Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 16, 20 April 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 24. KE KAUA ANA O KAMEHAMEHA ME KEOUA KUAHUULA. I ka noho ana o Kamehameha me kona poe alii a me ka huakai kana ma Kaunakakai, i Molokai, a lohe ae la oia ua make o Keawemauhili, ia Keoua Kuahuula, a ua luku ia kona mau makaainana ma Kohala, nolaila, hu mai la ko Kamehameha aloha, a olelo iho la oia, "Kahaha! Kupanaha! hele mai nei hoi e imi i mau keiki hou, haalele aku nei ia oukou i na keiki makahiapo. Aloha ino!" A no keia lono, hoi mai la o Kamehameha a me na Kuhina a me ka puali kaua, a pae i Kawaihae, aka, ala nae o Keoua Kuahuula a me kona mau puali kaua ma Waimea. A lohe o Kamehameha aia o Keoua Kuahuula ma Waimea, alaila, pii aku la o Kamehameha a a e kona mau Kuhina, na'lii a me na pukaua, na puali kaua a me na koa. O na koa haole hoi, o Mr. John Young (Olohana) a me Mr. D. Isaac (Aikane) me ko laua makaukau no ke kaua. A hiki ka huakai kaua ma Waimea, ua hala e o Keoua Kuahuula i Hamakua. Hahai loa aku la no o Kamehameha ma a loaa ma Paauau, i Hamakua, a o ka hoouka koke iho la no ia o ke kaua, me ka hee ole nae o na aoao elua, aka, ua make like no nae. O ka pukuniahi Lopaka hoi ka puuhonua o ko Kamehameha aoao. O ka oi o na kanaka koa ma ko Keoua Kuahuula aoao, oia o Uhai a me Kaiaiaiea, he hopuhopu wale ia no ke kanaka. I ke kani ana o ka pu, a pau ae ke kani ana, ua lilo aku la ka pu i ke kaili ia e Kaiaiaiea. Ua oleloia, ina aole e lako o Kamehameha i na haole me ka pu, ina ua haelehaele no ke kaua ana. Aole i akaka ka mea o laua i lanakila. [Ma keia wahi, e hoi hou ana ko kakou kamailio ana ma na mea i koe o ka Helu 22, e pili ana ia Keliimaikai a me Mulihele kona kahu, no ka mea, aole no i pau ke kamailio ana no ia Helu, aka, ua hoopuka e ia iho nei nae ka Helu 23. Ua hewa ia hoopuka ana iho nei, aole ia o ka pololei. O ka helu i puka iho nei, oia no ka helu mahope mai o ka pau ana o ka MOOLELO O KE KAUA ANA O KALANIKUPULE KE KEIKI A KAHEKILI, KE ALII O MAUI, e puka ana ia i keia pule aku. E kala mai ko makou poe heluhelu ia makou no ia hoopuka hewa ana. L. H.] Aia ma Alae e pili ana me Kakalahale, ma ke alanui mauka o Kaninoaiai, ike iho la o Mulihele i ka ulu nupanupa o ke kaee a me ka paapu i ka lauki, kuhikuhi aku la oia ia Keliimaikai, e holo iloko o laila e pee ai, a oia wahi, he kipapali oawawa. He ahua kahi a Mulihele i ku ai a hoouka hou aku la i ke kaua, aka, i kona alu hope ana mai e nana i kana hanai, aia hoi, ua nalowale loa ka ula o ka ahuula iloko o ke kaee. Huli ae la no o Mulihele a alu hou aku la i ka poe koa o Kamohomoho i kaua ai me Keliimaikai, a hiki ma Wailoa, a iho ma kela aoao o Kaumakani. O na kamaaina hoi o Kipahulu, ua ike no lakou i kahi i pee ai o Keliimaikai, aka, ua minamina nae lakou ia ia, nolaila, aole lakou i hai aku i na koa o Kamohomoho, o make auanei i ka pepehi ia e lakou. Noho iho la no o Keliimaikai malaila a hiki i ka poeleele ana, holo aku la oia i Hawaii, e halawai pu me Kamehameha kona kaikuaana. A pau ko laua halawai ana me ka uwe a me ke aloha, alaila, hai aku la o Keliimaikai i ka moolelo o ke kaua ana me Kamohomoho, ka makuakane o Kalanikupule, ke keiki a Kahekili ke alii o Maui; me ka olelo pu aku no hoi o Keliimaikai, i ka i ana, "Mai ike ole oe ia'u, o ko'u make e no la ia, a loaa ole la ia kaua keia halawai pu ana, aka, e ole no ke koa o kahi kahu o kaua, pakele ai ko'u ola." Pane mai hoi o Kamehameha, "Ina e make oe, o ka'u aina luku nui o Kipahulu, a e pa-ia wale ia ke poo o na kane, na wahine a me na kamalii." Olelo aku hoi o Keliimaikai, "I pakele au i ka lokomaikai o na makaainana o Kipahulu." Pane hou mai hoi o Kamehameha, "E aho aia ke kaua ma Maui me na keiki a Kahekili." Ua maa no o Kipahulu i ka noho mau ia e na'lii o Hawaii. O Kalokuokamaile ke alii o Kipahulu, o Haleloa i Kikoo,

