Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 34, 24 August 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau. Helu 38. KE AU O KAMEHAMEHA MAI KA A.D. 1811, A HIKI I KA A.D. 1819. NO KA HOI ANA O KAMEHAMEHA I KA A.D. 1811, i HAWAII. KANA MAU HANA A HIKI I KA MAKE ANA. O na akua i hoomana ia a i pule nui ia maloko o na heiau, oia hoi o Waihau, Unu, Haleopapa, Kuula, Koa, Loulu a me na mua. Haleilimaia, alaneo, hale-auhaumaule, aleo, oeoe, anuu, kuapala a me ka halelau. A o na akua iloko o ka pule ; a o ka hua pule e puana ai : O Kane, Ku, Lono u me Kanaloa. O keia mau akua, aole no ia he mau akua laau a pohaku hoi. Aole no hoi i laweia keia mau akua i mau hoailona i ike makaia a hoomana aku. I ka manawa e pule anaina ai ke anaina a pau loa, alaila, e kukulu like na lima iluna me ka hooiaio ana, aia ke akua oiaio ma ka lani. A pela iho la e kukulu like ai na lima, me ke kuhikuhi like aku, aia ke akua oiaio ma ka lani. A pela no e puana like ai a hiki wale i ka Amama ana, (Amene) alaila, hookuu na lima ilalo. Ina he pule ohana ; i ke ala ana mai o ke kane a me na keikikane a mau makua paha, alaila, komo aku lakou i ka hale mua, a lawe mai hoi i ka ipu a Lono, oia hoi ka ipu-kuaaha. He hulilau ke ano o keia ipu, ua hana ia i ke kuaaha a paa, a ua kakai ia kekahi aia maloko, he ai,.he ia, he awa, a he wahi huluhulu awa mawaho o ke kakai, ua nakinaki ia, a lawe ia ae la a waiho ma ka puka, haliu aku ke alo iwaho, me ka nonoi aku i ke akua, e hoola i na'lii, na makaainana a me ka ohana, a pau ia, ai ka ai a me ka ia. A pela no i ke ahiahi Ua olelo nui ia ka lahuikanaka Hawaii, he lahui haipule i ke akua, he hookipa, he oluolu, he heahea, he aloha, he haawi wale i na mea ai a me na mea aahu, he kahea no i na malihini e moe ma ka hale, e ai wale ana i ka ai a me ka ia, a e aahu wale ana no me ka uku ole. He lahui hilahila keia i ka piepiele. Oia iho la ke ano o keia lahui mamua aku o ka hiki ana mai o na haole a me ka pono Kristiano ma Hawuii nei, a ke aoia nei i ka aua, ke pi, ka uahoa a me ke koea, a e ao i ka hauhauhali, a e puka i haoa a e hooiolea. Ua hooko no kekahi poe i keia, aka, o ka hapanui, ke maumaua mai nei no na mamo a ka lokomaikai. O ka poe aua a pi hoi, ua hoohilahila loa ia ko lakou mau inoa. Pela o ka mahiai a ke Kukului, o Pahia a me Kuleioiki. Heaha ke kumu ? He lahuikanaka haipule i ke akua, he ike i ka moolelo o ke Akua, i kona mana, i ka ike, ke ahonui, ka hana maikai a me ke ola loa. He lahui ike i ka moolelo o ka honua nei i ka pono a me ka hewa. He lahui ike i na moolelo o kela a me keia aupuni, no ka maikai a me ke ino. Aia ma ka moolelo pule, Akua, kaao, papahulihonua a me na moolelo o na mookuauhau, aia malaila e loaa ai na lahuikanaka o ka honua. HOOMANAKII. He lahui hoomana ole keia i na kii mamua aku o ka hiki ana mai o na haole a me ka pono Kristiano. Aole no he kii i kukuluia imua o ke anaina, a kukuli hoomaikai aku ke anaina a ahakanaka paha. Aole no hoi i kukuluia imua o Kukailimoku, Kukeoloewa, Kuhooneenuu a me na mea like, a hoomana aku la hoi ke anaina, me ke kukuli ana iho i na kuli ilalo o ka lepo. O keia mau akua, he mau akua kapu loa aole e ike ia e ke anaina, aohe no hoi e waiho mau ia iloko o ka heiau ; aia wale no i ke kapu nui ana o ka heiau i ka po, a oia wale iho la no ka wa e laweia mai ai o keia inau akua, alaila, kauo ke akua hulu ; o ke Alii a me ke kahuna nui waie no, a mahope o ke kuahu ka aha kai. He mau hoailona keia no ke akua ike ole ia. O na kii i kukuluia mawaho o ka pae humu, he mau kii hoonani wale no ia mawaho o ka heiau, aole ia he mau kii e hoomanaia'i a kukuli aku kekahi kanaka. KE ANAINA PULE. I ke anaina pule nui mawaho iho o ka lele i ka wa e pule ai, a o ke alii nui ma ka puka o ka heiau, malalo iho o ka lele, a haliu mai ke a!o i ke anaina, a o ke kahuna nui ma ka aoao; o na alii a me ke anaina, mawaho aku lakou o ka lele, e haliu aku ana ke alo imua o ke alii a me ke kahuna, me ka noho paa o na lemu, me ke pelu like o na kuli. I ka wa a ke kahuna e hooho mai ai i ka hua pule, alaila, hoala like ae la na liina akau i ke kuhikuhi i ka lani, oia ko lakou hoohiki ana i ke akua e kokua mai. A loihi loa ka hapai like ana o na li.ma, a ina he pule i loaa like i ke anaina, alaila, e puana liko auanei me ke anain; a hiki i ka pule kapu loa, he kumalolohia, he mau hua pule pokole, aka, ua ikaika loa nae ke kanawai hoopai i ke ola ; a kulou like aku la ke poo o ke anaina ilalo, me ka lele ole mai o ka lemu, alaila, Amama (Amene) ae la ke alii. Aole no he kii i ku-

