lohe o Kalaniopuu, nolaila, olelo malu aku la oia ia Kameha- ; meha, i ka i ana iho, ' E kuu keiki, ke ; lohe nei au i ka manao ohumu o na'lii, a i :ke nupe nei lakou e pepehi ia oe; anoai | paha,i makau iakou ia'u i kuu oia aku, I ja ina paha e nake ae au. ol.nln, e kii io : mai no iakou e pepehi ia oe ; aka, eia no j \ nae kuu manao ia oe, e hoi oe i Kohnla, \ n ua maopopo no ia oe kou kauoha o ke akua ; aia ilaiia kou waiwai." A pau na oielo ana a Kalaniopuu, ku |ae la o Kamehameha, o Kalola a Kumui koa kaua wuhine, a me Kalniinamahu kona kaikaiua, a me Kukaiiimoku ke akua. j | O ko lak(»u ho» mni no ia ma Hilo, a hiki ! |mn Halawn i Kohaia, i kona aina, a mal laila kahi i nolio ai. i A pau hoi ka noho ;»na a Knlaniopuu i i uka o Kamaoa, hoi ae la lakou a noho i kai o Kaalualu a me Paiahaa i kn I waii. Ai ka manawa hoi ihu mai ai l.e n-hi o Kalae, nolaila, hoi mai la na'lii a | pau i Kaiae ika hi-ahi. i Ia Kalnniopuu ma e noho ana i Kalae | i ka lawaia ahi—a no ka loihi o kahi e ; kii ai i ka waiauau i Kailikii, nolaila, nij nau ae la o Kalaniopuu i ka poe kuhikuj iii puuone, e hai mai 1 ke nno o kn wai o Kalae. l\inau ae la o Kalaniopuu i ka poe kuhikuhi puuone, *'He lona 110 anei ka wai mn Kaiae nei Olelo m;»i la kekahi kuhikuhi puuone, "He wni no keia wahi, aia nae ma ke aio oka ilio. O kela ilio, oia hoi Kailioolono ; i hele oia i ua punawai nei i ka inu wai, aka, ua lona e ia Pele, a ua hoolilo ia i pohaku—nia nae iloko o ke kai kahi i mnpuna ai—aku, iie moana hohonu loa ia o Mnna." O keia kuliikuhi puuone, he aa, a ua kapnia o ka aa kuhikuhi wai o Kalae I ka lohe ana o Kalaniopuu iie wai no ko Kalae, kuahnua ae In oia i nn'lii a me na kanuku a pau o Kau, e eli i ka wni— aka, ua pono ke kuliikuhi puuone, o ka hooko ole ana o ke alii ka hewa, e like me ka olelo a ke kuhikuhi puuone—A no ka lako ole paha kekahi i na mea paaha- - na haole—Aole no i Inaa ke kni olaio, aole no hoi i poopoo lea ilio no ka paakiki oka pahoehoe. Ano ka loaa ole ana o ka wai, ua huhu loa o Kulaniopuu, a ua pepehiia ka aa kuhikuhi wai o Kalae a make. I ka pau ana o ka wa hi-ahi o Kaiae, manao iho la o Kalaniopuu e hoi i Kona. aka, ua loaa e oia i ka mai, nolnila, hoi mai la oia a noho ma Kailikii i Waioahukini ma Pakini, mahuahua ioa ka mai, a | make nomalaila—l ka iwakaluakumama- | iwa makahiki o kona noho aiii ana uiaiu--Inao ke Aupuni o Hawaii. Ao na ma- j kaiiiki a pau o kona ola ana, he kanahiku kumamaiwa, a make iiio la oia i ka malama o lanuari, i ka A. D. lS7 k 2. Ua oleioia o Kalaniopuu, he keiki oia na Peleiohohini ka Moi o Oahu, a ua ka- | paia kona inoa o Kalaniopuu. oia hoi o I Kaleiopuu, ka lei o Kualii, oia hoi ka niho o ke kohola a me ka opuu niho pala- ; j oa, ua hana ia a nemonemo opuu, a uu j ! hanaia i ka aha lauoho, a peia e iei ai ke S kahiko aiii o ko o Oahu poe ahi—aoie | i hoi pela ko Hawaii. j O kahi i ioaa ai o Kaianiopuu ia Pele- ! . ioholani me Kamakaimoku, ma ka wni o 1 | Alelele, mauka iho o Waipahu, ma Wai- i j kele, no ka mea, ma Waikele o Umiula- | jikaahumanu ka makuahihe me na kaiku- ; : nane, o Kamakaimoku, o Heulu a me | Naili—Pela ka inoa Keoua, no Peieiolioj lani, a oia ke kumu i kaua ole ai o Kala- | niopuu me Keoua i na'lii o Oahu, i k« I ' kaua ana ma Naoneaiaa a nie Puunene ;ma Kaanapali a me na kaua e ae—Pela ; no hoi i kaua ole ai o Kalaniopuu ia Mo- ! lokai i ke au ia Kumahana a me Kaha- | hana. Aka,o Kalaninuiiamainao, ka inea nana | ka wahine o Kamakoimoku, ua hapai oia \ eono malama i Oahu nei, a hoi i Hawaii, i® noho iho ia a hiki i ka wa i hanau ai, a | kapa iho la o Kamakaiinoku i ka inoa o ke keiki, o Knleiopuu, oia hoi ka inoa a • j Peleioholani i haaw» aku ai ia Kamakai- | nioku ke hanau ke keiki—aka, ua kapa i Jiho hoi ko Hawaii i ka inoa, o Kaianike- ; j kumaieiwakamoku.

Na *EA KAI'LANA I KC Al* I Ka W.\ IA K AI.*MOPCf. O na hana kaulana i ka wa o Kalaniopuu. oiii ke kaua iwaena ona a me Al«pai Nui a Kauau.l. Eia na kaua ; o Kalepolepo, Puaaloa. Paieie. Mawae. Kut>l«>. Mokaulele a me Mahinaakaaka oia ka ' pohee ana o Kalaniopuu. A oia iho la na knua ana me Alapai Nui—a ona kaua nna hoi me Keaweopnla ke keiki a ! Alanai—O Keomo mawaena o ilonau-! nau a me Keei, a o na kahua kaua ma |ka mauoa o liualalai, o ke kahua kaua i : | Kahilinai o Pae, oke kaua n>a Puukiili-: !li nm ke kula o Kawaihae—oia na kaua ja Kalaniopuu me Kea>vcopala—O Poha-; kuomaneo. he puukaua no Keenumoku ' me Kalnniopuu—o ka l«lo ana oka puu-' kaua o Kauwiki a me Hana a me Kipa«| hulu i apana no Hawnii—o na hoouka kaun n Kalaniopuu me Kahekili ka Moi o Maui—o na kaua a Knlaniopuu ma jKaupo, ma Lahaina, ma Lanai a me liaimakualoa mn Koolau i Maui. | (Aole i pau.)