ma Kipahulu kona wahi. O Ka@@@kamaile ke keiki a Kalanikupuapaikalanimai Keoua, a o Kalanilehua ka makuahine—Oia ka mea i maa ai o Kipahulu, a noho ai o Kalanimalokuloku i Keponokalani, i kapaia e na makaainana o Keliimaikai. NO NA HAOLE I KU MAI MAHOPE MAI O KAPENA KUKE. Aole i hala elima makahiki mahope iho o ke ku ana mai o ka moku o Kapena Kuke ma na kapakahakai o Hawaii nei, ku mai la o Alemakani ma Kauai o Olo, ma na moku nana i lawe mua mai i ka lei pupa nui, a ua kapaia he olo. A mahope iho, ku mai o Kanikani, ma Hawaii kona wahi i ku mua ai, a oia no hoi ka moku nana i lawe mua mai i ka pahi, i kapaia e ko Hawaii nei he kanikani, a he hanaoi. Mahope iho ena, ku mai o Lokea, oia ka moku nana i lawe mai i ka pahi-lokea. A mahope mai no hoi ona, ku mai la o Kapilipakela, a he ano hanohano ko keia moku. A mahope mai no hoi ona, ku mai o Kapilikanalike; a mahope mai ona, ku mai o Kane, oia ka moku nana i lawe ia Kaiana Ahuula i Tahiti, ma Kauai i ka A. D. 1787; a he ekolu ona mau makahiki o ka noho ana i Kina a me kekahi mau aian e aku. A hala aku ia, ku mai o Koki; a mahope ona ku mai o Alika; a mahope ona ku mai o Barauau; a mahope ku mai o Kapilimaka; a mahope ku mai o Vanekoua. He mau manuwa a he mau moku huliaina ka nui o na moku i ku mua mai ma Hawaii nei, a he mau moku hoa'loha, a he moku pepehi kanaka a pepehi Aupuni no hoi kekahi o ia poe moku. KA MOOLELO O KEKAHI MOKU I KU MAI MA HONUAULA I KA A. D. 1790. O kekahi moku i ku mua ma Honuaula, Maui, i ka malama o Feberuai, o ka makahiki 1790, a o Elenora ka inoa o ua moku la, no Livapula, i Beritania; o John Young (Olohana) kekahi o luna o ua moku la. A ike aku la na'lii a me na kanaka e noho ana ma Olowalu a me Ukumehame, no ke ku ana mai o ka moku haole ma Honuaula, no ka mea, e noho ana o Kalola Pupuka o Honokawailani ka wahine a Kalaniopuu, a ua hoao oia i ke kane hou, o Kaopuiki ka inoa. Makemake iho la o Kaopuiki e holo i Honuaula i ke kuai hao iluna o ka moku, i ka pu, i ka lole ulaula, aka, o ka pu nae ka mea i makemake nui loa ia. O na waiwai a lakou i lawe mai ai e kuai, oia hoi ka puaa, ka moa, ka uala, ka maia a me ke kalo. Holo aku la lakou a pae ma Honuaula, alaila, holo mai la na haole e kuai puaa a me ka ai, a ua loaa kekahi mau mea i makemake ia, aka, aole ae i pau loa ka lakou mau mea i ke kuai ia, ua po e. I kekahi la ae, holo okoa no o Kaopuiki ma iluna o ka moku e kuai ai, aka, aole nae i holopono na mea kuai, no ka nui o ka huhu o ka haole, aole e pii aku iluna o ka moku, no ka hahau ia mai i ka laau a me ka hili ia i ke kaula. A lohe hoi o Kaopuiki i kanaka o Honuaula, he mea mau no ka lana ana o ka waapa mohope o ka moku i ka po, nolaila, manao iho la o Kaopuiki e aihue i ka waapa. I ke aumoe, i ka wa i hiamoe ai ke ki ai waapa a me na haole o luna o ka moku, alaila, kii aku la o Kaopuiki a me kona poe kanaka e aihue i ka waapa. I ko lakou holo ana a hiki i ka moku, a ike aku la i ka mehameha o luna o ka moku, a kii aku la e oki i ke kaula i hoopaaia ai o ka waapa, me ka ike ole ia mai hoi e kekahi mea o ka moku. I ko lakou ka kaula ana i ka waapa mahope o ka waa, ala ae la ke kiai waapa a kahea aku la i ka poe o luna o ka moku, aka, ua mamao loa aku ka moku. Pepehi ia iho la ka haole kiai waapa a make, a kiola ia aku la i ka moana. Ua lawe loa ia ka waapa a hiki ma Olowalu, a malaila kahi i wawahiia ai. Ua lawe ia ka hao i mea makau, i koi, i kui houhou, a i pahoa kaua, a i maka kuia kaua. I ke ala ana ae o na haole o luna o ka moku, a ike iho la ua lilo ka waapa, a ua nalowale ka haole kiai waapa. Manao iho la no nae lakou, ua lilo no ka waapa i ka aihue ia, a ua pepehi ia ka haole kiai. A no keia mau poino, ua ki pu aku ka moku Elenora ia Honuaula, a ua make kekahi poe kanaka. O kekahi kanaka maauauwa no Wailuku mai, e hele ana i ka piele i-a i Honuaula, o Kealoha kona inoa, ua ku i ka pu a make. Elua hoi kanaka i hoopaa ia maluna o ka mo-