kuluia mai imua o ke anaina. O keia iho la no ke ano maoli o ke anaina haipule a na alii i ka wa kahiko o Hawaii nei a hiki mai ia Kamehaameha. Hoi mai la o Kamehameha a noho iho la ma Kailua, oia a me ka huakai holookoa a pau. A o kana mau hana mau i kona mau makahiki elemakule, ou hoi ka lawaia. Hele no oia i ka lawaia me kana poe lawaia a

pau i Kekaha ma Kaelehuluhulu i ka hiaku, ka hi-ahi a me kela lawaia keia lawaia a nui wale. A nui ka ia i loaa mai, alaila, haawiia ae la i na 'alii a me na kanaka, a haawiia no hoi i ka poe mahiai a me na kahuna kalai. I ka wa o ka malolo o Kohala, holo no o Kamehameha i Kohala i ka lawaia malolo, a kuai no i ka malolo me ka poe mahiai o Kohala, Waimanu a me Waipio. Hana maalea o Kamehameha ike kuai ana me ka poe mahiai, hookahi no holoai hookahi malolo, hookahi no umeke poi hookahi malolo, a pela wale aku. A ma keia hana aha a Kamehameha pela, ua poho loa ka poe mea ai, nolaila, imi maalea iho la lakou i mea no Kamehameha e poho ai, a e loaa ai no hoi ia lakou ka haawina like. Hana maalea iho la hoi ka poe mahiai, hookahi no oha kalo paa i ka wahi, aole hui e hiki ia Kamehameha ke hoohalahaia. Olelo iho la nae hoi o Kamehameha, "O oe wale no la hoi e ka lawaia ka maalea, aole hoi e hana maalea ka mahiai, waiho aku la hoi ke akamai a hea." Ina e kaulana mai ke ahi o Kalae i Kau, holo no o Kamehameha i ka hi-ahi i Kalae, a lawaia aumaiewa no ilaila i Kaulana, Kailikii, Pohue, Napuu o Pele, ma Kapalilua ama ia wahi aku a ia wahi aku.

O ka hoala i na heiau o ke akua kekahi hana nui a Kamehameha, ua hana oia ia Keikipuipui ma Kailua, he hana nui, me ke kukulu i na kii hoonani mawaho o ka paehumu, he kii laau ohia i kalaiia a oleole ka waha, a hooloihiia ke poo a mahiole iluna, a ua hoopoepoe ia na uha me na wawae, a malalo o na wawae, o ka pauku wahie okoa no a loihi, i paa ke kukulu ana ilalo o ka lepo; he mau kanaha ka nui o na kii o kekahi heiau, a he lau ko kekahi mau heiau nui. Ua kukulu ia o waho o ka paehumu a puni o ka heiau, a ma ke alanui e hele mai ai a hiki i ka pahu kapu, ua kukulu lalaniia ke kii, a o ke kii e ku ani i ka pahu kapu, o Kukalepeonionio ia. O keia poe kii i kalaiia, aole no ia.he poe kii e hoomanaia ana, aole no hoi e kukuli iho kekahi kanaka a kahuna hoi ilaila.a hoomana aku. O ka ohia hamau, ohia pane, ahiaha a me ka ohia lama, oia na laau e kalaiia ai. Ua hanaia na kii i mea hoonani, i uluhia, ulumahiehie ka hale o ke akua, a i iho mai ko akua mai ka lani mai. E nana i ka moolelo o Umi a Liloa. I ke kaumaha ana o Umi ma ka heiau o Moaula ma Waipio i ka mohaikuni, a iho mai la o Ku ke akua mai ka lani mai, maloko o ke ao polohiwa a me ka onohi, a o ke alelo kni knpulili ilalo o hoopau a palu aku hoi i na mohaikuni.

