Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 52, 28 December 1867 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

I lareia mailoko mai o na kaao kahiko o Hawaii nei. HELU 1 OLELO HOAKAKA. E ka poe heluhelu, ke noi aku nei au ia oukou, e hookuu iki mai ma ka hoonanea ana, ma ka hope loa o ko oukou nana ana i na mea ano nui o ka Nupepa; a mai hoo poina hoi oukou i ka nana ana i keia wahi moolelo, ane kohu ole paha i ka oukou heluhelu ana. A ina hoi he mea kupono, a o ko kakou akaaka like no ia, e mino mai na papalina. Ua ike no kakou i ka moolelo o Hawaii nei, ke hele la i ka pono ma na ano kino kanaka, a ano e ae hoi kekaho wahi me he ano kaao la, a keaka paha. O ka mea nona keia kaao moolelo, oia no o Hamanalau, he wahine oia, a me kona kaikunane, oia hoi o Kaukanapokii, a me ko laua kupunawahine o Hawea, maluna i ke kuahiwi o Kaala kahi i hanai ia ai. Ua hoopuka iho nei au, e hoopuka ia no ke kaao, a moolelo i ka Poaono mua o Ianuari M.H. 1868, aka hoi, mahope iho o ko makou kuka pono ana e hoopuka e ia mamua o ka hiki ana mai o ka makahiki hou, nolaila, ua hoapono like makou ma ia mea, a nolaila, e kala mai no iaʻu ma kela olelo mua, a ke hooko ia aku nei ko oukou makemake e ka poe e hoonanea ana. Aloha oukou NO KAIAKA A ME PUAENA O Kaiaka he kane oia, he keiki na Hawea (w) a me Kualele (k), he alii nui o Kaiaka no Waialua, a he Moi no hoi, mai na kupuna mai, a he Apana Moi okoa no hoi o Waialua ia manawa, ua lawe hoao oia ia Puaena i wahine nana, he kaikamahine maikai no o Puaena, e holoholo ana i ke one loa o Maeaea, a he ano nani a maikai no hoi i ko lakou mau la, a he ano alii no hoi, a hanohano, a kaulana no ka Apana o Waialua. Nolaila, ua ike ae la kakou i na makua o Hamanalau ka wahine maikai o ka uka iuia i hanai ia e Hawea kela kupu hoi o ke kuahiwi kalalea o Kaala, i hanai ia aku i ka poho o ka lima, i hele wale a pouli ke kua, mahina ke alo ua mea ka hoi he maikai. KA HANAU ANA O HAMANALAU. Ua hanauia o Hamanalau ma Waialua, ma na kulanahale e pae aku ai i ka muliwai ma kela aoao, a hiki aku i ke one ano manienie o ke kaha o Puaena, a malaila oia kahi i hanau ai, a i ka lohe ana o Hawea ke kupunawahine ona, oia hou ka makuahine o Kaiaka, hele mai oia mai kona wahi kiekie mai o Kaala, a hiki i Waialua, a noho lakou nei, a hiki i ka wa i ukuhiia ai, oia kona manawa e laweia ai iluna o Kaala, aka, ua noho no nae lakou nei me na keiki. A he mea olioli no nae ia no ke aupuni o Waia lua, no ka loaa ana mai o ke keiki mai loko mai o na Moi o lakou, o ke ano mau no hoi o ka wa kahiko, o ka hoomililani aku a na makaainana i na ʻlii, ma ka haku mele ana, a me ka hula, ame ka palala, a me ia mea aku, a ia mea aku o ke ano kahiko. NO HAWEA (w) A ME KUALELE (k). O Hawea, he ano kilokilo, ano mana, a he hiki i na lapu ino o ka po ke hoolohe mai ia ia, a pela