ku, @@kahi ma Honuaula, a hookani @@ @@ Olowalu. O @@ua paha na kanaka nana i kuhikuhi i ka poe nana i aihue i ka waapa ; a i ole ia, ua noonoo no paha na haole o lana o ka moku i ka poe kanaka i kuai ai i ka puaa, oia hoi o Kaopuiki ma, no ka mea, ua kuhikuhi no lakou i ko lakou aina ia Olowalu. A pau ke kaua ana ia Honuaula, holo mai la ka moku a ku ma Olowalu i ke ahiahi. I ke kakahiaka ana ae, kapu iho la o Kalola, a kau iho la i kanawai, aole e holo kekahi waa i luna o ka moku, a o ka mea e holo i kai o ka moku, e pahua oia i ke ahi, oia ka uku hoopai o ia kanawai. He Mauumae ka inoa o ua kanawai la. Ua pili keia kanawai ia Kalola wale no, a i kana mau keiki a me kana mau moopuna, aole hoi i pili i na'lii e ae. Ekolu la o ke kapu ana, a i ka ha o ka la, ua noa ke kapu o ke kanawai, nolaila, holo aku la na auwaa he nui wale iluna o ka moku, e kuai ai i na mea a lakou i hoomakaukau ai no ke kuai ana aku me na haole. Ua holo nui mai ko Lahaina poe e kuai, ko Kaanapali hoi a me ko Lanai, a me ko na wahi e ae hoi e kokoke mai ana. Ua akoakoa nui mai la ka auwaa malalo o ka moku, me ko lakou makemake nui e kuai i ka hao, i ka papalei, i ke aniani kilo, i ka upa lauoho a me ka pu (no ka mea, o ka wa kaua mai no ia) o ka lole ulaula a me ka aa kahiki. Aole nae hoi i ike aku na kanaka, ke hoomakaukau mai nei ke kaua powa e luku ia lakou me ka mainoino a me ke aloha ole, me ke kakali ole o ka huhu a maluna o ka poe nana i hana ka hewa, ka uku hoopai kupono no ka lakou hewa i hana'i ; aka, ua hilihewa nae ka huhu o ka poe i ao ia i ka aoao Kristiano a me ka naauao kuhohonu i ka poe hewa ole ; a ua like ka lakou luku ana i ua kanaka Hawaii me ka pepehi ana a ka poe hupa, e like me ko Nuuhiwa poe aikanaka a me na aina pagana e ae. Eia nae ka lakou i ike ; ina e lana ka auwaa ma ka ihu a ma ka hope o ka moku, alaila, hailuku ia aku la i ka pohaku, i akoakoa ae ai ka auwaa a mawaena konu o ka moku ; (E hoolilo ana i ka mea uhane a ke Akua i hana mai ai i mea ole, e like ka hoowalewale ana me na mea uhane ole. Aloha ino!) I ka akoakoa pono ana ae nae o ka auwaa mawaena konu o ka moku, me ka hoowalewale ana o ke Kapena a me na haole o luna o ka moku i na mea kuai ; a e haka pono aku ana na kanaka Hawaii i na mea a lakou i makemake ai e kuai. O Akakane hoi, holo mai la oia a pii iluna o ka moku, a ku iho la ma ka palekai ; a o ka manawa koke iho la no ia i ki-pu iho ai ua moku la me ke aloha ole, a me ka lima menemene ole i ka hookahe koko ana i ka poe hewa ole. A pau loa iho la hoi na kanaka i ka make ; a o ka poe hoi i pakele e au ana no iloko o ke kai, ki ia aku la no i ka pu, a holo aku la na kino kupapau iloko o ka hohonu. I mai hoi o Mr. John Young (Olohana) he haole oia no luna o ua moku nei, he mea hoike oiaio a maopopo loa, he nui loa na kanaka i pau i ka make. I ka aina awakea, holo aku la ua moku la. A o ka poe hoi i make i ke ki-pu ia, ua holo mai ka poe o uka, a ua luu ia me ke kaula, a ua hoolou ia kekahi i ka makau, a ua lawe ia i uka, a ahu lalakukai ae la i ke one o Olowalu, a hu ae la ka lolo o kekahi poe. Ua kapa ia hoi ka inoa o ia luku ana a ka moku Elenora a me kona kapena, o "Kalolopahu." Olelo mai hoi o Mahulu ma, he mea weliweli manaonao ke ahu a lalakui mai o ka heana i luku wale ia e ka haole ma ke ono o Olowalu. Ua hele nui mai no hoi na makamaka o ka poe i make, me ke kumakena ; na wahine, na keiki, na makua a me na hoa'loha, a olu ae la ka pihe uwe. (Aole i pau).