Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 40, 5 October 1867 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE VI. HELU 40. HONOLULU, OKATOBA 5. 1867. NA HELU A PAU 305.
"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00
No na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six
months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.
For the Publishers.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
E HAALELE ANA KA
Moku Ahi
"KILAUEA"
Ia Honolulu i kela Poakahi keia Poakahi.
Ma ka Hora 4 1/2 ponoi, A e holo ana i
KONA, HAWAII,
A me na Awa ku moku malalo iho nei:
LAHAINA,
KALEPOLEPO,
KAWAIHAE.
KAILUA,
KEALAKEKUA.
A e ku ana no hoi i MAHUKONA, KOHALA
MA ka hoi ana mai, e haalele ana ia
KEALAKEKUA & KAILUA, ma ka Poakolu
KAWAIHAE, " " po Poaha.
KALEPOLEPO. ma kakahiaka Poalima.
LAHAINA. " ka po Poalima.
N.B. - Ma keia wa aku, e ku ana o KILAUEA i MAHUKONA, KOHALA, ma ka huli hou ana mai i Honolulu, ma kela a me keia auina la Poaha, me ka lawe ana no hoi i na ukana a me na ohua ilaila, a mai laila mai paha.
JANION, GREEN & CO.,
288-tf NA EGINI.
No Hilo.
KA MOKU KUNA
"MELE HILO,"
O Sebastian ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I KE Awa maluna, no na ukana ame na ohua e ninau ia
HULIPAHU, (L. L. TORBERT).
HE MOKU HOLO MAU
No Lahaina, a me Makena.
O KE KUNA KALEPA PAA maikai,
"Kate Lee."
O Crane ke Kapena,
E HOLO MAU LOA ANA A HIKI MAI no hoi ma na Awa i olelo ia maluna. No na ukana a me na ohua, e nina i ke Kapena ma ka moku, a i ole ia ia
228-tf C. BREWER &co. (BURUA MA)
HE MOKU HOLO MAU NO KONA
A ME
KAU, HAWAII.
E HOLO MAU ANA KE KUNA
"Kona Packet,"
KAPENA BALAAMA, mawaena o Honolulu a me Kona, Kau. Hawaii. No na ukana a me na ohua, e ninau i ke Kapena ma ka moku, a i ole, ia
G. WILLIAMS.
Honolulu, Aper. 23, 1867. 281-6m
No Hana, Kaupo, a me Kahului.
KA MOKU KUNA
'MANUOKAWAI,'
O Akoni ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KELA MOKU I NA Awa i haiia maluna. No na ukana a me na ohua, e ninau ia C. BREWER &co. (BURUA MA)
HALE KUAI!
O KA HALEKUAI O KAHI HAOLE Parani ma ke Alanui Maunakea, ma kai iho o Lepekahoe (Liberty Hall), ua lilo iho nei i na mea nona na inoa malalo nei, na mea nona ka Halekuai ma Moonikahaae. Aia maloko o keia Halekuai na lole o kela ano keia ano o na kane a me na wahine, a he hiki no hoi ke kuai ia aku me ke kumukuai oluolu i na makamaka a pau o kela ano keia ano.
GRUNWALD and SCHUTTE.
296-6m
KAUKA LAPAAU.
O
Dr. Kennedy (Kenede) kona inoa.
AIA NO KONA HALE KAUKA MA ke Alanui Papu, maikai iho o ke Alanui Hotele.
Honolulu 245 ly
MAU LAAU LAPAAU OLA A
UPAMA (UPHAM).
E OLA KOKE AI O KA MAI HANO A ME ka NAENAE iloko o na minute 5, a e ola hou ai hoi ka mai mahope iho o ua hana maikai ana.
HE LAAU NO HOI no ka hoola ana i na uhae a me na puupuu o ke kino.
HE LAAU MALAKELA. (Maraeheiia) no ka hooulu ana i ka umiumi olehelohu iloko o na pule eono. E kuai ia e
C.F. PULUKA,
296-tf Ma ka Halekuai, Honolulu, Alanui Papu.
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O KAMEHAMEHA
NA S.M. KAMAKAU. HELU 44.
NO KA NOHO ALII ANA O LIHOLIHO
MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA
O KAMEHAMEHA II.
