Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 37, 14 September 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. KaMAKAL'.

lIELU 41. .KIAO 0 KaHEMAHLHA HAI h'A A. D. 1811, A mn i «a A. D. 1519. No ka hoi a*a o Kanehaxeba i KA A. D. 1511, i HAWAU. KASA 3IAU HA?«A A ' Hirt IKA xake aha. Eia hoi kekahi kumu e maopopo ai kona manao nui i kana keiki ia Liholiho, a pela no hoi i kana mau keikikanea pau.i na kai> • kamahine hoi a'me na moopuna. i 1. Oko Kamehameha hookuikahi ana i )keia aupuni me ke aupuni o Beritania, a me | kona hoolaulea ana me oa'lii manuwi ame ina kanaka o ia aupuni, me ke kokua vrale ! aku ina mea ai na na moku Beritania. A jo kona palapala ana i ka Moi o Beritania, e |kokua mai i keia aupuni no na pilikia kuwa- | ho mai na aupuni e mai ke kaua ia mai. j 2. Oko Kamehameha nonoi ana ika Moi 0 Bentania i Hae, a i mau hoailona Alii a ime ke Kiekie a me ka hanohano o ke AuI puni Hawaii. Auaae ia mai eke Kuhina | Nui o Beritania, mamuii o ke kauoha a King | Keoki 111 i kona wa mai. 1 3. Aole no hoi ina Ber : tania vrale no ka ! Kamehameha hoolaulea ana, aka, ua oi loa kona hoolaulea ana i na kanaka o Amerika. Ua hui pu no o Kamehameha ma ke kokun nui ana i na inea ai a me na lako o kela a me keia aoo. He ahaaina Jiu'ai ma Honoiulu, ika makahiki ISIO, aia ma Kapauhi. ; Oia no hoi ka hoomaka mua ana o ka la 4 o j lulai, a lilo i la hoomanao no Hawaii nei, e [ huipu aku i ka hui aloha pu, e hoomanao i ka la i kuokoa ai ke Aupuni o Amerika Hui!puia,aka, ua haawi mua aku o Kamehameha i kona aloha ia Kanaloaahuakana ke alii koa o Amerika, ina o Kapena Ogena la a |me Kapena Mnkahawela. Ua kokua aku no hoi oia i na moku a me na Kapena a me na kanaka Amen'ka i hiki mai i Hawaii nei. Pela no hoi kona hoolaulea i ko kela a ine keia aupuni i launa aloha mai i ke Aupuni Hawaii nei. 4. 0 ko Kamehaineha hookuikahi ana, a hoolaulea ana, a noho «loha pu ana me na aupuni e. No kona aloha no i kana keiki Alii ia Liholiho, a me kana poe keiki a me kana mau moopuna aku, i kuikahi like ai ka noho ana o keia auouni me na aupuni e. 5. O na pilikia i hu ae mawaho o na pono a Kamehnineha i hookuikahi ai a i hoolaulea ai ine na aupuni e, aole no ia i pili i na pono nui a Kamehameha i hoakea ;.i i ke alanui oka noho maluhia ana. Ua pili kekahi pilikia o ia mau piiikia no na aoao hoomana Akua. Ua ike ole nae o Kamehameha ia mau keakea o ke aupuni o knna mau keiki a me kana mau moopuna hoi mamua o kona make ana. Eia no hoi kekahi mea e maopopo ai ke aloha o Kamehameha. o kana olelo ana hoi 1 konn poe kanaka kalai