Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 16, 20 April 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Sa S. ?>f. K AKAI'. -j4. Kr. KAI' n ANA <» KAMKH\MI;HA ME KEOI-A KIAHI ILA. I ka nri|pt aua o Kiuueh iui' ha uu? kon;i |)'»o alii a me kn huukni kaua f?i i KtunnkaKai, i Moinkui, a iohe ;ie I>♦ «>i» »hi ur.tk»; «> Koaweuiiiuhili. n Ki.-'.ui Kuahuui.i, a ua iuku la kona uiau enak'iainaua uī?) Kolnia, n(»iai!;i, hu niai la ko Kauu - ininuMa :«īi»h:-i, » olelo ifi«> ia • ia. "Kahaha 1 KuiNiOiiha '. lie!-* mai (if.-i !;>») e i.ui i m:. 11 keiki liou. t,i*r»'« le aku u-.-i i;i nukou i n>» k<uki iiiiikahiapo. Ah-ha iuo'.'' A uo kf_*ia louo, Imu uiai la o l\;iuitiiiimeha a me na Kuhma u nn: k<i puaii kaua, a [)nc I Kawailiae, aka,iiia nne o al*oua Kunhuula n u;c k'H.'a mau [>uah kaua ma W auuea. A I >hc o Kamehanioiia aia o Keoua Kualmula uia \\ aiu:« a. ah.ila. [;ii aku l;i (i Kauiehauieh i a u e koua inau Kuhiun, iia* 1i» ;i mi: na pukiuia. na puali kiiua n im: na koa. Ona koa iia«»lc ii'>i. o Mr. John Iiouhl: (01ohai»:i) ii un; Mr. i). Isa ;<c (Aik;ikt*) ine ko iaua uiakiiukau uo ke kaua. A iuki ka hu;ikai kuua uia \\ aiuieii, ua hala e o Kci»ua Kuaiiuula i lliimukua. Hahai loa aku la n<» o Kameiiainehii ina a lo.ia ma Pa:iuhau, i llnmakua, a o ka hoouka koke ii.o la uo ia o ke kau.'i, ine ka lu e ole nae o na iinao elua, iika, ua make like no n.ie. Oka |)ii!viiniahi JiO|>aka hoi k» puuiio.Mia o ko Kauiehiiuielia uoao. Okaoi o n;i kana-k-'i koa irui ko Keoua Kuahuula iioiio. oia 0 Uii.'ii ii me Kiiiaiiiieii, he hopuliHpu wale la no ke knnaka. Ike kani aua oka |»u, a piiu jie ke kani ana, ua liio nku lii ka pu ike knili ia e Kaiaiaien. Ua oleloin, inn nole e l.ako o Knuieliiiu elia i na iiaole me ka pu, in » un hiielehaele no ke kiiua nna. Ao|c i nknkn kn niea o lauu 1 iiuakila. [M;i keia wiiiii, e iioi iiou nna ko knkou kanmilio aua u»a inv mea i koe o kn Ilelu 2'i } e pili nnn la Keliimaikai n me Mulihele konu kahu, uo kn i\iea, nole no i pau ke kamniiio nnu no in Ilelu, akn. u i hoopuka e ia iho nei nae kn llelu U;i hewu ia honpuka nnn ilu» nei, iiole ia okn poiolei. Oku lielu i pukn iho nei, oiii no ku helu maliope mai o ku pau nnn o kn Moolklo o ke kaua ana o KalaNIKI PL'LK KE KP.iKI A KAHKKILI, KE ALII 0 Mai'i, e puka ana ia i koia pule iiku. E knln mni koinnkou poe heluheln ia nuikou no in honpuka hewa ana. L. ll.] Aia mii Alne e pilinna ine Kaknlahnle, ma ke nlanui m.iuka o Knninonini, ike iho la o Mulihele i kn ulu nupnnupn o ke kaee a me ka panpu i kn iauki, kuiiikuiii nku la oia ia Keliiimiikni, e holo iloko o laiia e pee ai, n oia wniii, he kipapuii onwnwn. He ahua kahi a Muliheie ikuni a iioouka liou nku la i ke knun, nkn, i kona alu hope ann mni e nana i kann hnnni, ain hoi, ua nnlowaie loa ka ula o kn ahuulu iloko o ke k ee. Iluli ue la no o Muliiieie a nlu iiou aku ia i kn poe koa o Kumohomoho i kaun ni me Keiiimaikai, a liiki ma Wailoa, a iho ma kela aono o Kuumakuni. Onn