A like a like ka moana o Alenuihaha, nana mai la o Nihonui a Kuakawaiea, a ike mai la oia i ka uhane o Pae, e inu aku ana i ka wai o Kawaikapu, i na pali hulaana hoi o Waimanu. He kaula o Nihonui a Kuakawaiea, ua kiiia e Umi me ka uku nui ia i Kauai, a ua holo mai oia e imi i na iwi o Pae. Ua laweia na iwi o Pae i Kailua, a e noho ana o Umi malaila. Pane mai la hoi Umi i ke kaula, "I kiiia aku nei oe e holo mai e nana i na iwi o Pae, no ka mea, ua olelo mai na keiki ua pau ka i ka mano. Ina hoi ua pau io i ka mano, alaila, na Piimaiwaa a me Kalaepuni e kii e pepehi ka mano." Pane mai la hoi o Nihonui, "Eia no na iwi o Pae, auhea la hoi na keiki ana, e kii aku e hele mai, a na laua no hoi e hole na iwi o ka makuakane o laua i makau, a o kou mau hoa lawaia no ia e holo pu ai i kai, a ilaila oe e olelo kaena iho ai." Ae mai la no hoi o Umi.
Holo pu aku la o Umi me na keiki a Pae i ka lawaia, a na ua mau keiki nei no e hana ka maunu a me ka palu a me ka pa-ka. I loa no i ke kau iluna, a ke haule ka ilalo, o ka paa mai la no ia i ke ahi a me ke kahala. Hapai ae la hoi o Umi i ka olelo a kaena iho la, "E Pae—e—i paa i ka kaua ia e Pae."
A lohe na keiki a Pae i ka olelo kaena a Umi, alaila, hapai ae la hoi na mau keiki la i ka laua olelo kaena, "O ka heku o ka malama ike ia Pae. A ike oe i ka punana a ke kolea, alaila, ike oe ia Pae." Puana hou ae la no hoi o Umi, "E Pae—e i paa i ka ia a kau—a." A o keia hana mau ana nae a Umi pela, ua lilo ia i mea uluhua a kaumaha hoi no na keiki a Pae, no ke kaena mau o Umi.
I ka manawa hoi o Hoeapae ma i hele ai e naua i kahi i waiho ai ke kino o Pae, aia ua heo kona mau iwi. A no keia lilo ana, ua lilo ia i kumu kaua iwaena o ka Umi mau keiki a me na moopuna, a me ka Pae mau mamo. E loaa no ia oukou ma ka moolelo o Umi a Liloa, a me ka moolelo o Kalanikukuma.
Ua lohe paha oukou i ka hoomaewaewa ia o na iwi o Kapukamola, ka makuahine o Iwikauikaua a me Kamakehauoku, ke kaikamahine a Iwikauikaua me Kapukiniakua. O Keakamahana ka wahine a Iwikauikaua, oia hoi ka mea nana i hoomaewaewa ka iwi o keia mau alii, a oia no hoi ke kumu o ko Iwikauikaua haalele ana ia Hawaii, a holo mai la i Oahu e noho ai, no ka maewaewa ana o na iwi o kona makuahine a me ke kaikamahine ma kekahi mau kumu liilii. Pela no hoi na iwi o Kauhiakama, ka Moi o Maui, a me kona iwi poo.
He nui no na alii o ka wa kahiko i hoomaewaewaia, a pela no hoi na alii i make maloko o ke kaua.
O kekahi alii maalea i nalowale kona mau iwi, oia hoi o Kahakauwila ka makuakane o Kapela, ka makuahine hoi o Kaumealani, a nana hoi keia mau hua mele, "Kauli lua i ke anu waialeale—ea—" Ua lohe hoi o Kahauwila, ua makemake o Peleioholani ka Moi o Oahu i kona mau iwi, a ua lohe no hoi o Peleioholani, he iwi ai ia e ka ia ko Kahakauila ke make.
Olelo ae la hoi o Kahakauwila i kana poe kahuna, i na keiki, i kona aialo, kona poe ohua a me na alii i pili ia ia, "I noho auanei kakou a i make au, mai noho oukou a uwe ia'u. E huna no hoi oukou a nalo ia'u, alaila, e hele oukou a waena o Kawainui, e luu oukou i ka lepo ai, alaila, ilaila oukou e kumakena ai ia'u. A i ninau ia mai, e olelo aku oukou, ua make o Kahakauila, i haki ia e ka lepo ai o Kawainui."
