Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 10, 9 March 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

■ Aa S. M. Kanakau. UKI.r Ki: At' IA KaLA.M K AJL IKP. AOL Ll KlWALAO Kk K41A \NA mk Kamkh ameha A ME KA LILO ANA U KE AlTINI IA IA. Pau loa aku la na'lii i ka hele i ke kam. aka, o K-Miiehauwhu, noho no oia Mi;t Kralakckuy,. maniuii o ke knohianaa , Hoinae a nu; Piue- ke krtula wahiue ; no , kiī inea, e h.-ma nna ka lauu rnau hana. e weheana i na ipu kuaaha—Me kn pane nnn aku o lioloae ia Knmehameha i ka i ana aku, n He la pilikin keia, e make ana na noao elua, a e ninke ana kekaiii alii o , oukou ; aka, i hoololi ke Akua i ka make ma k-ala aoao, alaila, e make ana ke Ahi Nui, aka, eia no ke au iluua, a aui , oe ka la, na keia aoao ka hee." I ko Kamehameha ma hiki ana mai maliope, iia honmaka mua aku o Keeauuw»kii i ke kaiia i ko Kiwalao mau koa, aka, no ko Keeaumoku konio ana iloko o ka liuna paa (» ke kaua, ua hihia oia i ku pololu, <i liina ilio la ilolo-—lele iho la 0 Kahai a me Muhi, houhou iho la i ka pulma ; a o Kiui hoi, hou uku la oia i kana poiolu, a ku il:o la ma ke kua o Ko.-aumoku, me ka olelo iho, "Ku nku l.i ka'u laau i ka aama-kua-lenalena " O , keia wnhi kanaka nae o Kini, he wahi 1 kanaka leo a-a. Ua nawuliwuli lon o Keeaumokn, un ; kokoke no hoi e make, aoie nae hoi i ma- | ke loa, aka, U»he aku ia oia i ka leo o Ki- : wa);io i ka pane ann iho, "E mahimn i Ka ; niiio palaoa ! E mnlama i ka niho pnlnoa ! O paumaele auanei i ke koko." A lohe jo Keeaumoku i ka leo o Kiwalao, manao ! iiio ia oia i kona make loa, no ka mea, uole i enanao ia kn hulu makua. A ike | hoi o Kamanawa i ko Keeaumoku pili- | kia, iionuka koke mai la kana huna kaua j ma kahi o Keeaumoku e paiiupahuia'na. ' Oiai iioi ko Kiwnlao uiau maka e nana j ana i ka niho paiaoa kaulana i ka pau- | maeie i ke koko, malia poko iho ana o j Keakuawaliine i ka poiiaku ala, n pa iho ; la ma ko Kiwalao m.ilia, a iiauie iiio la S ilalo. A o na koa hoi e pepehi ana ia j Keeaumoku, auhee aku la iaKou. A ike jaku la o Keeauinoku ia Kiwalao e huli ; arin ilaio, kokolo aku Iq oia me ka leio- ; mnno ma kn lima, a papni ae la ma ko \ Kiwalao kaniai, a make lon iiio la ia. Hoouka nui akn la o Kamehameha i ke kaua—o Keahia kana lnahi i make ia Iu, ilunu no mnke, haule ilalo huiliai. He aloha 110 nae ko Kamehameha ia Keahia, aka. no ke kena a Holoae e liopu i knnaka na ke akun. O ke auliee iho la no ia o na'lii a me na koa o Kiwalao. O Keoua Kunhuulo hoi a me kekahi poe alii, holo aku la lakou a lele iloko o ke kai, i a kau aku la iluna o na waa, a holo aku ; la i Kau—n lilo iho la o Keoua Kuahu- | ula i Moi 110 Kau a me Puna—a o kekaI hi poe alii hoi, auhee