Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 29, 20 July 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Ni S. M. Kamakau. IiELL" M. Kc av ia Kamkhameha, m\i ka A. I). 1797 A HIKI i KA A. D. 1811. K<>KA hooponopono ANA I KE Ac PUNI A ME KONA NO HO ALII ASA. Olelo aku 1« o Knmehamehn ia Knmakaokeakua, ika i ana aku, 41 Ua kiiia aku nei oe ke Kaula o Pele, no ka mea ua -iiiiiumina loa au i na loko ia a me ka ainn, ike ino ike aa. Peiiea la e pau ai ka hiahu oke akua;" Okn huhu o ke akua, he mea pau wule no ia, ke kaumaliaia aku ka inohai iaia, wahi a Kamakaokeakua ia Kamehameha. Pane hou aku o Kamehameha, "O oe no paha ke lawe ika mohai e kaumaha aku." Mai ka wn kahiko loa mai, aohe kaula, aohe hoi he kahuua o ka 11100 i hana pela, a maliu mni ke akua. O ua poino ame na pilikia e pili ana i ke aupuni, o ke alii aiinoku wale no ke kaula a ine ke kahuna e lawe i ka mohai a kauniaha aku i ke akuu, alaila, ua hoomaliu ia inai ke akua mai kona huhn, a o ka pau no ia o ka pilikia, wahi a Kamakaokeakun. Pane hou aku o Kamehameh», "He makau wau ia Pele, mamuli paha uiianei tui make mai.*' Aole oe e inake, wahi a Kamakaokeakua.

A no keia olelo a ke k.nulii, hoomakauknu iho la o Kamehnmeha i nu moliai a me n;i ahinn e kaumaha aku ai ia Pele, a holo aku la i Kekaha ma Mahaiula. A lohe o Knaiiumnnu a me Kaheiheimalia, e holo ana o Kamehameha e mohai ia Pele, alaila, hoohihi iho la laua e holo jm iiie Kameliameha e make ; ine ko laua manno, ina e pau o Kamehamelm ia Peie } alailn, e moepuu aku laua no Kamehamelia ka laua kane. O Ululani hoi kekahi nlii wahine i liolo pu, no ka olelo a ka poe knula, "nole kela pele he mea e, o ke keiki no a Ululani, o Keaweokahikona, oin kela pek*." A no ka olelo a ka poe knula peln, nolnila, kii aku la o Kaahiimaou ma ia Ululani, e holo pu i Keknho. Ile nui no hoi na'lii e ae i holo pu ma in huakai, e ike pono i ka pio ana o ke ahi Pele. I ka holo ana o ka huakni atii a hiki i ka Lae o Keahole, i uana aku auanei ka hana, e kahe a wni ona ka pele, mai ke kihi Akau ae o ka Mauna Ilualalai, a kahe muliwai aku la ke nhi pele i ke Komohana, e hoolilo nnn i na pohaku i wai; a iho pololei mai la ka muliwai a liiki i kai o Knelehuluhlu, no ka ono ka i ke aku o Ualeohiu. O ke ahi makamua loa, oia no ke ahi ikaika loa o ka Inpalapa, e holoholo ana i o n ia nei. Ninnu aku la o Ululmi ia Kamakaokeakua ke kaula, u Owai kela ahi ikaika loa mamua o ka Pele ?" Pane mni hoi ke kaula, u O ko keiki no o Kenweokahikonu." A lohe <> Ululani i ka olelo a ke kaula, alaila, puana aku la oia i ke aloha o kana keiki hiapo a ke aloha, e loku ana i ka pnia paa o ka manawa. '• O ka inaka o kuu keiki ka lamaku, Ke kukui nonopu wela o haunonoli, Oia ka mnkamua o ke ahi enaena, Oia kai loko o ke ahi makakuku, Kino kuku o Kannrloamahewaiu— O ka uwalu a ke aloha e huna, O ka moholi iki ka'u e manao iho, E mana—o, ke aloha mai la ka ipo—e." ! E hoohiolo ana kn pele i na hale, e kulai ana i na niu, e hoopiha ena i nn loko ia i ka pohaku, n e anai loa nna hoi i na mea a pau ma Kekaha. A hiki o Kamehameha a me ke kaula, lawe ae la hoi a kaumaha aku la i ka inohai a me ka alana, a maliu mai la ke akua. a pio iho la hoi ka Pele. Eia hoi na kumu i oleloia no keia Pele: l. O ka ono ka o Peie i ke aku o Haleohiu a me fee awa q Kiholo. 4. O ka hoohalahala o Pele i ka ulu o Kamehaikana i uka o Huehue. 3. O ka hoohalahala o Pele, i ka l?lo anā o Kamehameha ia Kaheiheimalia, a hnalele hoi ia Kaahumanu. Ua oleloia no hoi. ua kai a huakai o Pele ma ke kino kanaka, me !na kino wahine iehulehu he nui hia, me ka hula ana ina ko lakou waha : "Lilo ! ka makou kane i ka haawe oloolo—-e— Haaleleia ka haawe leilei—e—leilei—e." A ike iho la o Kamehameha ua maikai ka hooponoponoia ana o kona aupuni, a hookahi no kukui a o ka po, aohe hoi he

