Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 35, 31 August 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakal'. HKLL" 39. Ke au o Kanehamema mai ka A. D. 1511, a BIKI 1 k'A A. D. ISI9. No h!A HOl ANA ; o Kanehameua ika A. D. ISI i, i Hawaii. Kana nau hana a HIKI I KA MAKE ANA. Holo aku la o Kamehameha a pae i Kaa* waloa, poeleele iho la ; a o ua kanaka nei, i i ka mua i ka haipuie, a ua ona i ka awa, a ' hoi i ka hale e hiamoe ai. Komo aku la o | Kamehameha iloko o ka hale, e lo'ii ann ke- ! la me ka lea o ka hiamoe, a noho iho la hoi ; o Kamehameha ma ke poo o ua wahi kanaj ka ia, a lomilomi iho la. Hikilele ae la ua . wahi kanaka nei, a ninau ae In, " Owai hoi keia ?" "Owau no o Kamehameha." »» Heaha ka makemnke o kuu Haku o ka hiki ana mai o ka po ?*' " O na mala huli kalo a Naihe i Kuapehu, e haawi mai oe na'u." ,4 Nau ia,'' wahi a ua wohi kanaka nei. Kupanaha no hoi o Kamehameha a ka Moi hoohaahaa nui wale ; ka i no paha i ka manawa ilihune wale no la hoi ka noho hoohaahaa ana malalo o na makaainana, a ua hui pu ia hoi keia mai Hawaii a Kauai. a nona o luna a nona o lalo, a ua elemakule hoi oin, a he inoa Einepem Kamehameha Hawnii hoi. Aho nui io no, huahaa no hoi ka naau. He alii no, he alii olelo wnhi ana. Aole ka, he naau Kristiano maoli no. No KB KUI WAI MA KALAE. Elua no kumu o ke kui wai ana ma Kalae, oia hoi ka nele i ka wai ole, a ua pilikia na moku kii iaau ala i ka wai ole, a he wuhi no hoi i noho mau ia e na alii i ka wa kahiko i ka Inwaia hi-nhi, a malaila no hoi j o Kalaniopuu i eli iho ai i wai ; a o keknhi, } ua hopol»opo o Kamehameha i kekahi ahi kamaaina o Kau o kipi auanei. O ko Kamehameha manao nui n:ie, o ka hoakoakoi i na aln a pau loa imua ona ; aia no ia la ka ai, ka ia a nte ka waiwai. A o ke alii e noho ana i ke kuauina, a e hnnni ana hoi i ke kanaku i ke kuaaina, he alii ki« pi no ia. Ua manao nui no o Kamehameha, kuupa* panui ke aupuni o kona hooilina mahope o kona make ana, n noho inaluhia iho ke aupuni ninlalo o Liholiho, aole hoi e ikeia ke kipi a me ka lawe aupuni, a nolaila kona makemoke e hoohui me kela alii, aka, he nlii makau loa kela ia Knmehameha, aohe no hoi he makemakee launa pu aku me in, a nolaila, inanao ui o Knmehamehi he alii kipi nupuni keln. Holo aku la o Kamehaineha, nu nlii hoi a me nu aialo, na makaainona hoi o Kona a me ko Kau, a me Waianae me na kuhikuhi puuone. Ma ka ike hoi a na kuhikuhi puuoue i kahi e loaa ai kn wai. aia ma ke alo o ka Ilio a l«ono. Ua eli nui na alii a me na innkaninana, aohe nae he poopoo iho no ka pankiki o ka pnhoehoe, a no ka nele no hoi paha kekahi i na mea panhana liaole, nolaila aohe loaa o ka wai. Hookahi no waiwai nui i !ona ma Knlne, oiu hoi ka pao ana i mau puka pohaku kahi e hoopaa ia ai na moku ke ku malaila, ke mau nei nu ia a hiki i keia la. 0 nn alii hoi o kuaainn, nole no i Inunn iki mni a hoi wale no o Kamehameha ma i Kona. Ua loihi no ko Kainehameha noho nna ma Knlae i ka eli wai a me ka lawaia, aohe nae i launa in mai e ua alii lu, He uui no na hana i hoowalewaleia ni, aole no i hui. Ua hui nae me Kuanuianukuapuu, akn, ua hehi ia oia e na makaninana maukn ae o Punaluu, o Panilauhau ia wahi. O Kupakee ka inoa o ke alii pee. No KA MAKE aNA O KeKUIAPOIWA. 