A lohe hoi o Peleioholani ua make o Kahakauwila iloko o ka wai, nui loa iho la kona minamina i na iwi o Kahakauila, a ua nui hoi na alii a me na kanaka i luu i ka wai o Kawainui, aole nae he loaa. Ua hoihoiia na iwi o Kahakauila ma Puuhaoa ma Hana, a ua nalowale loa. Pela iho la hoi na iwi o kekahi poe alii i pakele ai i ka hana hoomaewaewa ia. O ko Lonoapii mau iwi kekahi i huli ia e Kihapiilani e hoomaewaewa. Aia no ma Niu e kokoko ana malalo iho o Pihana ma Wailuku, oia na lepo i huai ia e ka Hawaii, no ka huli ana i na iwi o Lonoapii, ke kaikuaana o Kihaapiilani, na keiki hoi a Piilani, na Moi alii o Maui, aka, aohe nae i loaa na iwi o Lonoapii.
Penei hoi ka olelo e kaumaha ai ka naau o kana poe keiki a me na mamo, i ka hana ana i ka iwi o kekahi alii i maka pua pana iole, ua hole ia a maikai a kuiia mamua o ka pua pana.
I ka manawa e akoakoa a, ke anaina, a kuka like mai ka aha alii me ka makaukau i na pua pana iole. O ke kanaka ia ia ka pua pana a ka Moi, lawe mai la oia i ka pua me ke mele ma kona waha, a hiki i ke alii nona ka iwi ma ka maka o ka pana pua, me ka i ana, "E Hakau—e, e paa i ka umiumi o ka laua iole. E Hakau—e, e paa i ka hielo o ka kaua iole." A he nui wale na mea e hooheneheneia ai, aka, ua kaumaha ka naau o ka poe pili kino.
O na alii hoi i huna loe ia a nalowale, a ua manao no hoi ka poe pili ia ia aole no e loaa ana ke imi ia kona mau iwi. A hiki hoi i ka la pana iole, heluheluia mai ana ke mele. a hoohiki ia mai ana ka inoa. A lohe hoi ka poe nana na iwi, i hele aku ka hana e nana, ua heo io no.
Pela no hoi na alii wahine maloko o na hale kui kapa, kui pau a malo hoi, aia no ma ke mele e lohe aku ai ka poe pili kino, a i ka hele ana aku e nana, ua lilo io no. A pela no hoi ma ka lawaia ana, a ua hoomaewaewa ia kekahi e na alii wahine, ua hooliloia ka iwi poo i mau ipu hanowa, a i mau ipu hanawai a mau kamale.
O keia mau kumu iho la ka Kamehameha i hai aku ai ia Ulumeheihei Hoapili, ilole o kona mau la i hiki ole mai ai ke oeoe ma kona mau pepeiao, a i hiki ole mai ai no hoi ke kaniaalua ma kona puu. Pane aku o Kamehameha ia U. Hoapili, "Make paha wau, aole paha e nalo au ia oe." Owau no kou mea e nalo ai, wahi a Hoapili. Pela iho la ke kauoha a Kameeiamoku, e like me ka nalo o kana mau alii, a pela hoi oe ia'u. Aole no ka e kala ia auwale ka la.
Ua olelo wale ia no hoi, o na iwi ka o na alii hana hewa, aole no ka e nalo ke huna. Aole nae o ka hewa maoli, aka, aia o ke alii aia, aiahulu i ke akua, haipule ole i ke akua ma na wahi hoomana, a o ko lakou mau iwi ke nalo ole.
NA HANA KAULANA. KA PAU ANA O NA KAPU,
A ME KA NOA ANA O KA AI-KAPU.
He mea kupanaha, a he mea hiwahiwa luaole ka hoohioliia ana o na kapu alii, na kapu akua a me na kapu a na kahuna; ka hoohioloia ana o na kapu a me na lele, ka hoopau ia ana o na mohaikuni manaonao a me ka hilahila, a me ka noa ana o ke kapu e hookaawale ana i ke kane a me ka wahine a me ka ohana. A he mau hana kaulana keia i ke au o Kalani Kua Liholiho.
