Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 50, 14 December 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.

N.\ S. M, Kamakau. HKLU oi. No KA NOHO Aut ANA O LIHOLIHO mallnaoke Aupu.m.a CA IaPAJA o Ka.mehameha 11. He inoinona ka aina, a he k.nio;l»a ka ihuhiai na ua kupuna kahiko o ke- ;*» Pae Aina. Aih a n»;ike ka n.aku.ka?ue.ii mc kn niukuahine, a o ka o!tlo kau•oin a f»n uiakua i na ke«ki, ina he ktik»kane, o ka inahiui a ine ka lawaia, a ina ;hoi l»e kaikaniahine. o ke knku, ke k.ipala ame ka ulana moena. Oka mahiai ana o ke kalo wai, ua mahi ia maloko ,o na loko, i»a loi, o na kuakua, nu paeli f« wahi pulu wai. Oke kalo ka)nu maloo, aia n<> ma Maui au e H iwaii 'kahi i kanu nui ia ai ke kaio mafo<», 8 he

| haj>fi na aiiui wui ma ia 111111 muUupuni. | A ma Kuuai. Oalui a rnc l»,i nui io nu uina kiilo wai. 0 Lnnai ;» me iViihau, »> ka uala ka ai nui. Ua mnhiiu ka iunn inni k;u <1 hiki i ko kniihiwi e ka poe kaliik<i, a ke wuiho nei ka lakoii mau pa»'a, i ike ni ka poe o keia inanana. O na i lokoi-a kuapa a n.e na' loko i-a ma ka aij «ui keknhi hana nui a ka p<ie kahiko. Ua ; lUe nui i;\ na loko kuap» n>a Kauni, nia |Oahua tne Moiokai, a he hapa ioa ua j wahi e ae. () na loko kuapa, he liuna | nui loa ia a he hana koikoi no hoi a ka j poe kahiko. Aole lako papohaku i liaua ! ia i ke au o Kauiehaineiia, aka, ua kokua iki nue oia e hana hon ae ia Kulepo!epo, Hnneoo a me Kihoh», akn, he mau loko kahiko nini no ia na kn poe'alii kahiko, a he inau hoike oiaio no ia e uuiopopo ni i ka lahui hou e noho iho ana maluua o ke uupuui. !Je lahui mahiai, a he lahui naauao ka ilahuikanaka kuhiko o Liauaii nei, a he jlahui hookuonoono no hni ; aohe iakou i ola i ka oea wale e ai i ka lau nahelehe(e u tue ka hua limukala, e like me ka noonoo a kekahi poe rio keia Lahuikanaka Ilawaii. Ile lahui hnna hale ka lahui Hawaii, a ua uui ke auo o na hale i haua ia e lakou ; he hale naue, he hale nauna, he i.alo poulua, iie hale auhau maule, he ha~ le alaneo, he haie ouhualua, he haie pio, he hale mua, lie l\ule moe, he hale loulu a me ka hale heiau o ke akua. O ka hale o ke nlii, ua hana ia a pa\vi\vi. Ua hana ia ka hale o na alii ma ke uko ana, ua kukuiuia k<i pnau i hana akannii loa ia mawuho nu»i o ka aho, u mawuho ioa inai ke pili, i ohikiialne ke kui a me ke kaula, i ike ole ia ka huluhulu » ka mauu, nn munia lou o loko o ka hale me ka maikai ke nana aku ; n ua like no hoi me ia ka hana noeaii ana i ka hale Inuhala, a hale ahumoena paha o loko. 0 ka hole pea-laui, oia kekahi hale hana nui, a ua muikai no hoi ka hana ona, a paa lon. O ka hale weo-maia kekahi, ua hana ia u maikui. O ku hale o ua enakaainana, he hale lole pili, a lie pai poo no keknhi, a he hale hluko mnloko a mawaho mai ke pili. u he liale uki, a mnwnlio mai no ke pili ; a? hale laahala pelupelu, a pela no lnn ka hnle iau-ko. A he nui no ke uno piii e pna ai ka hale o ka poe o ka luhui Hawaii. O na kahua kahikoo na l»e--iau leahi e kukulu na hale, nn iele a me na kuahu, a me kahi e kukuluiaai ka pfte, a mo kahi no hoi e kukuiu ia ai na kii hoomanao. O na puka o kn haie o na alii, eiaa no, eKolu a eha kekahi. A o ka puka o ka hale o na makaainana, he hookahi no k« i»ui, a elun im kekahi. O na wohine ka p«e nana e hoolako i ina lako o ka hale, i ka uluna, ka moena, n he nui ke ano o nn moena o ka poe kahiko, oia hoi ka tauhala palapala, ka halii, ka j>uao, ka h.uo, ka moena launni, ka moena alolua, he kakahi, he plokahi, he n-e, aneenee, he kikw», a he tnakuhi, h he nhuao, he inoena makoha, u he pakea, he »bti moeua ak»nkai, he nulii, he weo, he laulilii. O !na lako hale kei» « na wahine e hooma'kHukuu ai no na hale hou. O na konohiki, a 110 na keiki makahiapo, a mau kekki niakun, » he mau keiki punahele, ua Ihannia ka nua a kiekie a n»oe mai iW 1 o im wahine no ka poe nann e hoi>luko i na mea aahu o loko o ka hale, oia 1 hoi na knpa aahu e nioe «i o ka po ; a he 'oui ke ano o na kapa i hanaia me ika noiau loa, iw hui la n» k*P* 9

o ke kapa oa k*siaia he kilohan:», « oii kapm kii hnin » ni k?nohmoriiasnaJTie a kn po? {uea knk'i. O ka nui o ke nno o i,a kapi, ua k*pan he pa<u!a. he iu«?<r ;t .iui s 'ie alio, he kaha, he puak«>aii, he uh.ipii, he pulou, he lu»I«i. he makue, he aeukahaioH, he o'oholowai, eleuii, pala-n. ihuanu a me keia ano keia nno he lehulehu loa e pili ann i na kapa aahti mne <•> ka po n ka poe kahiko. O ka wahine no kn m»'a nana e hoohko i im rnea ktaei aahu o na ka»e a «ne na keiki ; n he nui tva!e ke ano kiiiei O na knue, u-.«hine a mv na keiki ; he paupau ke ano <iī,i knpa, he nnhu pakahi ke anr oia kai'.i. Ua manoanoa oe ke a:»o 0 nn kihei, oia hoi, he pnupau paiulu, he paupni okon. he f>auf»ar» niholiilii, he paupau kuauolena, he p. upau p», a me ke pau i' iianuinn, ;i l»e nui uale no na nno; he nviti ki?iei- n:tiien;ihe ioa kekalii, <»ia hoi ke kaiuka(u t ku akaka, a nie kela ann keia anu kihei he nui wale. O ka waiiine nn ka mt-a lumlako i kn ma):> o ke kane a me ke ke»ki, a ua nui ka un«i o na Uiaio i hana la e na wahine. no ioko ui.ii ') ka wauke i kiKt>ni ia, a ua kapa ia he uaua, a o ka paipai kukui me ka moeiua, a pinauea a mahune. iie ninikea !>e waiaiua a me ka hia, a me na mai<» 11110 ieiiuleiiu iie nui wale. O na kane no lioi kekahi poe ioea ma ke uuo Inna malo a me ka pau wahine— He poe hapa no nae kn p<»e i ao ia maia aoao, ua kapaia lakoii o ka poe hooluu a kapalapal;: a Ehu. O ke kuaula. hamoula, waiinlii, he kapeke, iie kapeke h »lei, he kapeke lanahu, a he nui ke ano, ua wanikiia nie ka hua nioa, a he maikai iauna <»le ke uaua aku, ua like nie na wai iiooluu