1 ke kui wai ann ma Kwlne, a hoi o Kamehameha a me nn nlii i Kona, a noho ihr !la o Kekuiapoiwa i Kau, no ka inen, ia Pu eo o Waiohinu, a o ua hoi o Pueo ke knm a Kekuiapoiwa. Noho iho laua a hala ka makahiki, inai iho la o Kekuiapoiwa. A lo he na alii o Kona he mai make ko Kekuia poiwa. A o ke kumu o kona inai e uiake jai, o ka huohauinia o Pueo i na mea i hoo ; laaia no ke akuu. Ua pilikia o Kekuia(>o | iwa, ua ai ia ka waha a ine kn ihu. Kuk»- ] iho la hoi na nlii kane n me na alii wahine ( e m*ke o Pueo, a e hoomoe puu ia no Ke i kuiapoiwn. | A lohe o Kamehameha i keia ohumu an? ia nm alii, hoouna aku la oia ia Boti Kama (uleule, me ke kauoha aku ia ia e holo pu | me na alii i Kau, i ka i ana, "Ina e holo pe |oukou me na alii,a ina e make io ann o Ke ! kumpoiwa, a makemake na alii e make r i Pueo, e hoole aku oe, aohe e make ke kana- : ka, a ina he makemake oukou e na alii i i moepuu no ke alii, alaila. e olelo aku oe, o [ oe no ka moepuu o ke alii, a e ola o Pueo, | ua kapu ka make o ke kanaka na ke alii. na Liholiho." I ka inakahiki ISIS, make iho la o Kekuiapoiwa ma Kapankei, e kokoke ana ina Ka-lualu, i Kiolaka& mi Kau. O keia Ke-

kuiapoiwa. ora no ln mikuahioe o Keopuo!ani, ke kaikamahtne m Kalola Pupukm o Honokawmilani. be aiii kapu no Maai m ine Hawaii. 1 ka manawa hoi a na aiii i koi ai e make o Pueo i moepuu no Kekuiapoiwa, ua hoole ia e Boki. No KA Kt BINI A 5fE KA HANA ANA O KA PaPU ' MA HONOLULU. ; i ka hoi ana mai o na alii mai Kau mai. * mahope iho o ka make ana o Kekuiapoiwm, 'a i ka makahiki 1015, i ka malama o Nore- f f maba, ku mai la keknhi moku inaouwm Ru-1 ; sini, a e hoohaunaele ana ia Oahu e iiio no ' lakou. ! ' A lohe o Kamehameha ma Hawaii, e hoo-| : haunaeie kaua ana ka Rusini ma Oahu, ' aluila. hoouna mai ia oia ia Kalanimoku ka > | Alihikaua nui o ke Aupuni, a hoouna pu ! mai ia no hoi oia i na Kuhina, oia hoi o Ka- ' hekili Keenumoku, Ulumeheihei Hoapili, | Haiha Naihe, Palekaluhi Kaikioewa, Pauli : Knoleioku a me ka nui o na alii a nie na ' koa, o ka okaka a m« keknhi poe kaua e ae. i Ma ka moku ka nui n ma ka auwaa kekahi. ! Me keia holo ana, ua kauoha pu mai no hoi ! o Kamehameha, " Ke holo la oukou i ke I ! kaua me ka haole, a i kaua ole oukou me ! ka haole, nlaila, e haawi aku oukou i ka ai ! a me ka puan na ka haole " v/ A hiki ka huakni kaua ma Oahu, ike mai In ka moku Kusini i ka nui o na alii a me na koa, o ka inakau honua no in a holo ann 4 i Kauai, a hnna iho la i