Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 24, 15 June 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

; Na S>. M. Kamakal.

! HKLU 31. ! Ka hoi aka o Kamkhameha 1 Hawaii e KaUA MC NAMAKEHA 1 KA ! A. D. 1796. Noonoo iho la o Ka'nehameiia a me ;ku poe kakeolelo e hoonulio i aln no o •Onhu, nks, hoole ia rna» e ka poe kakaiolelo i kn i ann ae, 41 Aohe pono ke hoo■noho i kekahi alu no o Oaliu nei, no ka 'mea, ina e hoonohoin i alii, alaila, i ka Inianawa e hoi ui <»e a me na'lii i Hawaii, • alaila, e kipi koke ann no kela ulii. Eia jwnle no ka pono lon, e laweia ka poe Ipua alii » pau lon, n waiho maknninana |walc iho no ka aina, no ka mea, o ke kuI nin o ka lilo ann o ke aupuni o Oahu nei, |o ka pau loa «na o ria mea kaua i ka haole ; a inn no nae e I«>ihi iki aku ke kali ana, al iila, ua lako hou no ke aupuni o |Oahu nei, a ua liiki hou mai na inoku, a i loan hou no ka pu a me oa me?i kium ' hnole he nui wnle, alaih, aole no la hoi |e lilo keia aupuni ia oe." A 110 keia inau olelo 11 ka poe kakajolelo, loli ne In ka inanao o Kamehame|ho, a tie aku la i ka iakou inuu oleloao. Iloonoho iho ki o Kameliaineha i» Kuihelani kaim kanaka ai-puupuu i nlii Kiaiuinii no o Oahu. Hoonoho iho la no hoi | o Knliinimoku iu Kahanaumaikni kona Ikanaka i« ia na auhau o ka loa o ka ai- ! na. O Kekuamanoha hoi ke alii i noho ji Oahu, he alii pio oia no ka aoao o Kulanikupule, aka, he olii nut nae o na makamoka mahope o Kamehameha, n he jalii ohumu no hoi e kaua me Kumehameha. I ka mahima o Sepatemaba, o ka A. D. 1796, hoi aku la o Kamehameha u me 1 ka poe a pau me in i Hawaii, no ke kaua iine Namakeha ke alii i kipi, a me kekahi poe i hnhai inahope ona, no ke knua me Knmehameha. A hiki hoi ke kaua a Kamehameha ina Milo, n kaua iho lu me Nnniakeha, a ua pau i ke auhee ka poe i liuhoi inahope ona, a nuhee aku la hoi i ka nahelehele. A o Namakehn no kekahi i pee i ka oahelehele, a i kona lona ana, ua 'hele uku kona poe eneini e hoomaewaewa ia ia. Ai ka miilama hoi o lanuuh o ka makahiki 1797, ua kau lia me ka amama aku o Kamehameha i molihi no konu mau akua nui ka heiau o Kaipalao, ma Piihonua, Hilo. He nui ka poe i olelo mo ka hoohalahalu, aohe e noa o Namakeha ia Kamehnmehn ke hai, no ka mea, ua oi aku ko Namakehu kulana kiekie mamua o ko Kamehameha kulana ahi. Na ka po no e hooiaio mui ko lauu kulana. 0 ke kaua hope loa keia o ko Kamehameha hoohui ana i ke aupuni malnlo iho ona i hookahi. A lanakila o Kamehameha, uu hoohui pu ia o Hawnii, Maui, Molokai, Lanai a me o Oahu, a koe aku o Kauai a me Nuhuu, he aupuni okoa, a he Moi okoa. [Un hauie ka holo ekolu nna mni o Vnnekouva, oia ka holo waiwai loa ana mai ana me na ano nui. Aia kahi kupoI no e komo ai, mahope iho o ka inake ana o Kahekili, a i ka lilo ana o ke aupuni o : Maui ia Kaeo ; a no ka hala loa o ka maInawa imua, aole au e hoopuka aku.] 1 ka malamn hoi o Okatoba, o ka mojkahiki 1796, ua ku mai kekahi moku ma |Waikiki } o Kapena Buba ke alii moku, a 1 kuoi iho la ina mea ni hou. He moku no oia i ku mau mai i ka wa o Kalanikupule. Ike ahiahi poeJeek\ holo aku i la oia mai Waikiki aku, a ili aku la oia | ina Ka)ae)oa, Oahu. O keia hoi ka moku i ili mua tna ko Hawaii nei mau kapakahakai, mahope ihoo koKapena Kuke ku mua ana mai. Ua hala aku o Kamehameha i ke kaua me Namakeha i llawaii, a e noho ana o iohn YouogOlohana, a ua ola na poe olulo o ka moku, ke Kapena a me kona poe i. kanaka, ma ka waapa ko lakou pakele īana, a pae iuka ika po. Ike ao ana ae , ;hoi, ua ike ia aku ka moku ua ili ma Ka|laeK>a. Ua hiki koke uku o Kuihelani jke alii Kiauina, a ua hoomalu iu na wnij wai o ka moku, me ka inalama pono ia ihoi o n* haole.