mw» ke.U <» ke aupuni, aka, hookahi nae aupun» uluhua a kona manao i koe, oia hoī o Kauai. No KE EALAI ANA OKA PELELEC. Elua no kumu nui o ke kalaiia ana o ka Peleleu ; 1. No ka holo ike kaua i Kauai, a no ka mea hoi, oiai ua ike hoi o Kameharueha a roe ka poe a pou i holo pu ai n»e ia i Kaua»,a hoohokaia ai lakou uia ke kai o Keieieawaho, alaila, manao iho ia oia me ka lanakoi i(yi o koi»a mauao e h«K>ko. 2. O ka hele eai ī na waiwni o kona mau Panalaau, a o ka ai no hoi o na'lii a rae na puaii alii a me na koa i ko iakou mau haawina ama, o ka eha ana hoi o na ili mahope o Kamehameha, a ku oia i ke aupuni a noho ma ka nohoalii me ka hanohano. Kauoha ae ia hoi o Kamehameha i na

nlii a me na mokaainana a puni o Hawaii, ika waa he Peieleu. Oke ano oka Peieieu, he mau waa nui i kauiua ia T a ua hana hale ia o luna a me hope o na kaulua, aole no hoi i kana mai o ka hihimanu ; ua hana ia he pea hope a me ka pea ihu, me he moku kiakahi la ke ano ke holo mai. Ao ka nui oka auwaa Peleleu, ua hiki aku i ka elua lau a keu, ua like hoi ia me na hnneri ewalu a keu. Hookahi hoi alii i hooi ae i kona mau waa, lie pukolu, oia hoi ekolu waa i hui kauluaia, a ua kapaia hoi o na pukolu a Kaenokane. Hookahi kaukaualii i kapili i moku, o Waipa ka inoa. Oia no hoi ka moku mua i kapilia e ke kanakn Hawaii, mahope iho o ko Vanekouva kapili ana i waapa 110 Kamehnmeha ma Kealakekua, i ka maknhiki 1794. O ke kumu nae o ko Waif>a aknmai ana i ke kapili moku, aole no i ao maoli ia e ka haole, aka, ua ike lihi paha oia i ke kapHiia ana o kela wanpa. Kapili iho In nne oin i ka moku mua e holo pu inui ai i ka huakai a Knmehamehn. lle laau koa ame ka hnu kn wae, he wiliwili kn papa, a o ke kauwila hoi 0 Napuu ke kui. A paa keia moku, a mahope iho, ua nui na moku a Waipa i kapili ai no Kamehameha. Elima makahiki a Knmehnineha i hoomakaukau ai no ka holo ana i Knuai, oia hoi ame ka poe a pau me ia. A o keia no hoi ka huakaia Kamehaineha i hoohiki ai, ika i ana, U E holo a iuu ikn woi o Wnilua, a hume i ka wai o Namalokama, a ai i ka anae au o Knwaimnkua 1 Haena, a lei hoi i ka pahapaha o Polihale, nlailn, hoi mai a Oaliu, oin ka aiua e noho ai. 7 ' O keia mau olelo nae a pau a Kamehnmehn, nole no i ko. A ike iho la o Kamehameha ame ka poe a pnu me in, ua makaukau na mea a pnu no ka holo nna i Kauai, alnila, hoakoakoa ae la o Knmehameha i un Kuhinn alii a me na Pnpn Kahuna o ka Moo. O Piimu me Hewahewa kana keiki, no ka Papa Kahuna a Pnao ; o Kuaiwa me Holoialeun, no ka Papa Kahunaa Nahulu ; o Kapoukahi, no ka Paonhulihonua a me ke kuhikuhi puuone a me na heiau.