mau papu ma Hana-1 i lei a me Waimea, oia hoi o Hipo. j A ike iho la o Kalanimoku aohe hoa ka-: ! j ua, a manao iho Ja oia e hana i Papu kaua ' I no ke nwa a me ke kulanakauhale o Hono- [ I lulu, i mea e pale nku ai i na enemi. Kua-1 | haua īa ae Ia na kane a me na wahine n pu-1 j ni Oahu, e hana ma Hpnolulu i Papu, a ua i j knpaia o Kekuanohu. <0 Waialua wale no ka moku i hanu ole i ka Pnpu, no ka hoole I no o ke alii o ia'moku, oia hoi o Kahekili! Keenumoku. O ka halihali Inau ala wale no ka hann a ko Waiulua. Ka make ana o Pauli Kaolkioku. Ua hooinnkn in ka hana ia nna o ka Pnpu ma ka hi 16 o lanuai'i 1816, a mahope iho o ia mau la, make iho la o Pauli Kaoleioku me ke kaa u mai ole. Penei nae hoi kahi moolelo o kona mnke ana : E hnna mau ana ' no o Pauli Kaoleioku i keia la keia la ma ka Papu, ine na kanaka n pau o kona aiaio) | a me na kanaka hoi o kona mau aina. Ua | j hana no oia a ahiahi, hoi mai la ma kona wahi ma Kaumakapili ; aole nae hoi oia i | ike, e kapu ann kana kahuna o Kamakauiia ia ahiahi, a ua moa ka puaa a ke Ak'ia. 1 ka hoi ana mai o Kaoleioku i ke ahiahi | poeleele, e okioki ana ka puaa, a ike ua ka- j huna nei ia Kaoleioku, kahea mai !a, 41 E j Kalani e, iloko nei inua e kapu ai i ka puaa a ko akua, a noa ae alaila hoi aku i ka hale." Kipa aku la ua alii nei imua, kapu iho la a noa, a inu ae la i ka apu awa, a ai iho la i ka puaa. A puu ka ai ana, hoi aku la i ka hale moe, a hoolale aku la ia Kialoa i baka, a pupuhi no hoi, a hoi iho ln a moe pu me Manono kana wahine. 1 ke aumoe ana iho, puoho ae la o Manono, n ike iho la e nunulu nna o Knoleioku. Hoala aku la o Manono ia Kialoa a ine Kalohi na muki baku, i ka i ana, " E ala m.ii olua, heaha la keia o ia nei ?" Ala ae la laua, a ike maopopo iho la e kahe ana ka hua, a e make ana no hoi aole e ola. Kii ia aku la na'lii a me na kanaka, a uwe ku makena ae la no ka make ana o Kaoleioku. O ua Kaoleioku nei nae, oia no ka Kamehameha keiki makahiapo. O Kanekapolei ka makuahine, oia hoi kn wahine kapu a Kalaniopuu o kona noho ai aupuni ana ia Hawnii. O kona kahili ai aupuni no kana wahme o Poouliuli. He kipa wale ka mai i make ai o Kaoleioku. E noonoo wale iho oukou e ka poe heluhelu, a i loaa ole, na*u no e hai aku. | I ka paa ana o ka Papu, hoomaka koke | iho ia o Kalaniinoku a me na aiii a pau i : ke kua iaau aia ma Wahiawa, Halemano, j | Puukapu, Kanewai a ma na Koolauloa. Ma | ! Wahiawa nae ka oi o kn laau aia, he hulipu ; 1 ka laau, he kauo ka hiki i kai. A no ka 1 nui o ka laau ala, ua iawe na aina a puni; | Oahu, a ua nui launa ole no hoi ka lole i | ! loaa i na alii, a ua kuai kekahi poe alii i' 1 mau moku no lakou. ! O ke alii keknhi o Kauai i kuai nui ioa i { ka lole, ka pu, ka pauda, a he mau moku i ; kiaiua nui hoi kekahi ona. O Kamohela-1 | ni a me Mikapako na inoa, a me kekahi | mau moku e ae. Aole no hoi i