no hoi ke ano o kana kane o Kualele, a he hiki ia laua ke noho i kahi mehameha, i mea paha e pono ai ka laua mau hana e-epa, ano kilokilo, a wahawaha no hoi paha. Ua make e nae o Kualele ke kane a Hawea, mamua aku o ko Hamanalau wa i hanau mai ai, a ua koe hookahi wale iho no o Hawea e noho ana i kela kuahiwi ano mehameha, a kohu anoano kanaka ole maoli no i ka nana aku a ka poe pii makaikai, aole no hoi he noho kanaka ia i keia wa. A ma ia noho mehameha ana o ua o Hawea, a mahope iho, loaa mai ai hoi ka hoa a ka laua mau keiki Alii, nolaila, he hiki hoi ia ia ke lawe mai i kana moopuna ponoi e hanai, a o ka mea nui no hoi ia e manao ia ai ia mau ia, o ka hii moopuna. a pela no i keia wa, o ka hii wahi moopuna no, he mea nui no ia KA LAWE IA ANA O HAMANALAU (W) ILUNA O KAALA E HANAI IA AI. A i ka pau ana o na la i ukuhiia ai, a ano

kaawale io no hoi ka ** ana aku i ka waiu o ka makuahin*, o ko Hawea hoi iho !a no ke» ika Hale kaupaku kivkje ons. Am* ka hoi ans o Hawea me kn meopuna an*. ua hoou:u fni akj no o Kaiaka i mau kmakA e kokua i ku lawe ani o ke keiki. ua heie aku ke kanakn a kahi i hoi iq«; ai. ua *oe »ku heokahi wahi kaoaka, a o ka hikt aku no hoi ia i kauhale noho o Hawea ma, aa make e i ka maeeie a ke anu o Kaaia, oia no oe i ke kui e houhou la mai ana iloko o ka io, o ka makau no ko keia kanaka. o ka hoi no ia. a koe aku no o Hawe* me ka moopuna ana tue H;*uianaiau, a hiki i kuianahale noho o ua o Hawea. KA HANAI AKA oHAWEA U HA*ANALAV. I ka hiki aoa'ku o Hawea me ka moopuna iluna o Kaaia, ua hoeniakaukau e m no he haie no Hainaoalau e nohoai, a he hale aioa no, a he ha'e no o mua, a he h»!e noho no no Hawea, a.he niau hilo e iho no kekahi no Hawea. a ina kela inau hnie okoa ehiku. ua piha waie no i ka waiwai. ke knpa, ka pa-u i hoopeia i na mea ala o ke kuahiwi, a ine ke kupukupu. Ao na poe kaikunane< eepa no nae ka poe nnna e malatr.a, ua mau haie waiwai uei o Hamanalau. Ua hanai hookahi iho la o Hawea ika inoopuna ana ! ir.e ko uno iuhi ole. oiai, e hami i<< r»na o Hamanalau ma ke ano t\i o ka jk>, a me ko ke ao. Ua iiiki wawe mai ka pii ana oka . nui. a me ka nani, a me ka hanohano o Ha-; ir.anr.lau, i like o'e ae me na iwa o ia mau • ia, i pakeu loa aku no keia o ka nani, n me ; ka maikai maoii no. j Ua haia na makahiki he annhuiu a Ueu o ka hanai ia ana o Hamanaiau, ua komo ae ! ia o Hamanalau iioko o kekahi hnpaiua a ! keu o ke ano kaikamahine ane hoohihi i na mea o keia ao, aohe no me he iauna ike ka- ; naka aku o Hamanalau, hookahi no aia nei' ano kino kanaka e ike aku ai o Hawea, o ka ieo o na manu o ke knahiwi, e kani oleolehaia ana ka leo iiuna o ka pualehua, a e w.ilea | mau ana no hoi u Hamannlau i ka nana i ka hal.ihaiakau a na manu iluna o ka !ala iaau, i e kiki-ko-u aua i ka pua ic-hua,n oin wale j iho la no ko Homanaiau mau hoa olelo o ka j