Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 33, 17 August 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

j Na 8. M. Kamakau. | lIELU 37. ! Kk ai* ia Kamkhamkha, mai ka A. D. 1797 a hi&i i ka A. I). 1811. KoNA lIOOPONOPONO ANA I KC AtPL'NI A MK KONA N<>110 ALII ANA. O kekahi mau niea uui kaulana mahope iho o ba niake ana o Kanihooui. O kn make nem o Kalaninuimalokuioku i Kopoooka* iani Keliimaikai ko Kamehameha kaikaiiui, n<> ka mea, hookahi o Inua mnkuwahine, a me k.t makuaknne o KalnniUMpunpaikalnni Keaoua ma Honuakahu i Honolulu kahi i inake ai i ka A. D. ISO9. A mahope mai o ka muke ana o Keliimaikai, make ihoo K.ihoanoku Kinau, ke keiki a Peleuli, a laua o Kamehomeha ko Keahihuni Kekauonohi mnkuakaue. Amnue no ia mauawa ku make ane o kekahi alii kapu, a ua kapaia'ku oia e kanaka he akua, a ke ahi, a he alii pio ia. O Ka* lanikauiokikilo Kalaniakua, ke kaikamahine a Kalola a laua o Kumehameha Nui, a Kekaulike me Kekuiapoiwa Nui. Ua olelo ia ua hoowahawaha oia i keia oli nna, a na ai oia ia Kalaipahoa. Ua kokoke no ia manawa ka makeana o Kalanihelemaiiluna Pakī, ka makuakane o Kuhooheiheipahu A. Paki. He poe alii nui kaulnnu lakou. O kehuhi mea kaulana iloko oia niau la, o ka lawe malii ana o kehahi aiii i ka wahine a ke Kuhina Nui Kalaniinoku a Pukaua nui o ke aupuni. O Kuwahine ka inoi, ke kaikuahine o Kanihonui, ke kaikamahine a Kalanikaulihiwaakama, a o ka makuakane, o A. Kaikioewa. Ua lawemalu ia o Kuwahine e J. A. Kuakini, a ua naauauwa o Kalanimoku i ke aloha o kana wahine. Ua kokua mai o Kamehameha ia Knlanimoku e puhi ia kauhale a pau, mai ko Kamehameha kauhale a me ko na 'lii kauhale a me ko na makaainana kauhale a puni j o Oahu. O ka hale o Keopulani me ko Liholiho wale no koe. O ka hele no ia o na luna kala e ohi ka waiwai o na 'lii me na mnkaainana i waho : a mahopeaku na luna puhi hale. Ua hoomaka ia ma Honolulu a me Waikiki ke puhi ahi, a hele ma na kaha o Waialae e hoopuni ma Koolau, A ma Honololu hoomaka me ke koe ole o kekahi hale a Kapalama a Kalihi a Kahauiki a Moanalua a komo iloko o Ewa ke puhi, a pau kekahi hapalua o Ewa i ke puhi ia i ke ahi. Ua hoike o Kuwahine a ua hoopau ia ke puhi ana i ke ahi. Ua kapaia o ke puhi ahi 0 Kuwnhine. Ke au o Kamehameha mai ka A. D. 1811, a BIKI 1 KA A. D. ISI9, KANA MAU HANA A HIKI I KA MAKE ANA. No KA HOl ANA O KAMAHAMEHA 1 KA A. D. ISIl t i Hawaii. Ua makemake lon o Kamehameha e noho loa ina Oahu a hilei i kona inau la o kona hope. Aka, ua hopohopo kona inanao no kona mau la elemakule, a ua ike aku oia i na 'lii e hanai nui mai ana i na kanaka, a e mahiai inai ana i kn aina a hanai i ke kana* ka, ma Koolanpoko nia Koolauloa, a ma Waialua a ma Ewa. A e hoolako aka na 'lii i ka pu me k« kuai nui o na 'iii i ka pouda me tia ua kaumaha ko Knmehameha