Aole nae hoi he hiki ia kakou ke wanana wale aku me ka maopopo ole ia kakou na kumu oiaio o ka hoohiolo ana o na kapu, a me ka lualua ana o na kapu kahiko, aka, o ke Akua ka mea i ike pono i ke ano o na kapu o ka wa kahiko a me ka mohai hou e hiki mai ana.
O ke kumu no o ka hoopau ia ana o na kapu kahiko, o ka make ana no o Kamehameha, oia ka mua, a o ka lua, o ke kumakena, a o ka minamina ia Kamehameha. O ke kolu, o ka hoopau ana o kekahi alii kahiko i kana mau kapu alii, a me na kapu o kana mau keiki alii. O ka eha, o ka hapai ana o ua alii kapu la i kona mau lima, a hoo aku i ka waha o kana mau keiki e ainoa. O ka lima, o ka manao ana o ua alii aikapu nei, o ka make ana o Kamehameha, ua lilo ia i mohai kala nana e lawe aku i na kapu kahiko. O ke ono, o ke kokua ana mai o na makuahine, oia hoi o Kaahumanu a me Kaheiheimalia. O ka hiku, o ka ae like ana mai o na alii a pau, ma ka manao o ua alii kapu nei.
Ma keia mau kumu i kukulu ia ai, a i hookahua pau loa ai hoi ke aupuni ainoa, a ua lilo ke aupuni ainoa i mea kaulana i ke au o ia Moi.
Aole no he mea malihini ka ainoa, he mea kamaaina no ia i ka wa kahiko. Ina e make kekahi alii alii nui i aloha nui ia, alaila, ua kaakumakena na alii, na makaainana, na kane, wahine a me na kamalii, a ua komo na wahine iloko o na heiau, a ua ai i ka maia a me ka niu a me ka puaa, a ua pii wale ia na wahi kapu a pau e ka wahine. E nana aku hoi oukou i ka moolelo o Kaulaheanui o ka moku a me ka moolelo o Kualii, a pela no hoi me na moolelo a pau o na alu nui i ka wa kahiko.
Penei hoi ke ano o ka ainoa : I ka wa kumakena ka wa e ainoa ai. A pau ke kumakena a me ka minamina ana i ke alii make, alaila, ua hookapu hou ka Moi i noho hou i ke aupuni. O ka poe i hookaawaleia no ka ainoa, o lakou no ke noho ainoa.
O ke kumu o ka aikapu, i ka wa kahiko.— Aole e paa, aole no hoi e mau ke aupuni o ke alii ainoa. Aole e noho ke alii ainoa i ke aupuni. Ina he alii ainoa ko ia aupuni, ua kii koke ia mai no e kaili. Ua kapaia ka ainoa he aia, he aiahulu, he aipuhihio, a he hoomalau, homaloka a me ka hoole akua. O ko lakou mau kino, he poe kaawa-maka-wela, a he poe i hoowahawahaia.
O ke alii aikapu, ua kapa ia oia he alii haipule i ke akua, a he alii ku i kalana ola. He alii i ka moliaola a Ku ma laua o Lono. He pale ua no Kane ma laua o Kanaloa. A he awai huihui hoi i ke kapu. He kanawai no hoi ka aikapu i na alii a me na makaainana. Aole no ka make i ka ai anai na mea i hookapu ia, no ka mea, he okoa no na mea i lahuiia, a he okoa no hoi ka mea i laa no ke akua.
O ke kapu alii a me ka aikapu, he mau kapu okoa no laua; ua okoa no ke kapu alii a okoa no hai ke kapu aikapu. O ke kapu aikapu, ua pili no ia kapu i ke kapu akua, i ke kapu ina a me ka mea i hoolaaia, a he kapu no hoi i hoolahuiia. Oia kapapeau o nua.
O ke kapu alii, oia no ke kapo niaupio, kapu pio, kapu ohi a me na kapu e ae. He mau kanawai okoa keia iloko o ke kapu alii. Ua oleloia, a ua ike ia kekahi mau kapu kahiko iloko o keia mau kapu, a ua like me ke akua. Ua lilo o Kamehameha i alii lanakila. Ua hele oia mai ka lanakila a i ka lanakila, e hoohui ana i na aupuni malalo ona, ua loaa no ia ia, a me ka noho alii no hoi maluna o ke aupuni. O ke kapu alii, aole i hiki iaia, no ka mea, aia ke alii maluna o ke kapu alii o Liholiho.