ulunahele kanaka o!e o h'unia. () ka ieo o' ka ie-kuku a ke kupunawahine. oia nei ke- j kahi e kani kue-kue ana. A oia wale iho | ia no ko Hamanalau mau hoa oielo iwaena j o keia mau mnkahiki he 12, aoie oia nei ike aku hoi i ka mea nnna e iaweiawe mai ka ia nei itiau mea ai, aoie no he ike kanaka »a aku, o ka waiho mai a ka poi-kalo, ka j uaia, ka moa, ka puaa, na mea ai Hawaii no a pau, oia wnle no ka ia nei inea ike, a o ka ai wale iho ia no, a maona, hookahi hana o Iwi hiamoe e hioiani ai, a aia ae no hoi, a hoolohe aku no i ka oielo a ke kupunnwahiue, a he wahi luahine ikaika no o Hawea i ke kuku kapa, a kuku pa-u, n kapaiapaia uo, a hooluu no, i wnhi no e nuikui ai ke kapa, o ka ia nei moopuna wahine maikai nui waieokamoku. J

No ka Hanau ana o Kaukanapoku. 1 ka 12 o na mnkahiki o Hainanalau, ua ] hnnnu mai o Kaukanapokii, he keiki kane i na Kaiaka a me Puaena, aole nao ia o ko | Hamannlau hope ponoi, o kona niau ho(ie | ponoi, hc wahine aku no, ua hanau mai nne,; a make koke no, a hanau mai he mau keiki I mahoe, n make no, a hanau mni o Kaukana* pokii, (aole o Kaulananokii, knikunhine o Kalino ma oole ia, o Kaukanapokii kei®.) o ka ike ana no o Hawea ua hanau o Kuukanapokii, mai loko mai o Puaena ina iaua o Kaioka, o ko Hawea iho no ia ilalo o Waialua, a i ka hemo ana mai no. o ko Hawea laiau aku ia no ia me na ano tvahi no hoi o ke kapa keiki, a o ka hoi inai la no īa, oiai ao!e i ike mai o Hamanaiau i ka Hawea iho aua ilalo o Wainlua, ina paha i ike, ina pa> ha ua hooiaau, a koi, a hoohihi paha e helepu, oiai hoi, ao!e i ike, aoie no hoi i lohe o Hamanal.iu no Waialua ia. a o kona ewe hanau o Waip.iua, ke kuhi nei no 0 Hamanaiau no keia kuahiwi anoano kannka ole no la oi i, a hookahi no ia kanaka o ka ieo o ka manu. I ikea i ka hoihoi ana niai oHa* wea i keia puolo keiki. Ka haouao ana o Hama:;alau i keia puolo. I k& lawe ana mai o Hawea a waiho ua puoio keiki nei ma kahi kokoke i ko Hamanaiau wahi, i hiki inai anei ko Hawea hi*e, ua hiamoe o Hamanalau, a waiho iho la o Hawea, a hoi aku la ma kona hale noho, aoie i iiuiiu iho ko Hawea noho ana, e kahea ; aku ana o Hamanalau. u E Hawea e ! e Hawea e !!'* i puka mai auanei ko Hawea haaa i waho, e ku-kohnna mni ana ka moopuna ana iwaho me kona nani nui. a ninao aku ia ke kupunawahine, " btaha hoi keia ieo pihoihoi ia e kuu kama," hai roai la o Ha-' me ke ano hopuhopualuiu, me ka ponapana o ka puuwai, ua heie a nae-iki, i ka ua mea he makau i keia puoio e waiho nei, kokoke ma kona wahi, a e onioni aoa I no oae ka poolo. | Ka olklo a Hawea M£ IASA NOOPUKA Mt ( Hamanalau WAB1!«S. I I ka hiki ana'ku o Hawea i kah» a ka moopuna e ku mai ana, a ninau aku, hai mai h o HamanaUu. " Ua paiwa wao i ko'o ala ana ae nei mai ka hiamoe ana, e w»iho ana keia puolo, a e onioni ana. ko u lehai ino mai no ia mai ka hikiee mai, a