I ka elima o na mnkahiki o Lihoiiiio, ua hooliloia oia i hooilina no ke aupuni, ua hookaulaua ia, a ua lilo mua ia ia ke kapu o na heiau ; a ua hooiiio aku hoi o Kamehameha in ia i alii haipule, n ua auamo ia oia e na kahu,e kapu e i na heinu a me na hale o ke akua ma Muui a me o Oahu. A k&ulana ka mnnawa o Kamehameha e holo ai ma knnn hunkai, oia hoi a a ine ka poe n pau me m, alaila, heie mai ia kekalii wahi kanaka ano kaula i o Kainehameha la, o Lonoheiemoa kona inoa, a olelo inai la ia Kamehameha, <( Mai hele oe i ko huakai, e noho no kaua i Hawaii nei, he ai no ko uka he ia no hoi ko kai, he iani no iluna, he honua no hoi ilalo, a o Hawaii no nei ooho iho." Pane mni no hoio Kamehameha, u Aole au e noho mamuii o kau uun, e hele ana no au a inu i ka wai o Wailua, a hee i ka nnlu o Kauai a me na m a a pau a'u i hoohiki ai, alaila, hoi mai au a o Oahu ka aina e uoho ni." Olelo aku hoi o Lonohekmoo, "O inea ko'u ahupuaa e noho ai inai na uka a ke kai, nohe uka aohe kai e holo aku ai au mn ka aiua e a pakele i ka make. Nolaila, he waa kanaka kou e holo aku ai mai Hawaii nei aku. a he waa akua ke hoihoi ia mai, no ka mea, e hiki mai ana he mai ahulau. M O keia ole.oao a Lonohelemoa, ua kapae ae o Kamehameha, aolo ow i ae aku. Ua hoohiki mai iiae o Lonohelemoa imua o Kamehameha, ioa e ko ole kana mau ole-

io wanana. alaīia, e pepehii* oīa a ntake Ua ko no kana mau wanana, a u;i pau na Kuhina, na T lu ? r.a kauknualii. na puali aln, na koa a me na makaainana, a ua pakele mahunehuoe o Kmuehameha ika make. Mai ke Akua mai kana mau ! oieio wanana. Holo ka Peleleu mai Kawaihae iH' * j A PAE I LAHAINA. { Ika hala ana ona mnkahiki enno mni ,ke kaua ana a Kamehameha me \amai keha ma Kaipalaoa, hohi aku U ka »u-| 'i waa Peieleu a pae ma Kipnhulu a me Kaupo. Ua kapaia keia holo aua okn \ t Peleleu. 1