kumnuina hoi o Kipahulu, ua ike no Inkou ī knhi i pee ni o Keliimaikai, aka, ua minamina nne iakou ia ia, noluila, aole Inkou i hai j.ku i na koa o Kamohomolio, o mnke nunnei i kn pepelii ia e Inkou. Nulio iho la no o Keliimaikai maluila r. liiki i kn poeleele ana, iiolo nku la oia 1 Ilnwnii, e hainwni pu me Knmelwmeha kona knikuauna. A pau ko laua i>alawni una me ka uwe n me kealoha, alailn, iiai aku la o Keliimaikai i ka nioolelo o ke knua ana me Kainohomoho. ka makunknne o Knlanikupule, ke keiki a Kahekiii ke nlii o Mnui; me ka oblo pu aku no hoi o Keliiiuuikni, i ka » ana, "Mai ike ole oe ia'u, o ko'u make e no la ia, a Icv» aa ole la ia kaua keia halnwai pu aua. aka, e ole no ke koa o kahi kahu o kaua, j>akele *i ko'u ola." Pane mai hoi o Kamehaineha, il lna e make oe, o ka'u aina iuku nui o Kipaluiiu, a e pa-ia wale ia ke poo o ii*i kane, na wahine a me na kamalii.'' Olelo aku lioi o Keiiimaikni, '•! I>nkele au ika lokomaikai ona makaainana o Kipahulu." Pami. hou mai hoi o Kamehameha, «*E aho aia ke kaua ma Maui me na keiki a Kahekili." Un maa no o Kipahulu i ka noho inau ia e na'lii o Uawaii. O Kalokuokamaile ke olii o Kipahulu, o llaleloa i Kikoo,

a Kif-aht;:u kon i wafii. (.) Kn'i'>knn.i'!- Kt'tki a Ka{an»f\upuapai*a{.itiii» K< '-,ua. a n KaUi:*;So 1 sl3a k i iiiaMia'u-n-—Oi.i k.i iue;i i man ai o Ku ih'ila, a īi*• *i 1 ► a» o KaUmmalokuloku i l\ep"-x> kaiuni. i Hn;>-.ii e ita makaainni.a <» KeImnaikai. .\o .VA H.AOLL I KU MAI MAHOPK MAI O Kapiina Kukl. Aoie i h;»l i eiuna uuikahiki m -.hope ifio n kt: ku iiii i mai o ka u oku o Kapena Kuke ma na kapakahakai o H:'.wau m i, ku mai !a o Ah niakaiu mu K;uias o 010, "ia i.a Hioku nana i lnwe mui mai i ka !ei j nui, a ua k-i}»aia he o!?j. A mahoj;e iho, ku mai o Knnikani. u.a liavvaii kona uahi i ku mua ai, a oia no h»)i f»a iin ku nann i l.n>e rnua mai i ka pahi. i k;;pnla e ko Ilawaii nei l:e l.nni?-ani. i he hanaoi. .Maliope iho ona, ku «nai o Lokea, oin ka moku nnna i Inwe mai i ka , f>ahi-lokcn. A inahope mai no h»>i ona. ku mai la o Kapilipakelu, a he ano ha'nohnno ko keia uioku A ninhope in .i no hoi ona. ku inai o K;)pihkau;īl:ke ; a inahope mai ona, ku mai «> Kane. «>ia ka moku nana i Inwe in Kninna Ahuuln i T.iiuti. ma Knuai i ka A. J). 1787 ; a I e ekolu ona mau 'nakahiki o ka noho anu t Kma a me keuahi mau aina e aku. A hala aku ia. ku inai o Koki : a inaho: e <H'.a ktt mai o Alika ; a mahof e oua ku inai o Barauiiu ; a mnhope ku mni o l\aoihuiaka; a m;ilu»}»e ku mat o V f anekoua. liemnu inai.'U\ra a he mau moku liulininn ka nui o na moku i ku mua nni ma Hawaii nei, a he mau moku hoa'loha, a hn moku pepelii knnnka n pepehi Aupuni no hoi kekain o ia j>oe nioku. KA M<H>LKLO O KKKAIU MOKU I Kl* MAI M A I Io.NU AI'LA I K A A. D. 1790. 