O ka hoopaa akua.—O na makaaainana no ka poe i kapaia he hoopaa akua. Elua mea nui a na makaaainana e pule ai i ke akua ma ka haipule ana, ma ke anaina a ma ka ohana. O ka pule i ke akua nona iho a no ka ohana; a o ka pule i ke alii e hoola mai a me ke aupuni. E loaa no ia oukou ma ka moolele o Kauaimaikalani a me Namakaokapoo. A ma ka moolelo hoi o Luahoomoe ma ka aoao kahuna, a me ka moolelo o Kupe. O ka malo loihi a Kapihe, mai Kuamoo a Holualoa. O kana wanana i na la o Kamehameha.
Aole i pau.
KA MOOLELO O ALAPAKI KA NUI.
KA MOI MUA O BERITANIA.
MOKUNA I.
HELU 2
Ua mau ka maluhia o ke aupuni iloko o ko Etelwulufo manawa i noho alii ai, a ua hoonipaa ia hoi kona manao ma ka pono me ka naueue ole, e like me kona ano haipule i aoia mai ai ia ia ma na pa moneka.
O kona Kuhina nui kekahi mea i mau ai ka pono o kona aupuni; he Kuhina ikaika loa oia i ka hoomalu aupuni, a he hopo ole no hoi, a ua mau oia ma ia oihana no na makahiki he nui.
Iwaenakonu o ko Etelewulufa noho Moi ana, waiho iho la oia i ka hana aupuni a pau maluna o kona Kuhina nui, a huli ae la oia ma na pono ana i hanai ia mai ai ia ia iloko o kona mau la opio. Hele aku no ia i kela a me keia hale moneka e lulu aku ai ina hua o ka naauao, me ka hoomanawalea pu aku, a holo nu i Roma.
Iloko o keia manawa, ua aneane no e alo ia na aupuni ehiku o Enelani e kona aupuni, oiai ka manawa e noho kauliilii ana o Enelani malalo o na 'lii ehiku; ua pii mau ae no hoi ka mana o ua aupuni la; aka, mahope mai, hiki mai la ka poe Dune, a hoopilikia loa mai i ka aina. O ke ano o ka poe Dane oia no na poe kanaka o Denemaka; pela ka mea mau e kapaia nei i keia manawa, aka, o keia poe Dane i hele mai e hoopilikia i ko Enelani, aole lakou he poe kamaaina io maoli no Denemaka.
Ua hele mai keia poe mai ka akau mai, mai na kapakai mai o na kai Baletika a me na wahi e pili ana. Ua paa na kapakai o Norewai a me Suedena i ka nohoia e lakou a me na mokupuni ma ke kai Baletika
Aia ma na kai ko lakou noho nui ana a he kakaikahi ko lakou manawa e noho ai ma ka aina, he poe powa keia e holo wale ana ma na kai e powa ai i ka poe moku e loaa ana ia lakou, a e hoopilikia mai ana no hoi na 'lii ai aupuni o ka aina. Ua hoomalu ia ka poe puulu Dane e ke alii hookahi, i kapaia he Sea King (Alii o ke kai.)
I ka manawa kahiko no hoi o na aupuni o Europa, he mea mau i na lii ai aupuni o ka aina ka hoouna ana aku i ka lakou mau keiki hanau muli i ke kai, malaila e inu ai lakou i ko lakou hanohano, a oia keia poe alii i kapaia he Sea Kings.
Aole no hoi i hoopilikia mai ua poe Dane nei i ka manawa e ola ana o Etelewulufa, aka, mahope iho o kona make ana; ma na mokuna mahope aku nei e ike ai kakou.
Ua mareia o Etelewulufa me kekahi wahine oluolu, i like no na kulana a me ke ano haipule me kona; a o Alapaki hoi ka laua keiki hope loa, a he keiki punahele hoi ia na laua; e like la no me ke ano mau o na keiki muli loa. Ua hanai pono ia oia ma ko laua alo iho; a e opiopio ana no hoi oia, make e iho la kona makuahine. Mahope iho o kona make ana, hoouna ia aku la o Alapaki e kona makuakane i Roma.