i Hoaia ae la o Kameliameha i mau l>ajle no ke akua—O Mauliii ma KipahuluJ 0 Kanemaiohema a me l'uumaka a me< j Loaloa ma Kaupo. Kapu iho ia o Liho-! |liho, a pau ke kapu ana, liulo aku la hoi ia pae ina Honuaula, a mai laila aku hor la pae i Lahaina. ! Noho iho la ka hunkai alii ma Lahai-j |na, & hookahi hana nui o ka ai a me kaj aahu i na waiwai o ko l.ikou mau ainn af me ka waiwai oke aupuni holookoa of Maui, Molokai, Lanai a me KahoolaweJ 0 ka haipule kekahi haua nui a Kame-j iliameha a me ka poe a pnu o ia liunkni.| 1 iiele aku la o Liholiho kn hooilina o ke; anpuiii, a hoolaa aku la i nu heiau i inau| hale no ke akua—o liaiuiukoakoa a ine Wnilehun no Lnhaina, o Pihana, Kaluii,j Malumaiuakua, Keahuku a me Olopio! ko Wailuku; o Kealnkaihonua ma Wai-^ |hec. A kapu iho la o Liiioliho ina halej o ke nkua. j I ka noho ana o ka liuakai alii ma La-j haina, make iho ia o Kameeiamoku ke-1 |kahi Kuliina Nui o ke Aupuui, ka ma-l | kuaknne o Ulumeheihei Hoapili-knne,j jma Pntiki i Lahnina. Mamua ae nae o| ,kona nawaliwali loa ana, hele nku la hoi! 1 • I ,o Knmehnmeha e ike ia in. Huli ae la! iia a honi ne la ia Kanu hnmeha, me ka i; ana ae, "Ke hai aku nei au ia oe, o Ka-1 ;hekilinokou makuaknne nana mai oe,j jaole oe na Keoua ; a ein no hoi na hoai-j jlona e lilo ai oe i keiki na Kahekili : Ua j hoike mai o Kameeinmoku i na hoailona| a pau i liaawiia e Kahekili. A lohe iioi; o Kamehamelm no keia, pane iho la oia, "Kupanaha oina, (me Knmanawa) noho| ka olua a make, alnila, hai mai na Knlie-i kili au. E hai mua ia mni la hoi e olua, !na Knhekili au, ina la iioi noi<; e makei

ko'u mnu honhanau, oia hoi o Kalaniku-' pule mn—noho alii no In hoi Inua no' Maui nei, a noho alii okoa no hoi au no; Hawaii." Pane ae hoi o Knnieeinmoku, i| ka i ana ae, "Aohe pono o ia nianno ou,; inn laun e ola, aole no auanei e oie ke ka- j ua kuloko iwaena o oukou, uka, un mni-i kai ko aupuni o oe wale iho la iio." i Ma Puunau i Lahaina ia manawn, nm- ! ke iho In o Kaiana Kukue, ke keiki hoi j a Kaoluhaka a Keawe, ka mnkunkane oPalekaluhi Kaikioewa. j A hnla ka makahiki hookahi o ko Ka-j mei»ameha noho ana ia Maui a me Mo ; lokai, holo aku ia ka hu;ikni aln i Oaliu.j Ua holo mua no hoi o Lihohho i Oahu e 1 kapu i na heiau a me na hnle o ke «kua. O Kupnlaha ame Mauoki ma Waikiki, o Pakaka ma Honolulu. He wahi kapu,l a he wnhi laa loa o Pakaka. aole e hoo-l kokoke i>a wahine ma ia wahi, a o m j kane wale no ke hele malaila.

| A hiki ka Peleleu i Onhu, nolio ilin la jo Kamehameha a mc na nln, na kaukau|alii, na |>uali alii ame na koa. Ona keiki aiii a Kamehameha, na keiki karic a jine na kaikamahine a kona mau hoahuInau, a me ka na kaikuahine, a me nn kejiki alii a na Kuhina ; aole no hoi i knna mai ka nuio na'lii opio a me na kaukauatii } ehiki ana i ke tausam u 01 aku ka nui o na alii a me na kaukaualii, he mau haneri ka nui a keu o ka helun? iioko o ! ka ohana hookahi. Hooknhi makahiki |a me na malama keu o ko Kamehamelia !ma noho ana ma Oahu, hiki mai la hoi ; ka mai luku i kapaia he Okuu. ! O keia mai ahulau i knpaia he mni luku ikaika loa, ua hikiwawe !<>a ka make ana. Ika loaa ana no tua kc alanui, ua - make iho la, i ka hele niiB i ka ai a me |ka wai, a ina e loaa o ka make iho la no ia me ka hakalia ole. a puni koke mai la Ino ke kino i ka eleele. Oka poe make jhakalia, he hala ia lakou ka hapelua o ka |la a make no, pela no i ka po a make no. O ka poe nae e hala ana ka" la okoa, ua mou hoi ka nawe malie ana o kahi hanu a hala na la eha a elima p-iha, aleiia, e : loaa auanei ia ia ke ola. Ika manawa e ola ai keia mai, ua helelei ka lauoho o ke |poo, a ua inoa o keia mai, o ke Pookole. ! (Aole i pavu)