Ua ia ka waiwai o ka mo- < , ku, ma ka luu Ui ana e r»a kanaka Hawa- ; ii, a ua loaa ka pu a nte ka |>audi, ka ioie hoi a me na waiwai a pau o ka inoku. A o kekalu hapa nae o ka waiwai i loaa. ua haawi aku ke Kapena na ka poe nana ī hoopakele a ine ka poe nana i ma- i , iama. A o ka nui o ka waiwai, ua haa- I ; wiia na Kuihelani e malama. \ Hoio uku la o Kapena Bapa a me ke- | knhi \>**e haole o kona moku, a me John j Young Oiohana, e ike i ka Moi Kame- , hameha ma Hawaii. Mamua ae o ke kaua ana ma Nuuanu, | ;e noho ana kekahi poe haole ma Oahu. ! 'oia lioi o Mr. Oliva Holmes. Shomisona, I ; Mr. Leie, Mr. Me!a, Mr. eleeie, j ;a me kekahi poe haole e iho no i noho j I pu nie ka Moi Kaianikupuie. A liio hoi ! ke aupuni ia Kamehameha, ua pau loa ; me Kainehameha a me na'lii e ae ka nui j o na haole. j i Moiiope o ke kaua ana ma Nuuanu i ; ; ka makahihi 1796, un kukuiu o Mr. Me- ! la a me Mr. Keaka i ka haie pohaku uia- j uia ma Apukaiao, i Paunau, ina Lahaina. ! Oia ku maka nuia o ka liale i kukuluia | ma Hnwaii nei ina ke ano liaie iiaole. Ua ; kukulu ia keia Imie no Kaahumunu. I i Ke au ia Kamehameha, mai ka A. D. j 1797 a hiki i ka A. D. 1811. Ko- ; NA HOOPONOPONO ANA 1 KE Aui PUNI A ME KONA NOHO AL.ll ANA. I Mahope iho o ka nmke ana o Nama- ; keha ma Kaipulaoa, Ililo, ua pau na ka- ; ua kuloko a me na kaua kuwaho a me | ke kipi o ko Kameiiameiia noho aupuni ann, a ua kuikahi na aina mai Hawaii a ! Kauni. ! Noho alii iho la o Kamehameha malu- : na o kona aupuni, a hooponopono iho la |i ka pono o na'iii a me na mukaainana. I Koho iiio la o Kamehameha i kona I poe inakuakane, ka poe hoi naua i imi a i koa kona aupuni, oia koua poe Kuhiua, a haawi aku la i ka maheie nui o ko lakou nuui aina, mai Hawaii a o Oahu, a i i uku hoi no ko lakou imi ana i ke aupuni : no Kaniehamehn. Aohe mana ia Kame- ! ; liameha e hiki ai ke lawe 1 ko iakou mau ! aina. O o ka inoa o na Kuhina ; o Ke- | awoaheulu, Keeaumoku, Kameeiamoku ia me Kamanawa. i .... ' { Koho aku la oia ia Kalanimoku i Pu- j kaua n i Puuku Nui kona, a nana no hoi S e liaawi i ka aina i na'iii a me na Kuiii- ; nn, i nu kaukau alii, na puali alii a me | na koa, ka poe nana i hooikaika i ka la- j nakila no Kameliamehn. He mana nui | inaiuna o Kalanimoku, aoie e hiki ia Ka- ! mehamelia ke liaaui i kana mea i niake- ! make ai me ka lohe ole o ka Puuku Nui. j Ina oia e hoole i ka Kamehameha haawi | ana, aoie no e ko ia hinwi ana. O na ! ioaa a pau a ka Moi a me na mea hoi i | liana maoli ia e ka Moi, he ai paha, he I ia palia, aoie 110 e hiki ieia ke haawi