0 kekahi moku i ku mua ma Honuauln, Maui, i ka malama o Fel)f-ruai. o kn makaliiki 1790, a o Eleuom ka i.Mo;; o un nioku In, ro Livapuln, i nuril:\in;i ; o John Voung (Olohaua) kekahi o luna o ua muku la. A ike aku la ua'lii a ine na kanaka e uoho ana ma Olowah» a me Ukuim iiame, nii ke ku nua mai o ka moku haole ma Ilonuaula, no ka mea. e noho ;.na o Kalola l'upuka o HonokaWiiilani ka uahine a Kalaniopuu, a ua hoao oia i ke kane lun, o Knofiuiki ka inoa. Miikeu.ake iho la o Kaopuiki e hoio i llonuaula i ke kuai hao iluna o ka moku. i ka pu. i ka lole ulaula, aka, o ka j»u nae ka mea i inakemake nui loa in. O na waiwai a lakou i lawe mai ai e kuai, oin hoi ka puaa, ka m«>a, kn uala, kn maia n nie ke kalo. Jloh> aku la lakou a }>ae ma Honuaula, alaila, holo inai la na haole e kuai puaa a me ka ai, a ua loaa kekahi mau mea i makemake ia, aka, aole nae i pau loa kn lakou nulu mea i ke kuni ia, ua po e. I kekahi la ae, holo okoa no o Knopuiki ma iluna o ka moku e ktiai ni, aka, aole nae i holopono na uien kuai. 110 ka nui o ka huhu o ka haoīe, aole e pii aku iluna o ka moku, no ka hahau ia mai i kn Inau a me ka hili ia i ke kaula. A h>he hoi o Kaopuiki i kanaka o Ilonuaula, he mea mau no ka Inna ana o ka wnapa mohope o ka moku i ka po, uolaila, mnnao iho la o Kaopuiki e aihue i ka wanpa. 1 ke aumoe, i ka wa i hiamoe ai ke ki ai wanf>a a me na haole o luna o ka moku. alaila, kii aku la o Knopuiki a nie kona poe kniuiku e nihue i ka wnupa. 1 ko lakou hoh) aua a hisi i ka moku, a ike aku la i ka mehameha o luna o ka moku, a kii aku la e oki i ke kaula i liompaaia ai o ka waapa, ine ka ike ole ia mai hoi e kekahi inea o ka nloku. i ko lakou ka kaula ana i ka waapa mahope o ka waa, ala ae fa ke kini wnapn a kahea aku la i ka poe o luua o ka moku, aka, ua manmo loa aku ka moku. Pepehi ia iho la ka haole kiai waapa a make, a kiola ia aku la i ka moann. lawe loa ia ka waaj>a a hiki ma Olowalu, a malaila knlii i wawahiia ai. Un lawe ia ka hao i mea makau, i koi, i kui houhou, a i pahoa kaua. a i mnka kuia knuo. I ke aln ana ae o na haole o luna o ka moku, a ike iho In ua lilo kn waapa, a ua nalowale ka haole kiai waa|>a. Manao iho la no nae lakou, ua lilo uo ka waapa i ka aihue ia, a ua pepehi ia ka haole kiai. A no kein mau poino, ua ki pu aku ka moku EU uom ia lionnaula, a uainuke kekahi kannka. O kekahi kanaka maauauwa no Wmluku mai, e hele aun i ka piele i-a i Honuaula, o Kealoha kona inoa, ua ku i ka pu a make. Elua hoi kouaka i hoopaa ia inaluna o ka mo-

.\a'u i!*i ffMhuai{i;». •» !.t»i l:o Uiow,:!;}. (M.ua p i!ii v,:\ kanik > IMli.i i Kuhikuiu j k.i [>••€ ī.aii.i i eilme » ki w.inpa ; a j t,<»j ji t mM)itoo m [»;«!.a na «» iatr» o ka mu'su i ka pae kai kuai nī i ka puaa. :;ia h»n o Kao* ij;a. no Ka ua k'ihikuhi no lakou i ko lakou aiaa ia Olnwaiu. A ke kaua ana ia llonu uh, holo in?,i Ja ka n:»-sku a ku ma Oit:\v;\iu i ke ui.iaii;. I ke kakahiaka ;>na ne. kapu iha ia o K ii»»]:}, a kau īhu h j k;;nawoi, aole e hoi•-> kuK iiii waa i ! una okn mo'\u, a q ka n»».a e holo i kai o ka m»»ku. e r»uhna oi t i ke alii, oia ka uku !