Ia manawa o Roma no ke kikowaena o ka naauao, a mailaila mai no hoi ka ponoi hoopulapula ia ai. Malaila na hale kula i kukulu ia no na aupuni a pau o Europa, kahi e hoonaauaoia ai na keiki a ka poe hanohano. Aka nae hoi, o ko Alapaki holo ana i Roma, aole ia no ke komo ana i ke kula, kahi e hoonaauao mai ai ia ia, aka, i holo oia no ka hoomakaikai ana i ke kulanakauhale kaulalana o Roma, a me ka hoolauna pu aku hoi i ka pope; a i kii hoomaikeike hoi imua o ko Europa ma ke ano he Moi no Enelani no na la mahope aku, no ka mea, o ko Etelawulupa manao paa no ia e lilo keia Beniamina i hooilina moi maluna o ke aupuni, a e hoonele ia kana mau keiki hanau mua a pau.
He huakai hanohano loa keia o ka holo ana o ua keiki alii nei, he nui na 'lii hanau o ka aina, a me na pihopa i ukali pu aku mahope ona, a i kona hiki ana aku i Farani ua hookipa pumehana ia mai la oia ma kolaila mau kulanakauhale.
Elima wale no ona mau makahiki i keia manawa ona i holo ai i Roma, a he kohu kamalii no hoi, aka. ua manao nui ia mai nae oia no ke kiekie o kona kulana. Aole i liuliu iho kona noho ana i Roma, hoi hou no i na kaiaulu o Enelani. A hala ua makahiki elua mahope iho o keia manawa, manao iho la o Etelawulufa e holo kino oia i Roma. Ua make aku kana wahine, a ua kanaka makua ae hoi kana mau keiki hiapo, a ua hoomahuahua lea ia mai la kona ano hoihoi ole i ka malama aupuni ana mamuli o ka hiki ana mai o kona hopena hapauea, a me ka hoohikilele pinepine ia mai hoi kekahi e na poe Dane pakaha wale, i hiki mai e hao wale i na mea o ka aina.
Hooponopono iho la oia i na mea a pau o ke aupuni a waiho iho la maluna o kana mau keiki mua, a o Alapaki kana i lawe pu ae me ia i Roma; ehiku makahiki o Alapaki i keia manawa.
Aole i kana mai ka nani, a me ka hanohano o na mea i hoomakaukauia no ka huakai a ka Moi.
He au ino loa keia o ka noho ana o na kanaka, he kue aku kue mai, hao wale, pakaha wale, a he kakaikahi loa no hoi ka manawa pomaikai i ikeia no ka maluhia o ka aina, a me ka holo pono o na hana lima; aka ma na mea e pili ana i ka oihana kaua, ua uleu loa lakou malaila, ma kela mea keia mea e pili ana i ka maki ana o na koa, ka hookahakaha ana o na la hanohano o na 'lii. na kahiko hoonani o na lio, na palekaua, a me na aahu o na puali koa.—
Ua imi hou ae ka Moi, Etelawuluia i mea e hoomahuahua ia ai na auhau waiwai i hiki ai ia ia ke haawi manawalea aku ma kela wahi keia wahi ana e hiki aku ai no kona hanohano Moi.
He nui wale ka poe i ukali pu aku mahope ona, na alii aialo ona, a me na poe hanohano no hoi, a he mau makana makamae loa kekahi ana i lawe pu aku ai na ka pope. I kona hiki ana aku i Farani, ua hookipa hanohano loa ia aku oia e Kale ka Moi o Farani, a mawaena hoi o kona aupuni oia hele aku ai a hiki i Italia.
Ia Etelewulufo i noho pokole ai ma Farani ua launa maka ae no laua me Iudita ke kaikamahine a ka Moi o Farani, a ua kono hou ia mai na waimapuna a ke aloha e puapuai no loko o kona puuwai e like me ke ano o na wa uilani o ke kanaka, a he mea kupanaha loa no hoi ia i ke komo ana o ka makemake iloko o Iudita no Etelawulufo, oiai, he opiopio loa oia, a o Etelawulufo hoi ua aui ae kona mau la uilani, a o na oho koolua o ka hapauea kai o mai iluna o kona mau helehelena.
Mahope iho o kona noho iki ana i Farani, hele aku la oia i Roma. Ua hookipa maikai loa ia oia i kona manawa i hiki aku ai i Roma; A no ka mea hoi he Moi kaulana oia o Enelani, nolaila ua hawele oia i kona mau aoao a pau me ka nani, a ua lawe no hoi oia e like me ka hanohano i kupono i kona ano.