ma j kona makemake ilio, a ke hana paiia ma ! kona ouo Moi, oiai ka Puuku Nui ua iie- ; ie i Kawaihae a i Honaunau paiia mai ; Kaiiun nku a mai kahi paha e noho ana j ka Moi. E kii koke ia ka Puuku Nui, a ; ; hiki mai oia, alaila, iiaawiia i no'lii, na 1 : puaiii alii, na koa a me na ohua o na'lii ; lamena mea a pau. O na kanawai o | ■ ke oia a me ka make, aia 110 ia i ka Puu- • ! I i ku Nui. Pau loa ua hana a pau malaio j | o kona iiina. j j .0 na hoahanau a pau o Kamehamehn | |a me na'lii. na punahele a me na pualii j i alii, na koa a me na aialo. Ina hoi ua ' ! haawi o Kamehameha i ka aina a me ke}kahi mau mea e ae ia iakou. alaila, e po- ' ; no e hele koke aku ka inea a mau mea paha i ioaa ko lakou mau haawioa mai ka { Moi mai, imua o ka Puuku Nui, alaila, • ua ko oia i kā mea i haawiia. A peia iho 1 ia e ko ai na mea a pau i haawiia e Ka- ! mehamena. ! He Ahaoleio Kakamaiu ko Kameha- ! meiia me kona mau Kuhina a me kona : mau alii i ae pono ia, e iiooponopono no ; ka noho aupuni ana, no ke kaua a me ka 1 noho ana o na makaainana. : Ua koho aku no hoi o Knmehameha i ■ kekahi poe akamai a noonoo hoi i ka j hoonohonoho ana o ka mooielo o na ka- | ua o ka wa kahiko; a i poe kuka oielo < hoi no kona aupuni, oii hoi o Kauakahiiakahaoia, Kai. Kapaiaoa, a me Kaaioa a | Knulii. O iakou iho la ko Kamehameha ' poe hoa kukamaio. e imi ai i keia a me « keia mea e pouo ai ke aupuni. O . laikuahuiu kekahi aiii kakaolelo a kahu-

; oa hoi i kouio i koeno iioko o ka Kamehameha kukamaiu J*r.a. Kao iho o Kamehamelia ī kanawai maluna o na niii a me na makaaioana, a ;e hoomaiu ana maluna o na'lii a n>e na makaainaua. E hookapu ann i ka pe{>ej hikanaka, aihue, pakaha } hao waie, |K>ī wa. aoie aiaiiuiu i ke akua, e malaua aua \ i na mea kapu o ke akua. E heie ka ' elemakuie, ka iunhine a me ke keiki a ; moe i ke ala. \ Hapw>lio aku ia o Kamehameha i na ; koa nlii o na hanaunn alii nia ka oliana, o maheie aku In i kela a me keia ! poe. s Papn i, iie Keawe. Pasni he J Mahi. Papa 3, he I. Papa 4, he Ahu. i Papa 5, he Palena. Papa G, he Lnahine. | Papa 7, he Paia. Wae uku ia iioi oiu i ua keiki aiū mahhini, me ka huipuia ma ka inoa Okaka, Aiohia, Uouo a me na papa koa iie iehuiehu waie, a me ka lioo- | noho ana i mau niii maiuua o na Poe a ime na papa koa. ! Hoonoho aku la no hoi oia i na iawaia j nui aumaiewa, lauiele, upenn luu, Inwnin melomeio, lawaia hi-aku, lii-aiii, iawaia hano mnlolo, lii-kahala, a me na iawnia nui a pnu. A hoonoho aku la hoi oia ia Mahiluheluhe n me laina i inau luna lawaia nui maluna o na lawain