aku la ma kuahiwi. ; A o Keawemauhili hoi, ua hopu ola ia | oia, a hoopaa ia ma ka halau ma Piele i | Napoopoo. Ua kapaia ka inoa o keia I knua, o Mokuohai. Hoopaa ia iho la o Keawemauhili i ke- | kahi mau la, me ka manuo o Keeaumojku,nia u oluolu kona mnu ehn, alaila, make o Keawemauhili. O kekahi poe hoi a me Kanuha, oia ke alii nana e kiai ia Keawemauhili, he minamina loa lakou iaia, no ka mea, he nlii kiekie oia, he keiki hoi oia na Kalaninuiiamamao, ke keiki u Keawe, ka Moi hoi o Ilawaii. 0 Kekaulikeikaweluuokalani ka makuah»ne7Va moopuna kaikamahine a Keawe, ua knpaiii o Keawemauhili—he Keawe 1 wililua, wili lapuu i ke knpu. O Keawemauhili no hoi ke nlii kapu i ke au o Alapai Nui, a me ke au o ko Kalaniopuu noho Aupuni una ; nohiila 1ta mea i minnmina ai o na'lii & me Kauuha, a hoomahuka ia aku la o Keaweuiauhili ma ka mauna, maluna «ku o M&uuakea, a iho ma Paauhau i Hamakua, a hele aku la a hiki i Hilo, n hlo iho la oia i aiii no kekahi hapa o Hilo, a me kekahi hapa hoi o Puna, a peia no hoi o Hamakua. Lilo iho la o Koun, Kohalaa 'iie kekahi hapa oilamakuaia Kamehameha. Lilo iho la ka mokupuni o Hawaii i mau Aupuni ekolu, a ekolu no hoi mau Moi. O ka Kamehomeha kaua mua una uo hoi keia i hlo ai oia i Moi no ke Aupum o Hawaii.

Owai ia ke a!ii n^i haawi i k? AuptH;i ia Kame. : -.anteha ♦ C> Keoua Kuahiiufa. La koku-i anei ka Moi Kiwolao 13 Keoua Kuahuuia 1 Ae, ua kokua ka M<»i Kiwalao ia Keuua Kuahuula, oia no k'ma hahaki ar.a i ka berila kauohn a ; Kalainopuu, a me kana n!clo kuk «In ma . Akuhipapa. (E nana i na olelo kauoha ;a Kalnniopuo, a me na o)o)o kukal.i a ka 1 Mrsi KĪHhlaoJ. Ma kahi hea i hewa ai n Kiwal. o? M.i kona niohai mua ana i ita kannka o Kamehameha i pepehi mua ia āi e Ker»ur» Kuuliuuli ; ua like no ia me kona ne mua ana aku e kaua ine K.smeliameha. A no keia mea, ua hoololi : ke Akua i ka pono mn'una o Kamehn- ( mel»;. A <> na mohai a me na aiana u | Kiwalao, ua houpailua ia e ke Akua. i Owai !u kekahi kanaka akeakau.ai. a noiau, a ike hoi i ka HIo anu o ke Aupui ni ia Kamehamuha ma keia mau kumu ? O Keaulunieku. Penei kaua ia wa : i u I ka papa o Akahipapi, ; Hnawi oe o kou ea o kou make, ! Lilo ka heuia me k;i akau, 1 A la lilo—mai welawela, | Mai eaea mai puniu, [oli." j Waihoa ko ianei ko me ko ianei oliPenei hoi kekahi: i u I kahi one i Hauiki, j I O Kaiaui kela, o Kalani keia, | i Koi moku ilaila, j Koi kaa kumu kela, j Ko/ pa i ke poho, I Pa i ke kumu helu pnlua, ! Helu koke no i ka puni eo." j \ E nunn i ka wanana pule a Keaulu- j . moku, ma ka Mahele 7 o Haui, a e loaa ; no ia onkou. O Kamehameha no kekn- ; hi i ij;e i keia kumu hool.ohi no ka. lilo ! ana o ke Aupuni iaia. i Ke Au ia Kamehameha