laau, i ka i ana ae, •' 1 kalai oukou i ka laau ea, mai oki oukou i ka laau opiopio, a mai noho a hoohina wale ina laau ala liilii." "Nawai aku auanei ia mau laau liilii, ua elemakule ae nei oe?" wnhi aka poe kalai lauu ala. 1 mai Iu hoi o Kamehameha, "Ina no au e make, aia no ka'u keiki alii a me ka'u poe keiki, a na lakou aku no hoi paha. M Pela no hoi oia i olelo aku ai i ka poe kapili manu 00, i ka poe kalai waa, haku ahuula, kalai ipu-laau a me ka poe lawaia. O keia mau hana a pau a Kamehameha, he mau hana no ia e hoike ana i kona aloha \ kana poe keiki ame na moopuna. A o kona hni »kea ana no hoi hookaulann e ana i ka hooilina o ke aupuni niamua loa ae o kona make ann. A o keia hnna ana no hoi, he hoailona no ia o kona naauao io ame ka manao Kristiano maoli. Pela no nae kekahi mau alii kahiko o Hawaii nei. Ka make ana o Kanehameha. Ua hanauia o Kamehnmeha ma Kapaakai, Kokoiki, Kohala, ika makahiki 1726. He wa kaua kauhna ko Kamehameha hanau • ana. Ao na kaua kaulana ia wa mamua ae iho o Kahalemamalakoa, a mahope iho | hoi o kona hanau ana, o ke kaua i kapaia o | Kawelu. Ua make o Kamehaineha ika la jSoMeilSl9. He S3 ka nui o kona mau makahiki.. He 14 makahiki ana i kaua,ai e hoohui i aupuni hookahi. He 23 makahiIki i noho ai oia ma ka noho alii e hooponopono i aupuui. He 37 hoi makahiki.mai : kona hui ana i ke aupuni a me na makahiki !o ka noho alii ana. Ika 7 hoi o kona hoi ana i Ha\yaii, i kāpafa oi Ua. ! make oia i k« po ma Kamnkahonu, Kailuā, [ Hawaii. | 1 kona wa opiopio, he keiki ikaika o Ka- < mehameha i ka inokomoko, kulakulai, i kai honulionu, i ka wala, a me na hana ikaika a , pau. O ke aoo o kona kino he lawa, ua ikiI ika loa kona aa malona o kona hokua, a maluna o kona mau kaha kihi poohiwi, ua kihij kihi, n o kona mau papalina a me na nau ' kuma pepeiao, ua nui, a ikaika. I kona ma- , nawa e huhu «i, ua oi aku ka weliwele a me { ka makau ia ia, a me ka ula o kona mau; maka. Ina ua kulike na helehelena owaho < o kona kino me na mea oloko o kona naau, ' ina ua oi loa aku ka weliweli ia ia e like me ;ka Liona. Aka, ua okoa owaho o kona helehelena, a ua okoa ka hami n kona naau. | He makua no ke keiki makua ole, hehoola| no ka eleinakule a iī.e ka luahine. he kokua \ no ka poe i hoopilikiaia, he mahiai he lawa'ia na ka poe peloli, he kuku kapa no ka poe! ! ilihune. lloko o kona mau la o kona noho Aupuni« ; ana, a tne na'lii i noho Aupuni tnatnu» aku j o kona noho Alii ana, aole i ikeia ka auhau| i ana maluna o ke kino o ke kanaka, a me na i holoholona, a me ka hale, a ms oa mea aahu ] a me na mea ai.