manao a me kona naau. i kekahi manawa, hoakoakoa inai o Kamehameha i ka poe ike i ke kakaolelo a me na keiki a | kona poe kakaoleio i aoia e ko lakou poe ma--1 kua i pau i ka make. A ua hai mai lakou I i ko lakou ike & um> ko lakou ooonoo, aole nae ia manao i lilo i mea e oluolu ai ko Kamehameha naau kaumaha, a ua imi oia i ka poe ike a pau aoie loaa. Noiaiki, ua kii sa keknhi wnhi kanaka pohenehene, a hiki mai oia atai(a, ninau aku ia o Kamehameha ia ia, " A make ko makuakane, aole wihi huaolelo i waiho mai i oe."' M He wahi huaoleio no," wabi a kahi kanaka pahenehene. u E pau no kuu I kaumaha." •« E hai mai," wahi a ke kaI naka. Alaila, hoike aku la o Kamehameha j mai ka mua a ka hope. u Ua holo," wabi a ke kanaka. Olelo aku la o Kamehameha, " Pehea e holo ai ki pono, aole i lohe ia kau . mau kumu hana e pooo a» P* " Ua holo, ke ; ae mai oe. M Eia na kumu haoa : " L E - Uoi o« i Hawaii, a o na 'lii a pau loa, e hoi i Hawaii; a o ke .aiii e noho i Oahu oei, he alii kipi ». 2- O ka pu a t na 'lii me ka pauda, hookahi no moku e hooili ai o Keoua, eUia no ohua o ke alii hookahi, aoie e hooili | ka pu a me ka paada a na 'lii ma ka moku a me ka uuwaa. 3. E hanaia i puka nui I im> im moku Kema auilaio o ka hua o ka ihu ; o ka moku. 4. I k» hoi aoa o ka moku A«* . m a ko i ke iwa o Hooolulu, «oie e lawe ! na 'iii i ka po, a e pani paa ia ka paka. o ka | oaoku." O ka hooko aoa «i keia mau kamu haoa, a | liio ioiaio,alaila.ua iiioua kanaka puheheoo-

{ ' ? t>e nei i Wanaka kiekie a me ka haoohano. Ua I haawi nku o Kamehameha i oa waiw«i o | Molokai, Lanai, a roe NivraL (Na oakou j no e noonoo iho īa ia. ma Waibe« a ma j j Wailoko kana wahi i noho ai.) j ! A hala na makahiln eiwa o ko Kameha- | meha noho ana ma Oahu raf kona poe alii r | » iwna kaukaualii, a me na pualalii, a roe oa koa, O oa auilo a me ka poe paahana, O na *lii wahine a me na keikikane alii, a me oa kaikumahine a Kamehameha, a me oa keiki a na 'iii. Ua hooiiiia ka pu, ka elau, ka pahikaua, ka pauda, a uie na iakokaua a pau o» ka moku uui Keoua, a me na 'iii, a he mau moku haole no Ainerika a ua noho kamaaina kalepa ma Honoluiu, elua ia mau moku, oo Kapeoa Uinihepa, ame Kapena Davids Opeaioa, a rae na nioku e ae, a ma ka auwaa kekahi. i ka holo ana o ka moku Keoua a kupono i ka iae o Kaluakoi e kau ana ka ihu i Lanai, a ua nah.i kfkahi mau papa ma ka hua iha o Keoua e pili ana i ke kai, a ua komo nui ke kai iioko o ka moku, a ua pioloke na 'lii ine na hnole a me na ohua; a ua hooikaika na haole me ka makau o piholo iloko o ka hohonu. O kekahi kunaka akamai me ka naauao o Waipa, ua noonoo tnua oia i ke kuinu e paa ai, ua nakinaki ia oWaipn i ke kaula a p-ao, ua hookuuia ke ka|>oiena inanoanoa e hoopili me ke kui a me ka hamnre o Waipa i lele aku ai iloko o na ale