O keia mau kii laau i kukuluia mawaho o ka heiau, aole he kapu ke kahuia i ka umu. I kekahi manawa, ua kahu no ka poe paa mua i na kii i wahie. E nana hoi i ka moolelo o Kawelo i ka holo ana i Kauai i ke kaua, I ke kapu ana o Kawelo i ka heiau o Puehu, aia ma Waianae. I ka pau ana o ke kaumaha ana o ka mohai, o ke kena ae la no ia o Kawelo i ka laau o ka paehumu, me ka laau pa, a me na kii no hoi o ka heiau i wahie no ke o e holo ai i ke kaua i Kauai. Hana iho la o Kamehameha ia Ahuena me kona mau kii, ia Hikiau me kona mau kii, a ia Hale o Keawe me kona mau kii, a pela no ma kela wahi keia wahi o na heiau kahiko. NO KA WAHIE ALA (lLIAHI.) I ke ono a me ka hiku o na makahiki o ko Kamehameha mau makahiki ma Oahu, mahope iho o kona holo ana mai Hawaii mai maluna o ka Peleleu, he nui na moku e holo mau ana ma Manila, Matao no Kina mai, a ua nui no hoi na Kapena moku i olelo mai ia Kamehameha a me na alii, o ka laau wahie ala (iliahi), oia ka laau waiwai loa. Ua makemake loa ia kela laau ala ma Matao a ma na aina pake a pau. Nolaila, ua kena koke ae o Kamehameha, e huli nui ia kela laau ma na kuahiwi o Oahu, ua loaa no a ua ike hoi na haole eia ma Hawaii nei ka laau ala. O Kapena McCook, Kapena Ogena, Kapeka Kawilipota, Kapena Uwinihepa, Kapena Bartow me Kapena Davids Opealoa ; ua lawe nui loa lakou i ka laau ala ma Matao a me Kanetona, a lawe nui mai i ka lole. O ke ano ona lole i lawe nui ia mai e kuai i ka laau ala, o ke kanekopa, kuakalikea, omaomaokalikea, o ke pulu aahu, o ke omaomao holookoa, o ka huluhulu pohaka ulaula, o ka holoku pihapiha, o ka lainakini, o ka holei, o ka laholile a me na ano lole he nui wale. I ko Kamehameha noho ana ma Hawaii, iaia i hoi ai ia Kaniaukani, ua kena aku oia i ka poe kalai laauala ma na kuahiwi o Kona a me Kau, a ua haawi i ka lole a me ka

mamaki i ka poe kalai laau a haawi nui loa aku ia i ka ai a me ka ia. A o ka lawe ana i ke awa ku moku, na na makaainana o Kona a me Kau ; a pela no hoi o Kohala a me Hamakua. A pela no hoi i na alii a pau i hoouna aku ai i ko lakou poe kanaka i ke kalai laau. O ka hele nui ana o na'lii a me na makaainana i ke kalai laau ala, a me ka halihali

ana i na awa ku moku, nolaila, ua hiki mai ka wi nui puni mai Hawaii a Kauai, a ua kapaia kela wi nui ana, he Hilaulele a he Hahapilau, he Laulele, he Pualele, a he ai amau a me ka ai hapuu. A ike o Kamehameha i ka wi o ka aina, kauoha oia i na'lii a me na makaainana, aole e hoopapau nui i ke kua laau ala. Hookapu aku la oia i ka laau ala no ke Aupuni. Olelo aku oia i na alii a me na makaainana, e mahi nui i ka aina i ka ai. O Kamehameha no kekahi i hana i ka mahiai, aia kana mahinaai mauka o Kailua ma Kona, a ua hana pu no oia me kona mau aialo. I ka pau ana o ke pulu, ua kipuluia me ka uhi ana i ke amaumau a paa. Ua oleloia hoi, o kela mala a Kamehameha i hana ai, ua loihi na makahiki o ka waiho ana me ka ulu ole o ka nahelehele, o ke kalo no ke lawe mai, ulu no ka oha, a nunui uhukiia, ulu mai no ka wae, a pela aku, ulu mai no ka-mau, a ulu mai no ka palili, a pela no ka mamauea ame ka ne. O Kuahewa ka inoa o ua mala nei. I ka hana ia ana o keia mala kalo nui, papa loa o Kamehunieha i na kanaka o kona aialo, aole e kii wale aku i ka ai a me ka huli ai na makaainana, a hao wale, a ki wale a lalau wale aku, a ike aku i ka ahui maia, pu-ko, pue uala a hao wale iho, mai hana ko'u poe kanaka pela, o alina auanei ko'u inoa. O ke kuai a me ke noi aku no ka pono ma ke alo, a i ana kela, ua pono no. "Aia no i o wahi a Pahia." O ke noi no ka mea maikai wahi a ka poe kahiko. O ka aihue, lalau wale, hao wale, pakaha wale, lawe wale, mokio, lawe malu, o ka hewa ia wahi a ka poe kahiko o Hawaii nei. O Kamehameha no kekahi i hele i ke noi huli no kana mala kalo. Eia kekahi mea kupanaha, a lohe o Kamehameha elua ma-| la kalo nui mauka o Kuapehu na kekahi alii, a o kahi kahu o ua alii nei, ua oi aku kona punahele i kona haku, a manao iho la nae o Kamehameha e noi i ua alii nei nana na mala kalo, a e haawi hapa ia mai ana paha ka huli a e loaa ole ana no paha. Aole i pau.