iloko o ke uuuenue, he maio paa loa »h>ko o ke kai a me ka wai. q ka pau o na wahine, ua h.inaia e ka : wahine loea i ke kukn a me ke'kapaia, a (ne ka hooluu ana i na ano wai hooluu iehulehu, he nui loa ke uno, a pela na wai hooluu i ke kapalu ana, Ua like ioa ; no me na wai hooluu o na lole kalakoa o keia wa. Ua h'inaia na pnu o na wahi•ne me ua wai liooiuu aniu, a ua 'puiu ka , ihu i ke aia ouaoua aiieulie maikai ion. Aole lie ike ia o na mea uno like oia wa 1 ka hieiiie a me ka liauoiiauo. O ke ano 'o ua piiu. Ile akolu anana ka ioa, a ehk, a elima a eono anana, oi aku ka ioihi, ua ' iiannia eiimu, a i ke kiloiiana uiawaiio ilio. I Peia la na pa-u e kakua me ke kaianuu ai i me ka hanohano. O ka palupaiu u ka , puipoikuku», ku pukoliukohu o ka Jiuna- ; kai, o ka puakai, o ke kumauomano, o kanau, o ka wai liilii, okepele,o ka iiaia- ' kea, o ka pumina, a me kela ano pnu keI ia «no pau he lehuiehu ke ano. ! I ka wa kahiko ua hoohanohano loa ia ' na kaikamahine, a ua noho keikei mai i I luna o na makua a me ua kupuna a me ( ka leiiuiehu. "Hanohano iiuua ka pali o ; Wailau." • i O ka haua mawaho o ka haie, na na . kaue ka hana nui, o ka mahiai, o ke kaj hu imn, o ka iawaia, «> kn hool;>ko i na ! pono o ka hana a ka wahine maloko o 'ka hale. Ua hana nui ia keia ma Oahu :a Kauai h me Moiokai i ka wn kahiko. Aka, ma Maui a me Hawaii, ua hke pu ka hana a na kaue me na wahine, ua hlo kekahi mau hanu a na k «ne i ua wahine, ,u«i kahu iiuu nu wahine, ua inahiai. uu la- . welawe like i hanu o loko a me waho. I L ke au i iiio aī iu Kamehameha keau- ' pnni mai Hawaii a Oahu. Ua haohaoia < kem makaukau o na wahine, o Hawaii i f ka hnawe i ka ai, me ke kahu ana i ka imu, a me ka hele ana i ka mahiai, a o holo ana i ka pahoe mniolo. Ma Maui | kuhikuiii ke kane i ka wahine a ike i ko mau kihapai, o ka hele no ia o ke ; kane i ka hana e, O ka waiiīne ka mea nana e kii ka ai, a ine ka wahie i uK«, a me ke kahu ana ' i kn imu. He Imna hookaumaha wnie i na wahine; a pehi » piU mai si na auhau knumaha a na'lii o Hawaiimaluna 'o na kaiw a ine na wahi»e. nole pela nn | ? lii kahiko o Oahu a me Khuoi. Ua katpaia ua'/ii o Hawaii, he poe ahi hooluhi. , O na liana kauuiaha a pau ha aiana- , ho, ua iiio ia i ua kaue ka hana a me ka . hoomakuukau ana i na iako a pau o ka j imnn ii ka wahine. - O ka Lawam kekahi hana nni. He nui ke auo o ka imī ana e (ewa ka ia. O ka makau iuwaia a ka {»oe kahiko, o ka ea, •oia ke kah« o ke kua o ka ea. O ka iwi o ka iwi kanakn, o ke kihola laau, o . ke kihola aweoweo. o ka uhi o ka moana me i t paua moana, aoU pahiaku a me