kawahawaha huhs » ka moana, a makia uku Ia i ke kapolena, a lele aku la iwaho me he manu la, a hiki mai ke kuakea me ka ikaika,a lele aku la me ka hamare a me ke kui a hoopaa aku la i ke kapolena ; pela mau oia i hana ai, a pakele iho la ka moku a me ke oia o na'iii i ine na ohua. Ma keia hana akamai ana a Waipa, ua > loaa ia ia ka inoa hanohano rnc ke kaulana, i <\ un hiiinai o Kamuhameha i kona akamai, j a ua nui no hoi kana mau moku i ka pili ai. j A no keia pilikia i loaa ia Keoua moku ma | ka moana, noiaiia, ua hoi hou ka huakai moana a Kamehameha i Henolulu. Ua kapaia hoi kela holo mua ana, o Keoua inua. A i ke ku ana o ka moku i Honolulu, ua pau na'lii i ka hoi iuka, a ua paa ka pu a me na lako kaua a pau i ka moku. Ua kapili hou ia ka moku a pon, a ua peuu ia a inaikai, uolaila, hoomakaukau iho la ka huakai alii e hoi i Hawaii. Ua kapaia keia holo alua ana, o Keoua nlua. Ua ee aku o Kamehameha a me kekahi poe alii maluna o Uwinihepa, a o ke koena iho, maiuna o ka moku o Kapena Opeaioa, a ma na moku liilii a maluna hoi o na auwaa peleleu. Holo aku la lakou a ku ma Lahaina, a mai laila aku a hiki i Kawaihae, a ua waiho ia kekahi mau pu o Keoua malaila, a na Oiohana i malnma, a mai laila aku hoi a ku i Kealakekua, ua hoolei pau ia ka pu, a na Kamakau i malama ma Kaawaloa. Hoi hou la o Kamehaineha i Molokai, no kona makemake e maika i ke kahua 0 Kaakeke ma Ualnpue, a e ai no hoi i ka inomona o Molokai. Mai laila mai hoi o Kamehameha a hiki ma Lahaina, a noho no hoi malaila, oia a ine na'lii a me na ohua, e ai ana i ka momona, a e kuhiko ana hoi 1 ka waiwai. Ua auhau aku o Kahekiii Keeaumoku ia Maui, Malokni, Lanai a me Kahoolawe, a he puu waiwai nui o kela ano a me keia ano, a ua like hoi me he kuahiwi kiekie la, a he mea hiki ole no hoi ke hoo- : maopopo ia ka nui o ka waiwni, ua ai na'iii i a me na kanaka, a ua hiki ole ke pau 110 ka | nui loa. Ua kapaia ke alii nana i hookupu i ia waiwai, o Kahekili Keeaumoku Puunoi. j A hnla ia mau la, hoi aku la o Kameha- j meha a me na'lii a ku ma Kealakekua, a oa ! kapaia kela hoi ana o Kaniaukani, oia hoi j ka papa ohe a papa lahilahi, me ka niau hoi 1 hoopiliia mai a hookani ae i ka waha, he ukeke ke ano, a o Uwinihepa kekahi inoa, a , oia hoi ka hoolaha ana mai o ia mea. j O ke kumu o ka holo loa ana i Kealake* ! kua, o ko Kainehameha ano mau no, o ka ! pule i ke akua, nolaila o ia i holo loa ai i ka j pule i Hikiau. A pau ke kapu ana ia Hiki- ! au, hoi mai la o Kamehameha a kapu iho la I ia Ohiakuinukumu roa Kahalau, oia hoi ke ! kapu makahiki mua o ko Kamehameha hoi ana i Hawaii. KB ANO O KA IUIPOLE ANA MA HAWAII .N£l I KA WA KAHIKO. I He nui wale ke ano o ka hai pule ana i ke | iakoa. No ke kino iho ke kumu nui o ka puie ana i ke akua, i hiki ai i ke akoa ke j malama mai i ke ota a kanikoo, a haumaka- ! 