O kona haipule hoi kekahi kumu i makemake nui loa mai ai na poe ekalesia Roma, a me na hale kula Kiekie olaila ia ia. Haawi ae la oia i kana mau makana makamae i ka pope, a o kekahi o na makuna nui ana i haawi ai i ka pope, he kalaunu i hanaia noloko mai o ke gula maemae loa, a ua olelo ia, o ke kaumaha o ua kalaunu nei eha paona; a o kekahi hoi, he pahikaua nani loa i uhi ia me ke gula. He mau mea e ae no hoi kekahi, na ipu, na kiaha i hanaia ma ko Sakona kaina, he mau mea gula, a he mau mea dala, a he mau lole aahu kumukuai nui hoi kekakahi, i hanaia me ka nani loa.
O na kanaka kekahi o Roma i haawi makana wale ia aku e ka Moi Etelawulufa, he gula kai ka poe hanohano a me na kahunapule, he kala hoi kai na makaainana, a me na lopa. Nani ka nui o ka lokomaikai i haawi wale ia aku e ka Moi, Etelawulufo i keia poe: aka nae o ke ano mau iho la no ia o ka noho ana o na aupuni o ka wa kahiko i mea e kaulana ai ka inoa, a e mahaloia ai hoi.
He mea maopopo, o ka poe Sakona ia manawa, he mea mau ia lakou ka hookupu aku i na lii i ka waiwai, ke makemake mai lakou e hana mai pela, a pela i loaa ai ia Etelawulufo ka waiwai e hiki ai ke haawi manawalea aku, a he poe hoopili alii no hoi lakou e like me ko Hawaii nei. Iloko o na haneri makahiki he nui i hala aku nei, he nui na kaua huliamahi kuloko o ua poe Sakona nei, a he mau kaua Kuwaho hoi kekahi me na aupuni hoahanau o lakou, a he poe akamai no lakou i ka imi waiwai ana a me ka hooulu ana i na hana e pomaikai ai ke aupuni. Oiai ka manawa e noho moi ana o Elelawulufo, he nui na kanaka waiwai, a nolaila ke kumu nui i loaa nui mai ai ko Etelawulufo waiwai e lawa ai kona huakai alii.
E like me ka makou mea i hai mua aku ai, o Roma oia ke kikowaena o ka naauao ia manawa, kahi e hoonaauao ia ai ma na mea o keia ao a me ko ke Akua pu. Iloko o ia mau la ua huipu ia ke ao ana i na mea o ke Akua me ko keia ao, he kakaikahi nae ka hoonaaauaoia ana ma na buke e ae, o na mea pili wale no i ko ke Akua aupuni ka nui. Ua hookaawale ia na kula no kela aupuni keia aupuni o europa, malaila kahi e ao ia ai na keiki ma ka olelo o ko lakou lahui iho. Hookahi makahiki o ko Etelawulufo noho ana i Roma, ia wa i hoouna ia ae o Alapaki i ke kula. He keiki noonoo o Alapaki a he hohona hoi kona mau manao, a ua holo pono na mea a pau i aoia mai ai ia ia. Ua hopu koke oia i na mea a pau i waihoia mai imua ona me la hikiwawe loa. Ua ikaika loa ae la kona manao ma na pono o ke Akua a me na mea no hoi a pau i aoia mai.
Ia Etelawulufo i hiki ai i Roma, ua pau mua iho ka halekula nui o na poe Sakona i ke ahi, na kekahi alii mua loa o Sakona i kukulu i ua hale kula nui la. Hoala hou ae o Etelawulufo i ke kukula ana i ua hale nei a oi aku ka nani a me ka paa i ko ka hale mua.
I kona hiki ana i Roma ua haawi aku ka pope i kekahi mau mea e holo ai ka pono ma kona aupuni. * * *
Mahope iho o kona hoonanea ana i na uluwehi o ke kulanakauhale nui o Roma huli hoi ae la ia e ike aku i kona aupuni, mawaena aku o Farani kona hoi ana, a ua noho liuliu iki iho no ia i Farani.
(Aole i pau.)
Ke ki e poloke ai na ninau a Kalua.