na me < oo'ea e loaa ;u ka m: OKaia e iona i kew ;ni i m*knu t «»i3 ita »as » ke koa, ak \ wnho |nq, he elim «ha kanalia.a hiki i ka la»t anan i ka hohonu O na ia e ku ai i ke keu. aia 1 ka hohunu. O ke kaiwlu, o ka mokuleia» o ka uku, o ke fth«, o ke koae t o ka paka, o ka ulaula, o ka m»>elTm, o ka walu, o ka hapuu, o ka oholehole, oke aulepe, o ka mano, ame na an» ia enoana a pa.u. Ua imiaku ka pue lawai,i kahiko oHawaii nei a loaa ka ia i ka hohonu, ui hc»piaij ka latitu a me ka loniiu o nn koa oku moana, i nalownle ole ai ka niaka o kela kon keia k(»a in oka moana. lle hana akamai a me ka hunakeie loa, he ipukni ia <1 /ne ka umeke na kn kaiuko, aka tia pau i ka 1 keia manawn ; ;iole e kuu k.-t amkau ka poe Ki\vaia akaina» i ke pulu, o p:»u ka mnkau i ke keke a nuuanuna ka lawaia i ka moku o ka mak:iu. O ka lawaia kaili, luelue, lulu hee, ka,ka uhu. kaka kumu. kaka opule, lawaia pauhuuhu, lawaia iimomio, » he nui wale ke aiio o keia lawnia. Aia ma na kai 'miiloh», lulu hee, a me ke kni okilohee kahi e hwaia nui ia keia mau lawaūi. la 'iiilii iiio ua makau lawaia o i\tia nui kai, jinu!ulo i!»o o im makau (awaia o na koa. ;.t he ho«»m» kukaiii mau makau ii<!ii a kn : j»>e lawain. ahe lawuia palu. He nui iua ia e loaa ma keia 111111 ano lawaia o kn lawaia nna. Ahe ku kaula Kekaln liwnii nui i ke nhinhi a i ka po, he mai.au nui ka makau o k;i po ia e ka ia : poo. o ka ulua. o ke kalial ;. a me mokuleia, a me ka oia nnana, a mo ua ia uui e ae. O ka !av\nia kipali. makoikoi, paeaea, 'hiaku, me ka ohr u me ka laau, e lawaia Keia mau lawaia aua, he makau a n»e ke uho ma ka«weiau o ka iaau u kuu uku ka maunu me ku makau. OUa iawuia .pahiaku ka mnunu ole. Oka iawaia upena. He nui ke nnoo ka hiwuia upeua. O na iawnia nui, iie poe aiii, he poe knnaka koikoi, n he poe lako a kuonoouo, ua no kumu ia, a he poe law.iia nui mni na kupuna mai, ua pili ia I ikou ke Kuula, ka Hiua, Kekaiemakuo, 'a me ka poe aumakua i«waia. Ua ina|i*alo kauu lawaiu aua, he nui ka upeua ihe nui ka wnn, he mii kekanaka, he ikaika ika luu. Kia ka upeua : He lauiele, he aumaiewa, iie papa luu, he iau apo, he upena iuu maomao, lie luu weke, he upena meiomeio. O keiu mau lawaiaku ka piiau i uka, ai ka puaa, ka iho, oia na lawaia a ka poe kahiko. O ka iawaia maioio, upena akuie, kolo nnae, kolo in ikiawa a o naka, a upeaa huki heenehu, a hulaloa, a nie na nno lawaia upena he nui loa e pili una i nukunukuaula, makahi, malua, makoluanmhae, m'ilewa, ahe iūhia, ahe nae Ua hana kahiko loa me ke akamai a me ka naauuo ioa e ioan mai ai ka ia. O 11:1 upena poo a hopai, a k«ec,a kiikii, ahe nui ke nno. Oka hinai kekaiū lawaia: He hinoi k»la ? hiuai palnni, hmai puhi, ame na ano hinai hooluuluu hiiuilea, akiMo, kupoupou, a me na ano ia liilii a pnu loa. O ka iaua! i » ku po, o ke puhi l.imalama o ka po. ka upeua uhau o ka po, o ka upeua iauahi oka po. O keia iawaia keia ano iawiua i hanain e ka poe kahiko. Aka ua pau ka [>oe akapiai 1 ka make, a ua nalowaie na oihana nui o ka iawaia.