Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 11, 16 March 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 12. Olelo aku la o Akalele ia Keawemauhili, i hoouna mai nei o Kahekili ia'u e ku mai ia Kahahawai ma e hoi i Maui, a e holo hoi i ke kaua i Oahu me Kahahana. Pehea kou manao? Olelo mai la o Keawemauhili, "E hoi no hoi paha, no ka mea, ua loaa iho nei no hoi ko'u kokua o ke keiki a maua" (Keoua Kuahuula). Haawi hou mai la o Keawemauhili i mau waa hou no Kahekili, a pela no hoi o Keoua Kuahuula. I ka makaukau ana o Kahahawai ma e hoi i Maui, manao iho la oia e hoi mai ma o Kamehameha la i Laupahoehoe ma Hilo-paliku. I ka halawai ana o Kahahawai me Kamehameha, olelo aku la oia, ''lluna ke alo ilalo ke alo." O ka make ke ano o ia mau haa. Ua ike no hoi o Kamehameha, o Kahahawai, he kanaka laa ia no Kahekili, aole e pepehi ia. O Kikane hoi ko Kamehameha kanaka laa, aole e pepehi ia. Olelo aku la hoi o Kamehameha ia Kahahawai, "Aohe make, e hoi no hoi paha i Maui." Olelo aku la no hoi o Kahahawai, "Heaha la kana, ua kipa mai nei no au i ou la, o i mai hoi auanei oe e ke alii, ua hoIo au ma kahi e, nolaila, ia oe kuu ola, a ia oe no hoi kuu make." Hoi mai la o Kahahawai ma i Maui, a launa pu hoi me Kahekili. Noho iho la no o Kamehameha ma, ma Laupahoehoe, a no ka hee ole o Ke - awemauhili a me Keoua Kuahuula, nolaila, hoi mai la o Kamehameha me kona poe alii, a me na koa, a noho iho la ma Halaula, a ma Hapuu i Kohala. Hooponopono iho la oia i kona mau Kuhina, oia hoi o Keeaumoku, Keaweaheulu, Kameeiamoku a me Kamanawa, o lakou no ko Kamehameha mau hoa kukamalu, a mau hoa ahaolelo hoi no ke Aupuni; o ka pono a me ka hewa e pili ana i ke Aupuni, ia lakou wale no ka hooponopono ana me ka Moi, nolaila, ua mau mai no ka olelo ana o ka lakou mau keiki a mau moopuna, i ka Kamehameha mau keiki a mau moopuna hoi. Ia manawa i make ai ke kanaka kaulana i ke koa, oia hoi o Kekuhaupio ma Napoopoo. O ke kumu o ka make ana, he kaua lealea pahukala, ua hala ka pale ana i ka ihe, ua ku ka ihe ma kahi e waiho ana ka laau kahiko iloko, a ua oni paha kela laau, ua pili pu paha me na mea o loko o ka naau—Nolaila, make iho la o Kekuhaupio i ka A. D. 1784. Hookahi nae mea kaulana, o ka holo pono ana o kana mau mele wanana no Kamehameha, no ka lilo ana o ke Aupuni o Hawaii nei iaia, oia hoi ke mele o Hikikauelia. la manawa no i make ai kekahi kanaka kaulana ma Hilo, no na mele wanana, mele kaua, mele mililani a me ke mele hoalohaloha a me na ano mele a pau—O Keaulumoku ka inoa, nana hoi ke mele wanana o Hauikalani. I ka manawa e noho ana o Kamehameha ma, ma Kohala, holo hou aku la lakou i ke kaua ma Hilo, me na Moi o ia mau aupuni, aka, ua nui no ke kaua ana o na aoao elua, aole nae i hee na alii o Hilo a me Kau. Ua kapa ia ia kaua ana, o Hapuu, a o Laupahoehoe hope. Hoi mai la o Kamehameha me kona mau Kuhina, me na'lii a me na koa hoi, a noho iho la ma Kauhola ma Halaula i Kohala, a o ka mahiai ka hana. I ka A. D. 