hiu!« pa-hu aiu ,!aio r.<\ o ki puka, a ruWt kohana m*i » wuho »um, heahn la kfia mea hooh k:!vīe m*nao t !iwttn »»un rct ? a ntM. a tu*ai U i L»w«» ms» nei." o>. lo aku l«t o Hawe*. •• na'u i iawe mn u*«i, o kou bcpo poki» ke»A e noho »ku ai o ktui uka meh.»meha, a kaua i'neho kanakA oie iho mn. a oo ko'u ike aaa ua hanaun mai kew, keiki mai loko mai o kou mau imkua ponoi. ota hoi o Kaiaka a nif Puaen:A kou mau makua, aia U ilalo o Wai.lua kahii nohoai. Nohila, kii aku nei ho» au utt nei, a lawe mai la nei e noho pu oUu, a i ko kooiua no hoi nou e noho a:, a e hc!r ai. a o ku-ai |yiha oe i ka moku, a e oia ai jviha, ua U>aa no hoi ka mea nana e iawe kahi jmolo kapa o kou pt>kii, aele hoi e »a mai. i ka hoou/auna wa!e aku no ia hai, a pa inii ikn nu» !eo. M Nolaila, ninau ak ku u<ni la 0 Hinu»n..litu. '• K kuu e Hawea. k<> hai tn;u nei oo he inau makun no k:i hoi ko'u o noho o'a nui nei, * no kouhn la k;i hoi ko iikou mra i he|t' o!e tnai ai «.* sko i,\ knun.a e lr\una hoi n»e kauv m;ti k< i 'u Iwa uuku maia hiki i ktM« la, a ht>oknhi wa. ;e no o'u hoa o ! o!« ooe e kuu kup«itia\v.»!ttt»c, ■a na ka leo o k;i manu e h«>ovva!aau nni. a .o k;\ hoa kan»;n!i<i iho !a K»m:\ o krt\ uk* ■mehnmeha. n o kt in ul.a iho !» ka h>.i k.ui walii e lawe mn ai i.»'u a neia wahi. noho inehainiha knua, malie hoi jv\ha he nui Ik i ; kanaku oia wahi, aka wahme. Ao ko ka- : ua wahi hoi e noho nei, kohu hoihoi o'e, uno ' kukule wnie iho la no la hoi ka noho ana o ! keia uka aimanu." Pane mai o H;tvvea. " Ae. pono no oe e 1 knmailio mni iv:i e kuu hiwahiwa, tia l.\vve ! mai nu ia oo e noho kaun maanei, e h.inai nu f»a oe ma keia wahi mohameha a kua kapu hoi, ma kahi nuiole o na hoownlewale e hoo» ;hautnia ana i ka manno, n e kaohi ttt»u lt<u i ka noho hemolele ann, i o!o e lil*> aku kn mat»ao ma iu u»ea ko*nkn nMI' 1 o k* in no. A ma ko'u hnnni mnikai ana'ku no ia oe n»e !ka puu ole n me ke kee oU\ a (»ikt i kou wa |0 ikc ai i nei mea he kane hoao, v p ii ana mn kou noao, oia ko'u wn e hookuu ni in oo imai kn noho ana mehameha nku ; a hele •aku oe i k.\ huikau o ka noho lehukhu nna, i lie maikai no hoi ka lel ulehu, a he hewa no ! hoi a!ua. Aka, oka o» uku no nue oka pono loa, o ka noho mehameha lo.\ no. e like |me keia \va nu e ike la. No ka mea, he : mea mau m«i ka noho ann knhiko mni, he hooinnlu loa in na knikatnahine, mni ko Ia« kou noho op opio nnn, n hiki i ka wa e ike ai i keia men he kane. a he mea hnumia loa, a me kn hoownhawnha ia. na knikamahine i maluhia ole i kekahi kannka ko nk \, ina j nne oole ia o knna kane ponoi. A ma i;» m>t* i lu**»le nna e lohe nku no anei oe i ke Uinni. lio ia mai nou ma na olelo ane hilnhih», e kuhikuhi ana i kekahi holoholona liilii wa« w«c eha, oia iho la kau kane, noluih ke kttmu o ko'u lawe ana ia oe ma keia ukn meI hnmeha, n ka leo o ka mnnu e houwalanu ai.