I. ; O Kamehomeh;» 1., ke keiki a Kalani- ! kupuapoiknlanui Keoua, ke keiki u Keejaumoku, ke keiki a Kalanikauleleiaiwi, a j hina o Keauekahialiiokawioku ; a o ka j makuahine, oia o Kekuinpoiwa ke kaika- ; mahine a Kekelaokalani, ke kaikuahineo Keeaumoku ; a o llaae kn makuaknne, j ke keiki a Kauaua Nui u Mahi, a iaua j «ne O ko Kamehomeha kaika- ! ina, o Ka!aiiimalokulokuJJKegoookolarū ; ja o na kaikuiihine, o Kalanikaulihivvakamii a me Kuiionlle[he[pahik O lakou ka j poe i hanau n»ai, mai loko mni o Kekua- | ipoiwa. O Kamnnawa ka lua o na n»«j kuakane. O kekahi mau keiki a Keoun, joia no o KaUinimamahu a me Kawelooj knlani; a o Kamakaheikuli ka makuahiI ne. O kekahi kaikmunhine n Keoua, oia j no o Kekuiapoiua» ka makuahine o Keo- j | puolani, ke kaikamahine a Kalola—ua I | kapaia oia, he "Imi ann Hnku. ,, j j I ka lohe ana o Koliekilinuiahumanu j j ka Moi o Maui, ua make o Kiwalao ka j Moi o Hawaii, a ua iilo ka noho Moi ia J j Kamehameha. E noho ana hoi o Kalie- j kili ma Makaliihanau, ma ke kahua o Hanaluukia, mauka o Muolea ; a hoouna'ku | la oia ia Aiaipai-maloiki, o fAlapai kupalu mano keknhi inoa onaJ a me Kaukw ! nae na kaikaina o Keeaumoku, naHkeiki j fwfa Kumaaiku, e holo i o Kamehame- ! ha la i waa, no ka mea, ua makemake o J Kahekili e holo i ke kaua ine Kahahana, ! ka Moi o Oahu. j A no keia hoouna ana a Kahekili ia i i __ i Alapai a me Kaulunae e holo i o Kame- j hameha la i waa, nolnila, ua liolo aku la- I ua a halawai pu me Kamehameha, me I 'ka hai ana aku i na huaolelo o ko laua Ihoounaia ana aku. I ka iohe ana o Kaj mehameha, i mai ia oia, "Aohe e loaa ! j ka waa o ke alii, ina paha i lilo o Hilo a » me Kau ia'u, ina ua ioaa ka waa. Eia nae ka'u olelo ia olua, aole olua e hoi | hou i Maui, e noho no kakou i Hawaii { nei." No ke kaohi no hoi paha #ekaht i | o Keeaumoku ko iaua kaikuaana, a no ; j ka lilo ana ae no hoi paha kekahi i mau : Ahi Aimoku no Hawaii. ■ j I ko Keawemauhili lohe ana, ua hoo- j j una ae o Kahekili i mau elele i o Kame- \ ihameha la i waa, aole nae i loaa, nolaila, ' j hoouna mai ia o J\.eawemauhili i kekahi ! | mau waa-kaulua, n»e ka Imawi pu ana'ku I no i ahuula a me ka huiu O-o i makana \ laloha ia Kihekih. A ike iho U o Kahe- j I kili i na makana aloha a Keawemauhiii < I ia ia, nolaila, hu ae !a kona aloha ia Ke- i [awemauhili, nolaiia, hoouna nko ia ia H | mau koa i Hilo, oia hoi kekahi mau koa ! 1 o Kaniuuia—a o ka Luna kaua i holo pu ! me na koa, oia hoi o Kuhahawai ke aika- ■ i ne a Kahekiii i ioaa \ Kahahawai ma ' j Waihee—he knnaka koa kaulana, oia ka ; makuakane o a uje Haia. j Mahope iho o ke kaua ana ina Moku- , {ohai, oia hoi ke kaua mua o ko Kame- j i }