1785, lawe ae Ia o Kamehameha ia Kaahumanu i wahine hoao paa nana—O Kaahumanu ke kaikamahine a Keeaumoku, ke keiki a Keawepoepoe a laua o Kumaaiku ka makuahine. O Kaahumanu ka hiapo a Keeaumoku me Nanahana, ke kaikamahine a Kekaulike me Haalou ka makuahine. He ohana nui o Kaahumanu ma, mai loko mai o Namahana—O Kaahumanu, o Kaheiheimalia i kapa hou ia iho hoi o Hoapili-wahine, o Kahekili i kapa hou ia iho o Keeaumoku, o Kalua i Konahale i kapa hou ia iho o Kuakini, o Kekuaipiia kapa hou ia o Namahana. O Keakakilohi ke keiki a Keeaumoku me Kalolowahilani, ke kaikamahine hoi a Kauhiaimokuakama, a laua o Luukia. O ka Kamehameha mau keiki mua i kona wa aole i noho i ke Aupuni, oia hoi o Pauli Kaoleioku, me Kanekapolei ka

wahine a Kalaniopuu. O Maheha Kapulikoliko a me Kinau; a o ka makuahine oia hoi o Peleuli, ke kaikamahine a Kekelaokalani, ke kaikamahine a Kekuaipoiwa Nui me Kauakahiakua, ke keiki a Lonomakaihonua a laua o Kahapoohiwi. Mahope iho o ko Kamehameha noho aupuni ana, ua loaa mai na keikikane a me na kaikamahine na Kamehameha. KA MOOLELO O KAHAHANA. O Kahahana, he alii kapu ia no o Oahu.—O Kaionuilalahai ka makuahine, ka moopuna a Kalaniomaiheuila, ke kaikamahine a Kalanikahimakaialii, a laua o Kualu ke kaikuahine, a mua hoi o Kaulahea ka Moi o Maui. A o ka makuakane, oia hoi o Elani, no ka ohana a Kupanihi, a o Keopuolani. I ko Kahahana manawa kamalii, ua kii ia mai e Kahekili e lawe i Maui i keiki nana. Ua hanai kapu ia oia i Maui. A i kona lilo ana ae i kanaka makua, ua lilo oia i kanaka maikai, a ua nani hoi kona helehelena, a ua piipii maikai kona lauoho; a ua kapa ia oia i kekahi wa, he "piipii hahai moa." I kona lilo ana i kanaka makua, hoo- ipoipo aku la oia me na wahine kaukaualii, nolaila, ua ali ia ke kapu, a ua kapa hou ia ka inoa o Walia, a ua hoopau ia ka inoa Ahi, Wela, Hahana. Lawe ae la o Kahahana i wahine nana, o Kekuapoi ka inoa. Ua olelo ia no hoi kela wahine, aohe ona lua iloko o ke aupuni Hawaii nei, a ua kaulana kona inoa mai Hawaii a Kauai, a ua lilo hoi i kaao, a ua kiekie hanohano kona kino; aole no hoi i ike ia kahi kina mai luna o ke poo a hiki i na kapuai wawae ; he mau maka manu nunu kona i like me ko ka mohoea; a ua like hoi na helehelena o na hiohiona papalina me ka opuu rose i mohala maikai i ke kakahiaka; a ua nui na loli o kona mau hiohiona, i ke kakahiaka, i ke awakea, ahiahi a me ka po; o ka puo kelakela, oiai oia iloko o ia manawa, ua kupono ke ali ana o ke kapu. Ua uluhua na'lii, na kahuna a me na makaainana o ke aupuni o Oahu i ko lakou Moi ia Kumahana, i ke keiki a Peleioholani. O ke kumu o ka uluhua ana, he alii hiamoe loihi o Kumahana, he alii pi, he aua, he hookuli, he hele i ke kula i ka pana iole, nolaila, uluhua loa na'lii a me na kanaka, a wailana lakou e hoopau i ka noho Moi ana o Kumahana, a ua ko io ko lakou manao. I ka hoopau ia ana o ka noho Moi ana o Kumahana, nolaila, koho iho la na'lii a me Kaopulupulu ke kahuna nui, e kii ia Kahahana i Moi