apau. 0 Kumehnmeha no hoi keknhi kannka paahanu lauelawe, no kn hoomaknukau ana i kn iawnia, n niiu mai iuka. a ku niai paha i ke kni. A makaukau kn ia, kii ia aku In o Kninuimoku, a lioauae ia ne la ka ka poe akua a kaawale, luk>kaawale no iioi i knna n knnwale. A koe iho ke koenn, oia ilio In kn Kamehameha a me na'iii wahine, na keiki alii, na'lii, na aialo, na puali ulii a Mie na mea a pau. 0 Kalauiinoku waie no Ka niea uui o kona noho eupuni nnu h hfti wnle i kona make ana. Hoonoho aku la no h«>i o Knmehameha i ka pue kaiai ianu, kaiai poio.iu. iiie, laumeki, l»oe a me ka poe kalai nma. A ho<*noho oku la uo hoi oia i nn knhunn kalai waa ; waa kaulun, wua peleleu, waa ! kaukahi, waa kiaioa a ine nn kahnna kaI ' iai papa alaia heeuaiu a heehoiua. lloonoho aku ia oia i mau iuua no ia mnu hana. Hoonoho aku la uo hoi oi i i mau knhuna kalui ipuluuu, umeke, ipukni, ipu | kuhn, ipu iianowa, kalai pa, pa waihoioi i limn, iioioi mukn, ipu auau, ipu kupalu | mano, mau ipu liooluu knpa, ipu iiooiuu j pau, a he mau ipu hokeo waiho in) na I mea knuiaua ; ipu pahiaku, ipu makau |ea, mnknu iwi knnakn, ipu knpuua, i}>u |kuaaha, ipu Louo, ipu kuiiu. Hoonoiio |aku la oia i woe kaliuna ka[Hlipili wanpa, S kiakahi, kiaiun, n hoonolio nku ia ia | Wnipa oia ke knmana nui a me ka luna | nui oia poe paahana. | Hoonoho aku ia o Knmehnmeha i ka ; poe ikaika i ka hoe waa, a iioouolio aku | la i luna maluiia o lakou e iioio ni, a e ; hookeie ae, ma na aina mai Hawaii n Oahu, e iawe aku ai i ka mana o na olelo a ke Aiii i iui kinaina, n me na Kono--1 hiki aimoku, nikaiann, aioknn, ai-aho-i puaa, ai-oioko, ai-ili-kupono, ai-iliaina. iO Kepaalaui ko Kamehameha iioi waa a ■ hookele. O Keaweopu me Naiiili na > luna holo moana, a inau lawe oieio Hoo- ; ki ikahi. ! Hoonoho nku la o Kamehameha i ka j poe inakaainana ai-nioku, ai-kalana, ai'okaua, ai-ahupuaa, ai-oloko, ai-ili-kupo> ! no, ai-poko, ni-loa.—l poe ;mahiai, kanu wauke, knuu maia, kanu i ko, kanu kalo, kanu uala, kanu uhi ; i hanai puaa, kupele ilio, hanai moa. i Hoonoho aku ia oia i ka poe ioea i ke kapala, hooluu knpt, pau, maio, ka poe ■ kahi olona, ka upena, ka pili manu 00, i koiokio mamo. Hoonoho aku ia i ka poe maiau, noeau akamai i ka uo hulu, ! haku ahuula, kahiii, haku mahioie, haku i lei huiu. I ka poe hilo aho upena, aho l Hiahi, nho iiikahala. Oh«n mai la oia i ; ka hapaumi o ka puaa anan», a moku na ; pepeiao he iioaiiona o ka lilo i ke Aiii, a o ka hapaumi o ua loi kaio, a o nioo kaio me na nmo uaia, a kukulu i ke eiauko, he hoaiiona, ua lilo i ke Alīi. Hooooho aku la o Kameiiameha i na Lunaauhau no ka loa, a me ka poko. «He mau Lunaauhau, e auhau aku maiuna o ke ahupuaa. ili-ai-kupono ia, ili-aina imalalo o ke ahupuaa. Pel» a puni o | Hawaii a hiki o Oahu, e iike me ka nui ' o ka aina, peia ka nui o ka auiiuu, a uuku ; ka aina, uuku uo ka auhau. Eia na auhau, he kapa, he pau, iie