Aka, be mra nae i man nim na kupu* ! na enai, e like n»e kn hua nioa i hoonme m ;e ke kolo*. u i ka nui an«\ ae. e hnna no nnei | ka nion e like nie ka tnea mm inii kona mau jkupuna mni, a pel.i no hoi ke kolo*. A inn |i keia la, e lawe in.ii paha ivau i keknhi kei< ;ki kane opio inaikai i kulike me o»»,uole nnoi jc nele ka hoohiei ana o kou naau me ke uo l'mua o!e io nne ia oe. Ina kaua j kahi kainaka e noho ai, aole anei ou uianuo i ka no;ho maluhia ana, e lilo ana kou manao i o a 'ia nei. ke wawa. a :.e wolaau inai kela pihe i u\\'!i mao a niaanei. 1 keia mau makaluki a kaua i noho iho nei, he muluhia wale no j kou noho ana, a he msa maikui ia i ko'u j manao, a peU no hoi kou manao e kuu kuma. j A o na makua hoi ou, ua hooknawale u ( aku laua mai o kaua aku nei. mni loko o na ;lea!ca o ko laua noho ana, a n»e ke uno hnu* Imia, a uo ke anohaumia o ko laua uoho ana, ! ua hoownhawaha no hoi n* kupunakane iou.ko inea nana i hanai a nui oe. ! ua lawe ia nku he kaikamahine, kou ho[»< o |ka make, a he mau keiki mahope iho, hwe ; ia no e ka make, a no ka ike o ua kupunn* ; Wane akua nei ou, ua nui oe, no'aila, u* hoo» hapni hou ia mai ko makuahine i keia keiki, a h<K>hanau ta mai, a na lakou no au i kau* oha mai e kii i keia keiki, e 1-iwe rnai i ko« ! koelua nou, a i hoa noho no hoi oo keia uka imehameha au e uiha nei, nolaila, e hoopau ae oe » kou makau ana nona, a e loaa ana kou hoa noho oia, a ma ko'u ano kahu hanai nona, e kapa no wau i kona inoa, oin hoi o 1,4 Kaukanapokii." A ma keia wehewehe joihi ana'ku a Hnwen ia Hamanalau, ua akakuu mai kona mau helehelena, mai k*j pi-oo makau ana, a hoi aku ia laua net a loko o ,ka hale, a nana pono i ke keiki, a lilo iho U ia i mea enilimili na Hamanalau, a pnu khia no hoi e hia-ai ai, (e nana i na kaikuahine o keia wa e hta-ai nei i ko iakou mau kaikunane pokii inlii e haawe »i ) KA BANAI IA AXA 0 KAOKANAeOKII. A mahope o keia mau la a laun i olelo ai, |ua hanai la no o Kaukanapoku e na kupu* nakane o laua, a • like oo hoi ine ko . Hamanalau hanai ia ana. pela no hoi ko : Kaukanapokii, a pii ae la ka nui o Kaukanapokii, pela no i pii pu ae ai ka nam oia nei, aole nae hoi i like ioa abu me ko Ha* manalau ka maikai, he oi loa aku ia i ktu* paku o Hanalei. I ka hiki aoa o Kauka*

n«|«)ku ina makahiki eo rv\ ao ko Manannlnu mau makahik» hoi īa wa. he IS, no kA w-a c kokoke loa ai i o JaWoo h. i oa mau n>aj»fth}k» eono. oia ka man»w« o Kaukanapokii i īmUmake ai e iho m"»kai o Waianae. i kahnkii o ke one o Leepoko roa paha la, e waihoiki kakou mahopee kamai. 110 hou n\ e knmaiho kskou no Kaihti3o- - he Moi, a he knnaka maiini no hoi no No Kaiui:av«a.au;a. 0 kei'* knnaka o Kaihuauwaaiua, he Alii r»o Ha\v;»ii, ola m t Waipio kona wnhi i noho ai. a o w.ihi no hoi ia 1 hanau ai,a he :j! i papa oia ir:a» kotn mau kupun-i mai. A o k » lnna nui nae a kcsa alii, o:a ke kal uw,i,i o i»"ia ario keja aim, ma» ka auvraa nui a h;ki » ka auwaa Uilii hooho!oho!o a kaman:. po ioa t ka h.i':a 13 e keia a!ii me kona i;rau kanak:i, ahe a!