no ke aupuni o Oahu, nolaila, hoouna iho la lakou ia Kekela ka makuahine e kii ia Kahahana i Maui, ua hooholo ia ia manao ana. Holo aku la o Kekela a me na hoe waa, a pae i Maui, a halawai pu me Kahahana a me Kahekili ka Moi o Maui, a me na'lii a pau ma Wailuku. Ninau mai la o Kahekili ia Kekela, "Heaha ka huakai a ke 'Lii o ka au ana mai nei i ke kai?" Pane aku la o Kekela, "I kii mai nei au i ke keiki a kaua e hoi i Oahu, mamuli o ke kauoha a na'lii a me Kaopulupulu ke kahuna, e hoi ke 'Lii i Oahu, no ka mea, ua wailana ia o Kumahana." Kulou iho la o Kahekili ilalo no ka minamina ia Kahahana, a ea ae la oia iluna a pane mai la, "I kii mai nei oe ia ianei (Kahahana) i Alii no ke Aupuni?" Pane aku no hoi o Kekela, "Pela paha, no ka manao paha o na'lii o aua oe, nolaila, hoouna mai nei ia'u e kii mai ia ia nei (Kahahana) e hoi i Oahu." Pane mai la o Kahekili, "Aole au e aua aku i ke keiki, no ka mea, he nani no hoi ia ua kii pono mai la no i ke keiki a kaua, aka, ina no nae he mea e ka mea nana i kii mai nei, aole no au e hookuu aku, aka, o ka wahine no nae ka'u e aua aku e noho, o hanaino ia mai auanei e oukou e ke Oahu." Pane aku la o Kekela, "Owai aku hoi auanei ka llamuku o ka kaua keiki, ka i noa no hoi o kaua no o na makua, a o ko kaua pokii kaikaina no hoi keia, a he nani no ia na ke keiki no i lawe ae la i wahine, ua pono iho la no, a nolaila, o ke kane hele o ka wahine hele." Ui ae la o Kahekili ia Kahahana, "Ke hookuu nei au ia oe e hoi i Oahu, a i lilo io ke Aupuni o Oahu ia oe, ke nonoi aku nei au ia oe, a i ku oe i ka moku, o Kualoa ko'u aina, a o ka palaoa pae, e lilo no ia ia'u, a o ko'u mau wahi aina iho la no ia." Hoi mai ia o Kahahana i Oahu a me

Kekuapoi kana wahine, a me kekahi poe aIii, a me na hoe waa. Holo mai la lakou a pae ma Kahaloa i Waikiki. I ka lohe ana o na'lii, na kaukaualii, na kahuna, na kakaolelo, na puali o ka aina a me na makaainana, ua hiki mai ke 'Lii o Kahahana mai Maui mai, ua akoakoa koke ae la lakou, mai na wai a na Pali Koolau a me na aukaha, ma ke kulanakauhale Alii ma Waikiki, no ka ho'lii ana ia Kahahana i Moi no o Oahu. O ka noho ana o Kahahana ma ka nohoalii o ke aupuni o Oahu, aole no i keakea ia, aole no hoi he alii, aole kahuna, aole kakaolelo, no ka mea, ua ae ke kahuna o Kaopulupulu. O ka ae ana o Kahahana ma ka nohoalii a me ka noho Moi ana, he mea mahalo ia ia, no ka mea, akahi wale no Alii i noho ma ka nohoalii me ke kaua ole a me ka hookahe ole ia o ke koko, mamua ae o kona noho ana ma ka nohoalii. A paa o Kahahana ma ke nohoalii o ke aupuni o Oahu, alaila, olelo aku la oia i na'lii a me na Kuhina, a me ka poe kakaolelo, i ka i ana aku, "He wahi kauoha na Kahekili ia'u." Ninau mai Ia na alii, "Heaha ke kauoha a ko makuakane ia oe?" Olelo aku la o Kahahana, Penei ke kauoha ana mai ia'u, "Ke hoi la oe i Oahu, a i lilo ke aupuni ia oe ea, a eia hoi ka'u noi ia oe, o Kualoa a me ka palaoa pae, o ko'u mau aina ia, o kou noho ana aupuni," oia la a pehea