kana mai ■ ! ka nui o ka waiwai i loaa tnai no ka Uau i | ■ aU ia wa. | O Kamehameha no hoi kekahi i kuai i i moku nui, o Kalahoiile ka inoa, he moku i 1 lawe aihue ia mai. Maluna mai hoi o ia | ' moku ka ioie laholiie a me ka Ueioa. Un ] ■ kii hos ia mai no nae e kekahi manuwa Pa- i niolo. ka poe nona km waiwai, m om Uwe i ! hou ia no. O ka poe hoi ntvna i iawe aihue] | mai, ua hopuhopu pio ia. a hoihoi ia i Pani-' i 010, a o kekahi poe, ua hunaia ma Kailua, m ! | 1 j | ua iiio kekahi o ia poe i kamamioa, oim km j • pua a kekahi kauakm eieeie oia moku, oia o jManuela,ao Nopa kekahi inoa. Pela no

kekahi enoku i nahaha rna Kahooiawe, i k* manawa o Kamehameha e noho anm ma o Oahu, oia pahm km makahiki 1809, m no ia moku no o Mikapaia a me W. Hipmle (Atiuau), a ua lilo i kupona kekahi poe. Ka ixi ana ina Keiki Alii a Ohasaaui. He mea ki«kie a me ka hanohano ka imi Haku m me ka huli Alii ana i km wm kmhiko ma Hawmii nei, m ua huii mai km imi Ain mai Hawaii mai a ioaa i Oahu, a i Kaumi, a peia hoi e imi aku ai i Maui a i Hawmii. He mea mau no hoi ka imi ana i Haku iiuna a kiekie, a huii iho no i ohana aiii a ioaa, a imi hou aku no iialo a loaa, he iwikuamoo, be paa kahili, abe ako lauoho. O keia poe i km wa kahiko, aohe no i mamao ' loa mai ka ohana aku. Na lakou no hoi e makee ke knpu alii. Oka minamma alii no kekahi mea e pau ai ke kaua i ka wa ka- ■ hiko) a ike ae la na alii, a o ka pau no ia o oke kaua. Mai na alii ka minamina ana makaainana. Aia no a nui ka imi alii ana, a pela no hoi ka imi kanakm ana. O ka wai-; makaolehua, kuluwaimakalani a me ka w«i- ; makaakamanu, he mea minamina loa no ia ' Ina aiii. He kaao no ia i kamaaina i na'lii • a me na maknainana, a mai laila mai no ka j lehulehu a me ke kawowo ana o na'lii a me na pua aiii, na ohana alii a me na kaukau- ! nlii hoi. j Eia hoi kekahi, o ka hoolohe o na alii i: kein mau olelo no kn imi alii ana. Aohe no he minamina o Kamehameha i ka hoomoe i' kana mau kaikamahine ponoi i kekahi alii ■ pupuka, aia kona manao nui o ka ioaa mni! oke keiki. Aole no boi ia Kamehameha j wale no kein, mai na nlii knhiko mni no ia. 1 Aole no e hoowahawaha i ka pupuka alii, a i elemakale, a makole no hoi, aia no ka pono a loaa ke keiki aiii, oluolu iho ka manao, n ' inahanohoi. j O ka moe pio a me ka moe naha, aoie no in i pili i ka ohana alii, i na knukau alii hoi ; a me na makaainana, ua kapu loa keia mnu < moe ia lakou, a he mea hilahila no hoi. Ua j pili ka inoe pio a me ka moe naha i na alii j niaupio, aole i moe kane ia a moe wahme ia hoi, i hua ano kane a ano wahine hoi na-1 na. Ua moe ia i lona mai ke Akua, ka lhi-1 ihi ame ke Ahi. Oke keiki no ke kumu n ' keia moe nna, a loaa mai ke Alii, pau ae la,! aohi in o knna kane, aole hoi in o kana wn-, hine. Un kuamakalau, a hanau, n lonolau , ka hanauna alii,a pumanainana ia Kuihewa., (Aole i pau.) ;