>i puni hooholoho)y ])0 jjoi j Wahi muhwai o Waipio, a h? ai;j kan;jkii ina;kai no hoi uo la wahi, i oi :>*• tnt n.r-.nuja o na keiki olai'.a. Ka ::<>hi;uA:;K a\ a a pkla no J! i o KaJH'JAL' WaAL»*A. 1 kv koki.-ki- nna j i:i makahik» he 1S i hr»« inu.i i i ;»e nei. tn pii mai ke kino nui a main.'ii o ilatnar.ui.iu a kv!.ikela no hoi, un f'ii j>ij rn«i ir,n ka anoi n ka manao, e oke nn i e īoia i iia he ho.i trme tna kona aoao, ua lii.iui<>c" :ho oia i kek.ihi po i ka wa ana i ln o; ;iu ;si i ka hoolwhe .n>a i ke kikiko'u inai ;i ka 100 o na manu iiuna o ka !.iau, i k i \v.\ hot ii \S ;.ikoloa i lummeha iho a» i k«tia lawe ana mii i ke* ala o ke kupukupu. :\ '' hoo'.ai in »l;c inui ana Hoi ke keliau i ko»i i hooluin lelei aua mai j nt\ hiu laau, u e !iOM!>,u>noo mn ana hoi ka ho»uwi ana a l>a makani i ka humuhnokuipiii o ua {aau. I a i:.< lr» i<ia ua p> muiie la. oia ka wa o lla--111 tri.i! isi i h''>ol»uu aku ai i keia mea he hi;iiimi" kapu o .\solopua. Ai ka manao ana o }lauianal.iu, ua hiamoe la hoi oia, a i ke kuhih'-wn itn;i īho o ko Hamanalau ike, he huakai hel'..' ka hoi keia ana e hele nei. »ho in.ii !.» uia makni o Ewa, akahi no keia a ike 1:1 wahi, ma !u» uhaue ka ike una, ua jko keia i na kane, na wahine, na kainalii e ))u.a nnii, e maika ana, e pahee ana, u i»»e na ano lealea no hoi u pau o ka wa kahiko, aole no hoi i kuukuu iho ka ia nei wahi kauh» niahiila. moho loa no i kn hele, a hula o liwa, hiki ki'ia i Honolulu, e like me ka li'. iu.'i ike aua i na k:\naka ma Ewa, pela kn la nei ike una i na kanuka mu Honolulu, he ui no na kane na wuhine, nole no nae i like mai ine Ilainanalau. Hookuhi nue wa« hi meu uno ui n ia nei i ike nku ai, oin hoi o Kewalo, ua hele ia u hiki i kuluua o kn papu elua, uole nae in o kt» mea paha u ko ia uei aumakua e nlakai nei, eia ka io i Alanua, o ka hele aku la no ko ia nei, a hala mai Oahu nei, u me Muui me nu uinn e piii aua, a hīki keia ikn pa)i o Waipio, i nnna aku ka hana o ko Humanaluu uhane, e iehulehu inni ana kanaka, kamulii i ke kaha. kui o Waipio, n i ka muliwai no "iioi, nana keia i na kannku mai o n o, o ke ku no hoi a kii, he kahi wale aku no o llua-u. Oko Hainnnalau ike i'ku la noiu in Kaihuauwaalu» he kuniika mnikui, i hiki uku i kulanu o kn papn ukuhi, i hrlo ne u kokoke like me ko Humuualnu uuo, oko ia nei knli no iu muluila, u pau ku lakou la hooholoholo uuwna auu, n naun keia i ka hoi no o Kaihunuwanlun i konn hule, u hele uku keia n.uhope a hiki ilaila e iioouanuui ui, (he noho mnlie wnle nae hoi ka uu o Hnmunalnu ilunaoknnln, ein ka he hoonunaau lon ka hoi.) Ika ike nnn »ku n Hnmunnlua i kn hoi nna ae o Knihuauwualuu i kona hulo, o ko ia nei hele nku la no ia n komo ann, me he nuo mahaoi la, a » ka ike nna mni hoi o Knihuauwaalua i keia kuiknmnhine puukani o ka aina o ke komohana pahn, o hea la wahi nnn, o ka hoohie mni ia no in, n mn ke noi nnn mai o Kaihunuwnnlua ia HnmnnaInu i wahine, a ī hale kipu hoi, ua ne nku uo o Hamanalau. (.-Mc i pau.)