Ma ka Helu 38 o kela pule i hala ae nei, Sepatemaba 21, 1867. Ua ike ia iho ua ninau a J.W. Kalua, o Lanai, ka aina apiki o laua me Kaululaau, e i ana:
1. Heaha ke ano oka huaolelo Kuauhau?
2. Heaha ke ano o ka huaolelo Mamo?
3. Heaha ke ano o ka huaolelo Hoka?
O ko ano maoli o keia mau huaolelo pakahi ma ke ano Hawaii, oia ka mea a ua keiki nei o Lanai i makemake ai e ninau, i hai ia aku.
Ninau 1. Heaha ke ano o ka huaolelo Kuauhau?
Haina. O ka wehewehe ana i ka oiaio no ka Moolelo Pili Kuloko no kekahi hanauna, a akaka ka oiaio, oia iho la ke ano maoli o ka huaolelo Kuauhau ma ka olelo Hawaii, e like me ka moolelo o Kamehameha V. e ola nei. Ina hoi e wehewehe ia kona moolelo mai na kupuna mai a hiki i keia wa e ola nei. O ia wehewehe ana nae i mea e maopopo ai, oia iho la no ke ano o keia huaolelo Kuauhau. (2) E like no hoi me ka wehewehe ana i ka moolelo no Iesu Kristo ko kakou Haku, mai ia Aberahama mai a iaia, oia no kona Kuauhau.
Ninau 2. Heaha ke ano o ka huaolelo Mamo?
Haina. O ke ano o ia huaolelo, oia no ke kanaka a mau kanaka paha i hanau ia no loko mai o ke kupuna hookahi, oia iho la no ke ano maoli o ia huaolelo, a ua kapaia oia he Mamo. Ua ano like no me keia huaolelo Hanauna. E like hoi me Iesu, he mamo ia na Aberahama a me na Iudaio.
O na Mamo Alii o kakou nei—Ko Hawaii, eia no na Mamo a Keawe ke ola nei. No Maui, eia no hoi ke ola nei na Mamo a ka Kama mau mamo. O ko Oahu hoi a Kakuihewa, a me ko Kauai a Mano, aohe a laua mau mamo alii i koe e ola nei, a pela wale aku.
Ninau 2. Heaha ke ano o ka huaolelo Hoka?
Haina. O ka loaa ole ana o ka ke kanaka mea i kuko, a nele, loaa ole, he Hoka no ia. E like hoi me Herode ke alii Kiaaina o ka poe Iudaio, i hoohoka ia ai e na Magoi, a ko ole ai kona makemake, a oia iho la no ke ano o ka huaolelo Hoka.
Ke lana nei hoi ko'u manao, o na haina iho la no ia o na ninau a ke keiki o Lanai. Ke hooki nei au maanei. O ke aloha no kou.
J.N. PUAENA.
Waialua. Sept 26, 1867.
HELE I KE KULANAKAIHALE O ROMA A MAKE.—M. Anafotina Udaete o Madarida, kekahi kanaka waiwai o Sepania, mahope mai nei, hele oia i Roma ke kulanakauhale Pope. Hookahi pule mahope iho o kona hiki ana aku make hikiwawe loa iho la ia. I ka wa i weheia ae ai o ka palapala hooilina i ka la hoolewa, ua loaa o ka Pope Pio IX kona hooilina. Ua loheia mai kekahi palapala mai o Madarida, o ka pomaikai o ua kanaka la, ua hiki aku i ka $333,000, a nolaila ke manao nei na pilikoko e kue i kapalapala kauoha, no ka mea he apuka wale iho no ia. Hoopiiia paha auanei ua Pope nei e!
He 241 poe i make ma ke kulanakauhale o Geleretona ma ka mokuaina o Tesaka i ka pule hope wale no o Augate, a me he mea la, he kokoke i ke tausani ka poe i make iloko o ia malama. O ke kumu o kela make nui, o ka loaa no i kela mai ahulau ino, he fiva lenalena.
Ua noonoo ke Kuhina Nui o Amerika no ke kuai aku i ua halepule i mea e loaa mai ai ke dala, no ka hookaa ana i na aie o ke aupuni. E! pau paha auanei na halepule o ka poe Pope. Malia io o kaa ka aie o kou aupuni ia waiwai, hoehu ia aku kau.
Ua ku ae ma ke aupuni o Beritania Nui, ka Moi o Helene, ke aupuni naauao i ka wa kahiko.