«"(>:>:<» o ia kan;:w :i. He Maimmae ka inoa o im kariH'A;;i |a. La { il' keia knnnwai ia Ka!ol.i wr.;c r,(!, a i kana mau ktMki a me kain :uai» m»'ooM:s;u aoir i»»»i j piii i na'iii e ne. Kiioiu !a o ke kapn ana. ai ka ha o kn l.t, ua noa ke kapu o kt i knnawai. nolaii.i. hol<> iku la na';»uwaa he nui \\n!» iluna o ka kuai &i i na ni'.w a iakou i hoouiiiknuk.'iu ai no ke kuai ana aku lue na !>:u'U*. L;i liolo nui rnai ko I/ihama po»j e ku;i!. ko Ka:uiaj;;;li hoi a uic k«» Laīii.i. a uio ko ua v\ahi e ae hoi e kok'i\e niai aea. I a nkonkon nui n:ai i<i ka nuwaa mal.ilo o ka moku.mo ko l;i--kou makemake m:i e kuai i kn hno, i S.n i >:ij':iiei. i ku .-.niani kilo. i ka upa lauoho a ine kn pu. (;io ka men. »> ka w;i k..i;a nwi i;o ia) o ka lule ulaula a n e ka aa kaiiiki. Ai;ie nae hoi i ike aku 11:1 kanaka. ke hoo.iiakaiikau n;ai nei ke kaua powa e luku ia lakou me kn mamoiuo a m<? k<; a|'»ha *• I<_*. mo l«.e kak.ali o!e oka huiiu a Uuihma o ka poe naua i h.aua ka hewa, ka uku lioopai kuoono m> ka lakou i haua'i ; ak;;. ua hilihewa nne ka huhu o ka p«>e i r.<» ia i ka anao Krisliano a me ka naaua»» kuiioimnu i kn poe hewa oie ; ;« ua like ka iakou luku ana i u;\ kauuka liawaii me ka pepehi ann n ka poe hi!p \ e like u.e k<> Nuuliiwa poe a;kanaka ame nn aina j>t:. r ;na e a» 1 . u I *ia nae ka iakou i ik<; ; iua e innn ka auwiiii ma ka lim ama ka !i»>j?o oka moku, iilaiia. haiiuku ia «iku h i ka pohnku, i akonkna ae ai kn auw;ui a mnuaena kouu o kn moku ; huoliio ana i kn men uhano a ke-Akua i hana mai ai i mea oie, e hke ka hoowalewaie aiii» me ua mea uiiiiiie oie. Alohaino! ) Ikaakoakoa poiu» ana ae nae o kn auwan nuiwaenn kouu o ka moku, me kn hoownlewnle ana 0 ke Knpeua a me na hnoie o ionn o ka moku i iui im n kuai ; ;». e liaka ponoaku nnii n:i kanak.a liawaii i ua mea n lakou 1 makemake ai e kuai. O Akaknne hoi, holo mai la oia a |»ii iluua o kn nmku, n ku iho la ma ka palek;»i ; n o ka mauawa 'koke iho la no ia i ki-pu iho ai un moku la n»e ke aloha <j. ! e, ume ka lima menemeue ole i ka hookalie koko nua i ka }>oe liewa oie. A |>;iu loa iiio la hoi («a knnaka i ka make : a o ka |>oe h<» i pakele e nu aua n<> iI«.»ko o k» 1 kai. ki ia aki» la no i ka pu, a h«»l«» .ku la ua kiiMi kuj>apau iloko okn hoiionu. I mni hoi o Mr. John \ oung (< )loh«n;i) lie haoie oia no luna.o ua moku nei, he mea hoike oiaio n mnopopo h.a, he nui lon ua knnakn i pau i kn mnke. I kn ninnnwakea, hoh» aku la na moku la. Ao ka poe hoi i make ike ki-pu la. uaholo mai ka p<»e o oka, n ua luu ia me ke kaula, a ua hooiou ia kekahi i kn mnkau, n un lawe in i uka, a ahu lukikuktii ne la ike oue o Olovvalu, uhune la kii loh» o kekahi poe. Ua kapa ia h«»i ka iuoa «» ia iuku ana a ka moku E!en<»ra n me konii knpenn, o i, Kalo}opaiiu. ;! OIe!«» mai hoi o Mahulu ma, he men wehweli mannouao ke ahu h lalakui mai <» ka luan* i luku Wi-.le ia e ka haoie ma ke ono o Olowalu. Ua hele nui mni /»o hui na niakamaka oka poe i make, me ke kuti»ukena ; nn wahme, na kt;iki, i.a m-ikua n nie na ho .'hv!i». a oi«» ae \i\ ka pihe uwe. [Aele i j nu).