hoi ko oukou manao? Olelo mai la kekahi poe alii, "Aia wale no paha ia i ka manao o ke alii, ina he makemake kou e haawi i ko makuakane, i kou mea nana i hanai, alaila, ua pono no, ke manao nae ke alii pela, no ka mea, oia no hoi ka uku o ka lakou hanai ana ia oe." Olelo mai la no hoi kekahi alii, o Kukalehuaaikulani ka inoa, i ka i ana aku, "E kakali ke alii i ka pono o ka haawi ana, e kii ia Kaopulupulu ke kahuna, a hiki mai oia, a ae mai i ka pono o ka haawi a me ka hewa." Kii ia aku la o Kaopulupulu a loaa mauka o Kawananakoa, ma Honolulu, kona wahi noho. A hiki mai la o Kaopulupulu ma Kahaloa i Waikiki, akoakoa hou mai la na'lii a me Kahahana ka Moi o ke aupuni. Pane mai la o Kahahana ia Kaopulupulu, "I kii ia aku nei oe no na olelo kauoha a Kahekili ia'u, a e nana mai oe i ka pono a me ka hewa." Ninau mai o Kaopulupulu, "Heaha ia mau olelo kauoha a Kahekili ia oe?" Pane aku o Kahahana, "Ua kauoha mai o Kahekili ia'u, ina ka e lilo ia'u ke aupuni o Oahu nei, alaila, elua ka ona aina, o Kualoa a me ka palaoa pae." Pane mai hoi o Kaopulupulu, "Pela mai o Kahekili i kauoha mai ai ia oe?" Ae aku la no hoi o Kahahana. "Pehea kou manao?" wahi a Kaopulupulu. Pane mai o Kahahana, "O ko'u manao no, o ka haawi i kela mau aina no kuu makuakane, e like me kana noi ana mai ia'u, a oia no hoi ka uku o kana hanai ana ia'u, a oia iho la ko'u manao." A lohe o Kaopulupulu i na olelo a ka Moi, kulou iho la oia ilalo a ea ae, pane aku la oia i ke 'Lii, "E ke 'Lii, haawi no oe i keia mau aina, o ka lilo no ia o ke aupuni, aole o oe ke Alii.—O Kualoa, o na kanawai no ia o ko mau kupuna, o Kalumalumai a me Kekaihehee; o na pahu kapu o Kapahuulu me Kaahuula -punawai; o ka pali kapu o Kauakahiakahoowaha o Kualoa. O ka palaoa pae, aole oe e hai ana i ko akua, i na heana a me na kaua kuwaho, ua lilo ia Kahekili, aia ma Maui e hai ai, nolaila, ua lilo ke aupuni ia Kahekili, a o oe hoi, aole oe he alii. Ua pono paha ia, ina he aupuni i loaa ia oe ma ke kaua, alaila, e uku oe i ko kahu nana i hanai. O kou nohoalii ana maluna o ke aupuni, na na'lii no ia i ho'lii aku ia oe, a i hoonoho hoi ia oe maluna o ke aupuni, no ka hewa o ka hana a Kumahana kou makuakane. lna no la hoi he mau aina e ae ka Kahekili noi mai ai, alaila, ina no la hoi ua pono no hoi ia oe ke haawi iaia. Eia hoi kekahi; o na olelo huna a pau a Kahekili o hoouna mai ai ia oe, mai huna oe ia'u; ina e huna oe ia'u, alaila, o ka lilo no ia o ke aupuni." O ka maka mua no keia o ka lilo ana o ke aupuni. I ka lohe ana o Kahahana a me na Kuhina a me na'lii i na olelo a Kaopulupulu, alaila, wa iho la lakou me ka mihi aku a mihi mai, no ka pakele ana mai lilo ke aupuni ia Kahekili. I ka A. D. 1773 ko Kahahana noho ana i alii no ke aupuni o Oahu. Ewalu makahiki a me ka hapa kona noho Moi