malo, he puaa, f*e iho, .';c maa f he mt>ei»a, ho oiwui, he upena, he aho Uv\aia, he hulu vh>, a he huiu mamo ( a he momi no ka pipi o E«m. Oi« ka auhau o ka mm* kahiki. ina kahi o ka Moi e hookupa ai. He mau in n>ahiii noke Alii no ka makahīki, ma kela moku aioa, keia kalaoa, a; okana. a ahupuaa pha. He ai ne ke t | Aiii a me na 'hi « me na ai 010, ll(K>kapu aku o Kamehameha i na kai he maū malama elima a i ke oiuj ? o ka malama, alaiia, iawaia a puni ka aina, alaila, mahele na na makaaina, a s na ke Alii, a i ka lua o ka la no ke Alii Konohiki, a mahele iio me na makoainana. Alaiia hoi, ua pau ke kapu, a ua , ;noa i i»a makaamana eono inalama ; a } ; pau ia mau malama, abiU, hookapu hou; ; i nui ka ia. Pela na koa Ahi, koa ka-! Ihala, a me na ia kti, hee moain, kaka v ui)u, hi aku, in\%Bin hono malolo, Hoo- i lako aku ia o Kamehameha, i poe lawaia ,liiiii i ike i ka iawaia ana i ka aiHiiii, 1 jmaikoiko, kole tne na upapalu, manini, 1 .opule, pua uu me na ia ono o ka aina kakahiaka me ka makaukau kupono me 1 ka lako lon o na aina ekoiu o ka la. f Hoonoho aku la o Kamehnmeha i na , Alii me na kanaka luweiaue inalalo o, kela Ahi keiu Alm. he mnu hanen ko lakou nui, a un kapaia ko iakou inoa he poe aipuupuu. a ua makaukau loa lukou , .ma ka Inkou uihana me ka mikioi, a me i uikuni, a me ka wikiio kouhauiiaii. : llouluulu mai la oia i na 'iii a pau loa ' imua onu ; a<>lc e nolio lnlii, ;\ole e noho (iia k« kuaaiua, o hanai i ke kanaka a nui, a kipi i ke aupuui. I-ia e ike <» ' Kaiiu.'hūuiL'ha, ua uui na kanaka o na 'lii,! alaiia, o ka ht ic uo ia o Kiimeliameiia t. kaiii ai olu ma Kuwaihae e uoiio ui, a no; ka \vi loa, ua haaiele ke kanaka i ko la-1 kou Alii a hoi ke kauaka i ke kuauiim e ( noiio ai. A o uh 'lii a pau laa, nia ia ' Kaniehameha ka ai, ka ia, ke knpa me i na iako a pau o ua 'ln, na Kameliauieha ' e haawi aku. Ua inaiiHio ia o Kanieha-: uieha hi>a lokpmaikai ai, uo mea, ua iuki | ia i ua Alii nui kiekie, u im 'lii iiaahaa o ! me na kaukeu Alii a me na aialo a me ka poe kuoe hnku ole, aia iu Kameliainelia ka hauwina. O keia hana aJCumehameha, iie liana akamai ua Kameha-; mehu i kaulaou konn inou i ku lokomnikiii, • a i ka malama i na 'lii a me na kauaku ; o ka poe