I ko Kamebanieh« make aoa.iole i oaw*liwali kona kino. aole i powehīwehi kona mau maka. aoie i kaloa ako kooa poo imaa roe ke kookoo. a ma kona laooho e ike ako ai ia ia ua eiem!»kufe. no ke keokeo o koo* iauoho hina. He loihi no kona wiiho ania iloko o ka mai. a ua kaaohaia o Kalaoimoku a me Keeaumoka a me kekahi poe aiii « doho ana i Oaho i ke koa laao ala, e hoi i Hawaii i ka mai o Kamehameha. A o Boti Kamauieule. oa ooho oia i Alii Kiaaina no Oaho a me kekahi poe alii e ae. I ka hoomaka ana o ko Kamehameha mai, ua iapaau no ka poe ike maoii i ke ano o ka laau Upaao maoii, oia o Koauao a me Kalanimoku, a o Kuakamauna kekahi, a me kekahi poe kahann aiii e ae. Ua iokahi ka lakou ike, wahi a lakoo, oa kopooa ka mai i kahi i aoia e ke kumu. Aole e ola i ka iapa&o, a ua hai aku ia Kamehameha, wahi a Kukamauna. Oielo aku o Kaianimoku ia Kamehameha, " Ua pau ka ike a ka poe kahuna iapaau ia oe, e pono e waiho aku oe i ko akua, ia ia j ko ola a me ko make." | Penei ka mooieio no ko Kamehameha i waiho ana i kona mau akua ke ola. I ka! mahuahua ana o ka mai o Kamehameha, a hiki ole i ka poe kahuna lapaau ke hoola i' ka mai, alaila, olelo aku la ke kahuna nui,! " E aho e kukuiu i hale no ko akua, i ola oe." | Alaila, kokua pu ae !a na'lii i ka olelo a ke' kahuna, alaila, kukuluia iho Ia ka hale moku ohia no Kukailimoku, a paa ka hale haku ohia. Oleio aku la ke kahuna nui a me na 'lii e koi ana i kanaka ia Kamehameha, 14 Ē, i kanaka na ke akua i ola oe." Ua maa na kanaka a pau i keia hale, ina he hale moku ohia ka hale o ke akua, ulaila, he kanaka ka mohaihala e kauia iluna o ka.lele. Ua ioheia keia koi ana a ke kahuna a me na'lii, i kanaka na ke akua, i ka lohe ana o kanaka, auhee aku la lakou no ka makau i ka make, a pee iho la lakou i ke aa, a i ka nahelehele, kakaikahi ka poe i noho iho me na'lii no ka mnkau i ka make. A kakali mai na kanaka i kahi a lakou i pee ai a noa j ae la ke kapu kauiia, a ua pau ka wa e make ai o ke kannka. Aole i ae o Kamehameha i ke koi a ke kahuna nui a me na'lii i ke kanaka i mohai na ke akua. Aka, ua loheia kn Knmehameha olelo, •» He kapu ke kanaka na ke Aiii." 0 kana alii no e oielo ai o kana keiki no Lihoiiho. I ke knuo ana. aole i ioaa ; he hoailona o Kukailimoku mai ke Akua mai, wahi a ka poe kahiko, a he aleie ia e hai mai ana i ka pono a me ka hewa, i ke oia a me ka make. Penei na hoailona o kona hai ana i na aouli 0 ka pono : I ke kauo ana o ke akua, a i ka lealea nna e kapu, alaila, kakai ka aha awakoo, aiaila, ku ke kahuna i ke kumaloiohia, a lele wale keia kiuo ana, alaila, he ouli keia ua ae mai ke akua. 0 ka lua. I ka wn e kapu nna keia mau kapu, alaila, ua ike maoli ia o Kukailimoku e koiiii pono ana na hulu iluna a ua like me ka lauoho i hoopiha ia i ka uila e ku pololei nna iiuna, me he hae la ke kolili; he ouli ia ua ae mai ke Akua. Akolu. O ka lele okon mai o Kukailimoku ' mai ke kaaikukananuu i hoanoia iaia i kona wahi laa, a kau iluna o ke kanaka ana i ma-1 kemnke ai ; ma ka poohiwi paha, ma ke poo paha, aia no ma kana wahi e makemakeai e pili ai, oia na hoailona a me na ouli e hai mai ana i ka pomaikai a nie ka maluhia. Ina e hnawi ole ia mai na hoaiiona a me na ouli, e like me keia mau rnea i hoikeia maluna. Ua lilo wale ka aha, ua lele wale o Hoowilimoo a me Hulahula, a o Likelike ka aha alii, aha kanaka, alaila, ua