'aiole, a palalauhala, a kau i ka puaaneane. I A o ke ola ana o ka uhane,ao(e no i pule ia. ! Ua inanao kekahi poe, he mea ob mau loa | ka uhane ; aia a make ke kino, alaila, e hui | pu aku oia me kooa poe aumakua—O Ka- 1 nehekili, o Kanewahilani, o Kauilanuimake- i haikaLani, alaiU, ita maopopo, ioa he pula- i ' pula oia na lakou, e kiiia mai oia a iawe la \ * ia aku i ka lani. loa hoi o Pele a me Hii- I aka kona nau «umakua, aUīhi, aia ma Ka> ! lua o Pele kom kuieana. A pela waie no ia men aku a ia mea ako. O ka poe kaie- . ana ole, ua lawe lakou i ka lakou mau kei- . ki make» a me na makua, oa hoahanau a e |hooutaua i kekahi iaea a iakou i makeiuake

ai, he nwoo f«ha, he mana paha, aia no hei i ka iakou mea e makemake an a ua iilo *e la ia mau raea i mau uhane umhipīli. j Ma ke ano o na haie o ke akaa e maopo-| po ai ke ano o ka oihana e hoojiana ai i ke j akua. ina he ohia ka hau oka hale oke | ! akua e kukuiuia ai maiuna o ke kahua o ka; heiau.he haku ohia ia, a maiu ohia a he| ohiako. He hale keia no ke akua. epa!ej aoa i ke akua e p*u ke kipi, a e paa ka ohu*; mu kipi a e pau ke knya. A nolaila i hanaiia'i na'hi i ka puaa i kaunnhaia ma na | hale haku ohia a oae ua hale lama, oia hoi i ka puaa-hea. Ama na kahua no hoi keka-1 hi e maopopo ai. | He Louiu a lue ka Haieopapa ka haie o, ke akua. O keia haie oke akua. he hale hoomanaio no ka nwaawa o ka aina, no ka make hoi o na aiii a me na makaainana, no ka pilikia, no ka mai ahuiau a mai luku poha, a no ka hanau ole o na waiune a me mi hoiohoiona, a no ka piiikia o ka aina i ka wi, nolaiia. ua imi ia ke kahua o ka hnle o ke akua i kona wahi i oieioia. He Haieolono ka haie u ke akua, he opua melemele. he hoouiuuiu ua,a he hoouluulu ai. Aia a kukuluia ka hale oke akua ma koua kahua i oieioia, oi« hoi koin heiuu me ke kuahu kahiko. No ka wi oka aina ika papaaia a me ka maloo o ka nina i ka wai ole. Oka hoala aua ake alii i keia hnle, oia no ka w;t a ke akua e haawi mai ai i ka u;i. He hale kuula ka hnie o ke akua, he koa no hoi. Ua pili keia maii hale ame na kuahu ma na kapa kuhakai e kupono ana i ka oihana hoouluuiu ia, a he kuahu hoouiuuiu ia no Kuuln, 110 Hiuapukuia, Hinapukuai a ine Kanemakua, he mau kuahu hoomanalo aina keia a hoola aina no hoi. Ua hiki keia j i ka Moi, alii aimoku a ine kanaka lawaia { nui, aole no hoi i pili i na kannka a pau loa.J He pohakuokane, he wahi kuahu ia i kti«j j kuluia a oeoe, hookahi waie no pohaku. Ua pili ka Pohakuokane i na ohana a pau, a ua pili no hoi ina inakaainana a pau. Malaiia no hoi e kaumaha aku ai i ke akua me ka mihi aku i na hewa o ke kino a ine ka ohnna ma ka pule. Ua kapaia ka Pohakuokane, he wahi hoomaha a he puuhonuu, a he oioina e kamailio pu ai me ke akua ma ka iani. (Aole i pan.)