hameN i nai aupani ar.a. ua ktpi ae Ia o K3n*:kon kekahi niii o ko Keawemauhiii aupuni. a knua iho ia i»o c«e Keaweniauhtlf. I ke kaua aua nne. ea hee o Kar.ek<»aj a iioio aku ia oia i f\au, a n«>ho pu rbo !a me Keoua Kuahuu!a. Mahope iiio nae o kn laun noho j.m ana, kipi iho la no o Kanekoa, ia Keoua aka. i ke kouaana nae, ua hee o Kanekoa, a ua pepehiia oia mauka o OSan e Keoua Kuahuuia. O Kanek<ia, he moopuna oia na Keawe. I ka make ana nae o Kanekoa, kupouii iho ia ke aiohn o Kahai kona kaikania. a kupu fnai ia ka manao i kahi hoi e ku ai ka makaia no ko»»a knikuaana, aiai!a. hooimmao ae la oia i ka iakon keiki i hanai ai. a i waha iho ni, a oia ka mea e ku ai ka n»akai.j, noi nia, ku ae la o Ka- ( h«ii. n weiie ae ia i kona maio, a iieie 'ku ' ia me ke koa aa i o Kamehameha la ma Kona. A ike aku !u o Kamehameha ia ' Kahai e iieie mai ana peia i ona ia, a no | kona !ohe nna no hoi kukalii no ka make nnn o Kanekon, nolaiia. hu ae !a kona n!■ »i»a no Kanekoa, no ka meA, i>e makimkane no oia no Kamehameha, a oia ! no hoi kona niea nana e haawe i ke kula |o Knwaihae, i ka piina o Lnniinaomao, i ! ka ua kipuupuu o Waimea, e lana ai ka | wai i ke kua o Kanekoa i ka piina o U!i, fe waiho kunihi ae ai ia Knmehamehn ma i ka aoao ; a noiaila, kupu mai ia ke alo- |!»;» ia Kau ehameha, a iioolaieiale aku la {i kona mnu Kuhiha. i na pukaua a me ' na koa e hele i ! e kaua i Hiloa me Kau. Ahaoleio koke iiio ia na Kuhina a me ka poe knkaoieh), a iioolioio koke iiio ia ka manao o na'hi a me na koa e iiele i ke knua. Ua hoomakaukau ka iiele ana mauka a maluna o na wan kekahi. I ka hiki ana i Kawaihae o ka huakni kaua a me ka auwaa, ua kapaia ka inoa o ia heie ana, o Kamaino, no ka mea, ua ioau ka auwaa makai i ka ino, a ua lona no hoi ka huakai mauka o ka mauna i ka j ua a me ke awa. Mauka o Kaiua o Pej ie ka iiele ana o ke kaua. Ua kapaia ka i inoa o keia kaua o Kauaawa. O Keoua Kuuiiuuia nae,aoie i ioaa'ku ia Kumehameha ma, ma Kalua o Pele, i no ka mea, aia no oia mauka o Oliaikea ma Kapapala i Kau, nolaiia, iiio aku ia o Kamehameha a me na'iii a me na koa i kai o llilo i ke kaua ; a no l<a manao no lioi kekahi o Kamehameha e haiawai pu me na koa ma kai o ku uuwaa, no ka jmea, o Keeaumoku ma ka poe maluna o | ka auwaa. | I ka hiki ana o Knmehameha ma, ma- | waiio mai o Panaewa, ma kahi i kapaia jo Puaaloa, o ka halawai iiio ia no ia me | ka poe kaua a Kahekili i hoouna niai ai iO kokua ia Keawemauhili, oia iioi o KaI iiahawai »na. Ua oleio mai hoi o Moa, he inea i ike ! inaka 1 keia kaua ana—llaiia, ike ia ka poe knua .1 Kahal\awai i ke koa iua oie. <1 ka puni ana o na aoao a pau o na koa ! o Kaliahawai ma i na koa o Kamehamej iia, ua iike o Kahahawai rna me kn puhi • paiahoana ka pakika i ka iima o na koa, | ka paa ae o ka poe a pau, a naha ae ana. i O na poloiu a me na ihe, iilo iho la ia i I wainuau, a o ke koko, liloi wai e hoom8» lai i ka maloo o ka puu. Un iike hoi na j pviiolu e iuhia ana, nie he anuenue la e ! pipio ana rna na aoao. Iloko o ka make nui o na aoao eiua o ka hoouka ana, ilai!a o Kahuena a nie Kahahawai i iawe hanheoae ai i ka pololu, i ka pale ana i (ka pololu a me ka ihe o kela aoao e iho j makawalu mni ana. 1 ko laua pale ana | i ka laua mau pololu, i ka hihi lua ana iiho, i ka pa ana mai i ka hiua mnu poio- ! lu pale, ua koliii ka welau o ka pololu i me lie huiu ko-o la no ke koae ka pulelo , i ka makani. Ma keia mau kaua ana, niai pilikia o j Kamehameha ma, aka, pakeie mahunei hune o Kaianimalokuloku i Kepoookala--1 ni, mai make ma Halai—o Kamehaine- ? ha ma, ua pau i ke auhee, e ole ka auwaa . o Keeaumoku ma, ma kai, pakele ai. O | kekahi kon hoi o kela aoao, o Moo kona 'inoa, hahai Bku la oia ia Kamehameha ma, me ka olelo aku o ua wahi koa nei, { U E Kalani e, e akahel® paha ka holo, I owau wale no. O Keawemauhili nae a me Keoua Kunhuula, ua hui pu laua, a ua makaukau i 1 na koa no ke kaua ana me ko Kameha- , meha mau alii a me na koa, nolailu. aole wahi e noho aī o Kamehameha ma, ma ■ Hilo, nolaila, hoi mai la o Kamehameha | ma a noho ma Laupalioehoe, i Hilo Pali- < ku, a noho iho (a o Kamehamelia a me

kons poe niū ame na koa maUtt». Mahope iho, holo malu aku Is o Kameh**meha a me Kohakui ma na hoe wna. ma ke ano kaua me ka iohe ole o na ain ame na k.t\a. Il«>!<> aku U oia ma Papai, ma Kea>u i Puna, e lawaia ana kekahi pi»e kanaka a n\e kekahi mau wa« hine, a he wnhi keiki uuku i ke kua o kekahi kanaka. A ike o Kamehameha i ua |M)e lawaia nei e niakaukau ana e hoi, o kona iele aku la no ia mai iuna aku o, kona waa, me ka manao e kii i keia poe kanaka e pepehi. akn.ua holo kekahipee me na wahine, a koe »ho elua kanaka i hakaka me Kamehameha, akn, nn luuluu kekahi kanaka ike keiki ma ke kua. O ka hn*r»aka iho la no ia, e j»nholo iho aua ka wawae o Kamehameha i ka pohaku, a paa loa iho ia, noluih, hahauia iho la kona poo i ka hoe a ka poe lawaia. A iio kn luuiuu oua kanakn lawaia • nei i ke keiki, a no ka ike ole ia no hoi kekahi, o keia e hakaka ! pu ner, ina ua make loa o Kamehnmeha : ia la. I a kapuia ku inoa o ia hnkaka nnn, o Knleleiki- Oka pa nna lioi oke poo o Kamehianeiia i ka hoe, ua iiio ia i kauawai Mamalahoa no Kamehamehn. I kn nohouna o Knmehatneha ma Lnnpnhi»choe, hoouna mai );» o Kahekili i na hoe waa ikaika ana ia Akalele mn, e kii' ia Knhahawai a me na koa e hoi i M.iui. : Ua holo inai o Akalele ma kn monna loa, a poakai no pne ana i Hilo. ( Aole i pau.)