kakuuoleio kekahi i komo pu i , ua olelo nkamai. j Ohi m li ia o Kamehamelia i ua keiki: a na makaainaua, a lie j>oe keiki maknu-' kau i ke no nua i ke koa, a me na oihana | ike ; h hookama aku la ia lakou i mau keiki !iookamn, a i mau aikane, a i mau punahele, n i mau hoa ai, o i poe ai alo. , L T a pan iu i ka nui o na 'iii a ine na kanaka, a ua hanohano kona nolio Alii. Ohi'mai ia oia i na kanaka mama i ke ; kukini, a o Kekuapai io ke poo 0 ka poe ; mama i ke kukini. Ua noho niakaukaii ;ka p(.H; kukini no ka leo ke pani mai. Ua hil.i ii Kekuapauio ke hoio mai Ko:waihne. a hiki i Waiakea i ka la hookahi, me kn make ole o ka ia, a hiki hou i Ka- : waihae ia la no. O Kepaalani ke kukini holo monna, mai Kowaihae a pae i Lahaina, a hiki hou i Kawailiae i ka ia lioo- : kahi. (Knpanaha kn poe makaukau ioa o ka poe kaliiko ) Oiii mai la o Kamehameha i poekuinu ao kuialua, ionomakaihe, oniu laau, mokoiuoko, kuikui, kaka iaau, umauma, honuhonu, maika, puheueheue, paliee, koi, waia, walnkua, pioao, lele, kilokilo, kuhikuhi puuone, papa huii honua, ionopuha. Ke ano o na kahuna. Ke ano ' ike i kela mea kaia men no Kauai no 'Oahu no Molokai no Maoi a no Haaaii. | Hookaawaie aku ia o Kamehameha i na kumu ao ionopuha, ka poe mamoa : Miiikoo, a Puheke, a Paiaha. Kli poe i ao ma ka aoao kahuna lapaau a Kamaka- } nuiahailono a me Lono. Oia o Kuauau ke kahuna ao iapaau a Kamehameha. Ua komo kekahi poe Aiii mu ka aoao Upaau oia o Kalanimoku, a ine Boti Kamauleuie, a o»e kekahi poe Alii, a i»e ua kakaualii a me kekalu poe e ae i ao i ka Lonopuhi. O ke ano nui o ka poe i ao i ka Lonopuha. Oia ka hoonohonoho ana ma ka iiiili i ke ano o kino o ke kanaka, alaila, hoonohonoho ka mai, mai ke poo n na ( wavrae, a ike pono i ke ano o kela mai, a me keia mai, a me ke akaka o ka ioina o kela mai, o keia niai, ka mai kupono i ka ia(taau, a me ka mai hiki ole i ka iapaau. Alaila, hoonohonoho ka laau

kupono o kek nui o koa mai. a paut« % aUi!t Kah« k» l;m« i ke k«nak« ma», a maoj>opo ka mai oke kanak». Hc ku iloko oka papaku, bc kca t lie poupaa, he f>nufowa, he niau. lie luiakaka ; he aihi kf>iki kane—ne om Alii, he kahuna ; Alu ; he bau Ahi.—O ka wniki ka laau. t lle kupele he halehau ; apu uhi haleliau ! hoonaha lnlu, ai ka ai ka ia t oui ke kioo. Kii ka oopuhue—he waiki ka laau—!!c Alu ke kahuua ; he haneri ke kaaaka mai: Eha. hanen ke kanaka UweAawo imalalo oke kahuna Ahi; ua Uko na ka'nawai oka lanu. Klua, ekolu la ua pau ka wai i k« oU—ua luki i ke kahuna Alu ke wan.ma aku i ka nui o na makahiki o } ke ola ana. Aoli t peu.