ana no ke aupuni o Oahu. I na makahiki mua nae o kona noho Moi ana, aohe he kaua; ua hoomaha ka noho ana o na'lii a me na makaainana, mahope iho o ka make ana o Peleioholani, ke keiki a Kuikealaikauaokalani Kunuiakea Kualii ka Moi o Oahu. He alii puni kaua o Peleioholani, a ua pili aku ia koko ia Kalaniopuu kana keiki, ka liona puni koko o ia au. Iloko no hoi o ia mau makahiki, he nui ke kaua o ke aupuni o Maui, me Kalaniopuu ka Moi o Hawaii, nolaila, kauoha mai la o Kahekili ia Kahahana ka Moi o Oahu, e kokua aku iaia ma na hoouka kaua ana me Kalaniopuu. Aka, o Kahahana nae, he keiki no oia na Kalaniopuu, a oia no hoi ke kumu i kii ole ai o Kalaniopuu e kaua ia Molokai a me o Oahu. A no ka hanai ana hoi o Kahekili ia Kahahana, nolaila, kokua aku la na koa o Kahahana ia Kahekili. O kekahi kanaka kaukaualii, o Kapohu kona inoa, a he kanaka koa no hoi oia—elua nae ona haku, o Kahahana a me Kahekili. Ua kukulu iho o Kahekili i Halealii nona, o Umihale ka inoa, aia no mauka aku o Kailipoe, makai mai o Kihahale. O ka auhau maluna o na kanaka a me na'lii, he ahuula a he hulu. Ina e loaa i ke alii a me na kanaka na auhau i auhau ia, alaila, e lilo oia i alii a i kanaka punahele hoi, a oia hoi ke komo iloko o Umihale; a o ka mea e loaa ole na mea i auhau ia, oia ke ku mawaho o Umihale, he mea haku ole. O Kapohu me Kaakakai, oia na kanaka i holo i Hawaii i ke noi ahuula a me ka hulu i komo ai iloko o Umihale. I ko laua holo ana a pae ma Kohala i Hawaii, hele aku la o Kaakakai ma Hamakua a hiki i Hilo, a hooaikane iho la me Keawehano ke alii o Hilo. O Kapohu hoi, hele aku la oia ma Kona, Kau a me Puna, a hiki loa aku la i Hilo. A lohe oia i kauhale kamaaina, he kanaka no Maui mai, ua lilo i aikane na Keawehano, a ua loaa ka ahuula. O na hale o Keawehano, aia i kahakai o Punahona e pili ana me Piihonua, e huli ana i ka nalu o Huia me Hikanui; hele aku la o Kapohu a mawaho o ka pa o na hale o Keawehano, a ike aku la hoi oia ia Kaakakai e noho mai ana ma ka nio me Keawehano, ua aahu laua i na ahuula, he mau lei hulikua ma na ai, he mau papale, mahiole kai ke poo. I ka ike ana mai nae o Kaakakai ia Kapohu e ku aku ana mawaho o ka pa, kokoe iho la kona mau maka, oioi iho Ia ka lemu, a alai ae la i ka puka. A ike aku la o Kapohu i ko laua la hanohano, alaila, puana aku la oia i keia mau hua mele, penei: "Po Kaula i ka hulu o ka manu, Ke nonoi ae la ka hulu o ka manu, I komo iho ka ua i Poli—e." I ko Keawehano lohe ana i keia mau hua mele, papale ae Ia oia ia Kaakakai, a haliu pono aku la iwaho, alaila kulu hi-o hou aku la o Kapohu i keia mau mapuna leo penei: "Ku pololei ka opua ua malie, A ka luna aku i Maunalahilahi, — Eia—la— O ka i-a a ke akua la— Ua lahilahi wale—" A lohe o Keawehano i keia mau mapuna leo, kahea aku la oia ia Kapohu, "E komo mai maloko o ka hale, eia ka ai a me ka ia o loko nei." No loko ka hua kahea, e komo aku ana keia. I ko ia nei komo ana nae, puana hou ae la oia i keia mau hua mele: "A Kahuku i Olaa, Ka uka i Panaewa, Ka uka o Haili, Kapili manu—e, Kawili manu—e, Kololio manu—e, Wiliwili manu—e, O ka hulu o ka manu, Ahuula mai no, Mahiole mai no, Hulikua mai no." (Aole i pau.)