kaumaha ka inanao no ke aloha ole mai o ke akua. O ke ano o Ku'kailimoku, o Kukalanihooneenuu a me Kukeoloewa, ua like lakou me ke kolonn, he mau lei lakou no na Moi ma ka ai i ka wa kaua a me na wa popilikia. A noa ka pule kauila, nui loa iho la ka inai o Kamehaml'ha, n ua nui loa hoi ka nawaiiwali hiki oie ke oni ae no ka nui loa o ka mai. A hiki mai la ka la e kapn hou ai ke kauila, olelo aku ia o Kainehaineha ia Liholiho, nele i ka'puiē o ko akua, aole au e hiki aku, ua nawaliwali loa au." ! Ua lohe hoi na'lii a me na keiki a na kai- J kuuhine no hoi o Kamehameha, he kahuoa j mana. he hiki ke hoola i ka poe mai, o Pua a me Kapo ka inoa o kona mau akua. A ike na aiii i ka mana o ua kanaka fa, alaila, knkulu iho la lakou elua hale, he hale akua kane a he naie akua wahine. Ua ike no o Kamehameha i keia mau kahuna, ua lapaau no ia ia mamua, & ua ola no kona mau inai; a i ole ua mau kahuna nei. o na «kua no ke laweia i ka hale moe, oia hoi o Kiilaipahoa a me Kapo. Aia a iaweia ua mau akua nei 1 ka hale moe, alaila ola ka mai. 0 Pua no hoi keknhi inoa o Kalaipahoa, a o ka Alae kekahi kino o Knpo. aka, aole oae he loaa o ka oluolu ia Kamehameha, ua mahuahun loi ka mai, a ua kobu nawaiiwali loa no hoi. 0 ka ikaika ioa o.ka mai a me ka niwaliwali elemakale o kona kino, oia no na kumu o kona make ana. A hala na Ia ekoiu o ko Kamehameha waiho ana iloko o keia mau hale, no ka imi ana i kona maha a me ka olnolo ae o kona mai. aka, aohe nae he loaa o ka maha. A ike iho la ka hooilma aupuoi a me kana poe wahine a me na keiki aiii, a me oa kaikuahine, a me na alii a pau malalo ona, ua nawaliwaii ioa oia, alaila, hoopau ae la lakou 1 ka waiho ana iloko o na hale iapaau, a hoihoi aku la iaia i koaa haie moe. A po ia ia, hapai hou ta*ku )a I ka Haiemua e ai; hookahl no olopu ai me ke kiaha wai, a pau ae la. Olelo iho ia na'iii, " E kauoha mai oe i huaolelo na makou." Aole keia i ekemu iki ae. A bap*i hoo ia'ku ia i ka Halemoe. A kokoke paha e hiki i ke kau, oia paha ka hora uml. alaila, hapai hou

ia'ku la i Jat iiakaaa e ai iiou« Uookaiii bo ■ olopo 1 hoolnhi s no olopu #ai Alaili, , olelo ibo la kekahi kalkaioa ooa o Kaikioe- ; wa v " Eia oo makoa a pau na kaīkama oa, ame ke Aiii aa. ame ko haole. E waiho ' mai oe t huiolek) oa nakoo, i iohe boi ke Alii ioi im m kaikuahine ou." AUil*, pane ae ia keia, •* I mea aha." Olelo hoa >iho la o Kaikioewa, u 1 hua na makoa." I ae la kela, " £ oni wale no oakou i kua . pono a aole e p«o." Alaila, o ka haole. o I Joha Voong Olohaoa, ka i lalaa ae ma kona . ai a huki iho e honi, a o Ulamaheihei Hoa» pili kekahi i huki iho ma kona pepeiao e ha- ; wanawana oo ka hookuu ana ia ia iho nana ; e malama. A hoihoi ia'ku l,i ika haiemoe. | A i ke aauioe, i ka bora 12 o ka po, ua haj pai hou ia'ku ika halemoa. Oke poo wale ! no ka i komo akn i ka halemua i ka halemoe ;no ke kino, a o ka paopauaho maoliawa ae la no ia, a oa hoihoi ia mai la i ka halemoe, : a hiki i ka hoia elua o ke kakahiaka, o ka I lele ioa a« la no ia o ka uhane, a o ke kaili ae la no ia o ke aho. O keia hapai pinepioe ana iloko i\?aho o ka halemoe a i ka haleinua, no na kapu no ia a me ka haumia o ke ! kane ke ai i ka hale i moe pu ia me ka wa- | hine, ua hnumm kela kanaka, a ua pono ia ! ia ke make i pau ka haumia o ka Lahai fca- ! naka, a be kanaka koko ia. | i pau.